Program selekcji genomowej po trzech latach realizacji str. 28 Nasza obecność w Uzbekistanie str. 32

ISSN 1508-1192 Nr 49/2/2011 Czy markery DNA mogą pomóc w hodowli zachowawczej pszczół rodzimych? str. 9 APIFOOD kontra cukier? str. 21 Program selekcji genomowej po trzech latach realizacji str. 28 Nasza obecność w Uzbekistanie str. 32

Oferujemy: nasienie najlepszych buhajów ras mlecznych i mięsnych nasienie knurów o najwyższych parametrach hodowlanych unasienione matki pszczele www.shiuz.pl Stacja Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy ul. Zamczysko 9a, 85-868 Bydgoszcz tel./fax 52 328 03 01, 328 03 09, fax 52 328 03 17 e-mail: bydgoszcz@shiuz.pl, www.shiuz.pl

Spis treści 4 Rodzima rasa pszczół objęta programem ochrony zasobów genetycznych Łucja Skonieczna 9 Czy markery DNA mogą pomóc w hodowli zachowawczej pszczół rodzimych? Andrzej Oleksa 14 Charakterystyka materiału hodowlanego znajdującego się w Pasiece Hodowlanej SHiUZ Sp. z o.o w Bydgoszczy Grzegorz Szewczyk 17 Prace w pasiece wiosną i latem Grzegorz Szewczyk 21 APIFOOD kontra cukier? Łucja Skonieczna 23 Choroby pszczół Grzegorz Szewczyk 26 Oferta buhajów 28 Program selekcji genomowej po trzech latach realizacji Stanisław Kamiński 31 Warsztaty Interbull w Kanadzie Tomasz Suchocki 32 Nasza obecność w Uzbekistanie Joanna Studzińska 33 Genetyczna bezrożność bydła ważna cecha w codziennej pracy hodowcy Joachim Kasza Szanowni czytelnicy, drodzy rolnicy, hodowcy i producenci Portal biznes.onet.pl informuje, że w Polsce co sekundę ubywa 105 pszczół. To obrazuje poważny problem, który dotyczy nie tylko pszczelarzy, ale nas wszystkich, gdyż pszczoły zapylają prawie jedną trzecią roślin uprawnych i dzięki nim otrzymujemy niemal 90% owoców. Niestety przyczyny wymierania tych owadów są bliżej nieznane. W tym numerze Informatora aż sześć artykułów poświęciliśmy pszczołom. Jednym z ciekawszych jest tekst autorstwa Pani Łucji Skoniecznej pt. Rodzima rasa pszczół objęta programem ochrony zasobów genetycznych, przybliżający zagadnienie prowadzenia Programu Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich, a artykuł Czy markery DNA mogą pomóc w hodowli zachowawczej pszczół rodzimych? Pana Andrzeja Oleksa pokazuje, jak poprzez zastosowanie badań markerów DNA można istotnie zwiększyć efektywność prowadzenia prac hodowlanych. Pan Grzegorz Szewczyk przedstawia krótką charakterystykę najczęściej spotykanych chorób w artykule Choroby pszczół oraz w skrócie omawia jak je zwalczać, a jego tekst Prace w pasiece wiosną i latem może pomóc właściwie przygotować się do prac wiosenno-letnich, a od ich sprawnego przeprowadzenia zależy efektywność każdej pasieki Z artykułu Program selekcji genomowej po trzech latach realizacji Pana Stanisława Kamińskiego mogą się Państwo dowiedzieć, co do tej pory osiągnęliśmy i jakie są dalsze perspektywy działań konsorcjum MASinBULL, którego SHiUZ Sp. z o.o. z siedzibą w Bydgoszczy była inicjatorem. Jeszcze raz gorąco zachęcamy do lektury wszystkich artykułów. dr inż. Monika SKARWECKA Dyrektor ds. organizacji hodowli i rozrodu zwierząt SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Wydawca: Stacja Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy ul. Zamczysko 9a 85-868 Bydgoszcz, tel. 52 328 03 01, fax 328 03 17 Redakcja: SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Oddział w Olecku, Al. Zwycięstwa 10 19-400 Olecko, tel./fax 87 523 00 06 Komitet redakcyjny: Monika Skarwecka, Marcin Marciniak Skład i łamanie: Marcin Marciniak Fotografia na okładce: Monika Skarwecka Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk części lub całości tylko za pisemną zgodą wydawcy. Nakład: 14 720 egzemplarzy ISSN 1508 1192 3

Rodzima rasa pszczół objęta programem ochrony zasobów genetycznych W Polsce pod patronatem Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego w Krakowie od wielu lat prowadzony jest Program Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Gospodarskich, którego celem jest ochrona rodzimych gatunków zwierząt. Wśród pszczół ochroną zasobów genetycznych objęte są cztery linie rasy środkowoeuropejskiej: Asta, Augustowska, Północna i Kampinoska, co jest realizowane poprzez utrzymywanie rejonów hodowli zachowawczej. Regulacje w prowadzeniu pasiek na tych obszarach chronionych mają na celu zachowanie zasobów genetycznych bezcennych linii występującej na naszych terenach pszczoły miodnej. mgr inż. Łucja SKONIECZNA SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pszczoły środkowo europejskie (podgatunek pszczoły miodnej Apis mellifera mellifera) pochodzą z północnej Afryki, skąd przywędrowały ok. 10 tys. lat temu. Naturalnym terenem występowania tej rasy jest Europa Zachodnia, Środkowa i Północna. Od południa ograniczają go Pireneje, Alpy, Sudety i Karpaty, a na wschód rozciąga się po Ural, przez Białoruś, północną Ukrainę i środkową Rosję. Pszczoły te podlegały jedynie selekcji naturalnej i przystosowały się do trudnych warunków klimatyczno -pożytkowych naszego kraju. Cechy charakterystyczne tej rasy to: bardzo dobra zimotrwałość rodzin, ostrożne czerwienie matek przy nawrotach zimna wiosną, dynamiczny rozwój rodzin wiosną po ustabilizowaniu się warunków pogodowych. W trakcie ewolucji powstało szereg populacji lokalnych o cechach pszczoły środkowoeuropejskiej, nieznacznie różniących się od siebie. Cechami wspólnymi dla lokalnych populacji, które stały się podstawą do wyłonienia linii tej rasy i które obecnie występują w Polsce są: ciemna barwa ciała, stosunkowo duża wielkość pszczół, długie i rzadkie włoski na pancerzu chitynowym, dzięki czemu pszczoły sprawiają wrażenie, że są jeszcze ciemniejsze. Poza tym cechą wspólną jest duża ruchliwość pszczół na plastrach, tendencja do spływania z plastrów i tworzenia zwisających gron. W latach sześćdziesiątych XX wieku do Polski zaczęto importować znaczące ilości pszczół innych ras. W początkowym okresie głównie pszczoły kaukaskie, a później rasy kraińskiej. Na skutek takich działań nastąpiło niemal całkowite wyparcie pszczół środkowoeuropejskich z terenu ich na- 4

turalnego występowania. Następowała introdukcja genów innych ras, poprzez kojarzenie się matek w powietrzu z trutniami będącymi źródłem obcego genetycznie materiału. Dlatego też powstały programy ochrony pszczół tej rasy. Obecnie ochroną objęte są następujące linie: Asta, Augustowska, Kampinoska i Północna. Realizacja tych programów jest oparta na utrzymaniu rejonów hodowli zachowawczej pszczół dla linii Augustowska i Kampinoska, a także na współpracy pomiędzy podmiotem utrzymującym stado zachowawcze wiodące i podmiotami utrzymującymi stada zachowawcze współpracujące w przypadku wszystkich czterech chronionych linii. Zasady tej współpracy są określone w umowach zawartych między tymi podmiotami. Strona organizacyjna prowadzonych programów nieco się różni, co zostanie uwzględnione w dalszej części dotyczącej realizacji programów dla poszczególnych linii rasy środkowoeuropejskiej (M). Linia M Asta Nazwa linii pochodzi od inicjałów imienia i nazwiska hodowcy Aleksandra Stasińskiego z Radomska, który jeszcze przed II wojną rozpoczął namnażanie materiału i pracę selekcyjną lokalnych pszczół w Dobrej koło Strykowa, w powiecie Brzeziny w woj. łódzkim. Obecnie ochrona tej linii prowadzona jest w systemie stad zachowawczych: wiodącego, którego właścicielem od roku 1976 jest Pasieka Zarodowa w Kocierzowach, obecnie należąca do Mazowieckiego Centrum Hodowli i Rozrodu Zwierząt Sp. z o.o. w Łowiczu oraz stad współpracujących, rozmieszczonych na terenie gmin: Gomunice, Sulejów, Kodrąb i Dobryszyce, natomiast naturalna populacja występuje Pszczoły rasy środkowoeuropejskiej linii Augustowska w Lubieniu oraz w Borkach i Ogroblach nad snych i letnich. Wartą. Swoiste cechy tej linii to: Linia M Augustowska barwa pszczół od szaro-ziemistej do ciemnobrązowej, cicha wymiana matek, dobre zimowanie, zdolność gromadzenia dużej ilości pyłku, wzmożona obronność gniazda, wysoka produkcja wosku. Cele prowadzonego programu linii M Asta to: zachowanie populacji, a także zwiększanie jej liczebności docelowo do minimum 200 rodzin pszczelich utrzymywanych w systemie stad Realizacja programu ochrony pszczół linii augustowskiej jest oparta na utrzymaniu rejonu hodowli zachowawczej pszczół augustowskich, zlokalizowanego w woj. podlaskim na terenie Puszczy Augustowskiej z centrum w gminie Płaska. Jest on podzielony na dwie strefy: centralną o promieniu około 10 km od miejscowości Płaska, a także izolacyjną o szerokości około 10 km od granicy strefy centralnej. Rejon to obszar powstały dla zabezpieczenia zachowawczych, naturalnej populacji pszczół zachowanie cech fenotypowych tej populacji, przed wyparciem naturalnego genotypu pszczół środkowoeuropejskich. zachowanie wartościowych Naturalny bank cech linii takich jak wczesny rozwój, niska rojliwość, odporność na choroby, długowieczność, dobra floromigracja, genów stanowi około 300 rodzin znajdujących się w strefie centralnej, z którego stado wiodące może czerpać materiał cicha wymiana do odnawiania własnego stada matek, dobre zimowanie, i do selekcji. zdolność gromadzenia dużej ilości pyłku, wzmożona obronność gniazda, wysoka produkcja wosku, wykorzystywanie pożytków wcze- Stado wiodące tej linii utrzymywane jest przez Stację Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasiekę Hodowlaną w Olecku, na- Fot. Łucja Skonieczna 5

Fot. Grzegorz Szewczyk powych oraz biologicznych takich jak: dobra zimotrwałość, dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków zewnętrznych. Stado wiodące pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii Augustowska prowadzone w gminie Płaska przez Pasiekę Hodowlaną w Olecku SHiUZ Sp. z o.o. tomiast stada zachowawcze współpracujące mogą być zlokalizowane poza obszarem rejonu hodowli zachowawczej, na terenie woj. podlaskiego, w powiatach: suwalskim, sejneńskim i augustowskim, oraz woj. warmińsko-mazurskiego, w powiatach: oleckim, ełckim, gołdapskim i kętrzyńskim. Obszar taki wybrano w celu obserwacji wartości użytkowej populacji w odmiennych, często lepszych warunkach pożytkowych. Swoiste cechy pszczół linii augustowskiej to: gromadzenie zapasów miodu wokół czerwiu, niezbyt chętnie zagospodarowanie nadstawek, zbieranie pyłku i intensywne jego gromadzenie wokół czerwiu lub w komórkach między czerwiem, w sposób nieuporządkowany na różnych plastrach, trudny do opanowania nastrój rojowy w przypadku braku pożytku i zbyt ciasnego gniazda, tworzenie nieco mniejszych rodzin w stosunku do pozostałych linii tej rasy. Cele prowadzonego programu linii M Augustowska to: zachowanie populacji pszczół miejscowych w rejonie hodowli zachowawczej, z równoczesnym dążeniem do utrzymania ich liczebności na poziomie nie mniejszym niż 1000 rodzin pszczelich, w tym w centrum rejonu co najmniej 200 rodzin, zwiększenie i utrzymanie liczebności stad zachowawczych na poziomie minimum 200 rodzin pszczelich, stabilizacja i zachowanie w stadach zachowawczych cech typowych dla linii, reintrodukcja matek ze stad zachowawczych do populacji utrzymywanej w obrębie rejonu hodowli zachowawczej, doskonalenie cech użytkowych takich jak: miodność, nierojność, łagodność, przy zachowaniu charakterystycznych dla chronionej populacji cech fenoty- Linia M Kampinoska Realizacja programu ochrony pszczół linii M Kampinoska odbywa się także w oparciu o powołany do istnienia rejon hodowli zachowawczej (podobnie jak dla linii pszczół augustowskich), zlokalizowany w woj. mazowieckim na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego z tym, że w tym rejonie ze względu na jego zasięg i ukształtowanie nie występuje podział na strefy. Występuje tylko jedna strefa (o statusie strefy izolacyjnej dla pszczół augustowskich). Stado zachowawcze wiodące utrzymywane jest także przez Stację Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasiekę Hodowlaną w Parzniewie. Stada zachowawcze współpracujące mogą być lokalizowane poza obszarem rejonu hodowli zachowawczej w warunkach centralnej Polski. Obecnie są one zlokalizowane Pszczoły rasy środkowoeuropejskiej linii Kampinoska Fot. Łucja Skonieczna 6

Fot. Łucja Skonieczna Stado zachowawcze wiodące pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii Kampinoska utrzymywane przez SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasiekę Hodowlaną w Parzniewie na terenie kilku powiatów woj. mazowieckiego: pruszkowskiego, otwockiego, wołomińskiego oraz mińskiego. Swoiste cechy pszczół linii kampinoskiej to: utrzymywanie dużej siły rodzin w całym sezonie, gromadzenie pyłku wokół czerwiu i na sąsiednich plastrach w sposób uporządkowany, bardzo dobra penetracja podszycia w kompleksach leśnych. Cele prowadzonego programu linii Kampinoska to: zachowanie populacji pszczoły miejscowej w rejonie hodowli zachowawczej, z równoczesnym dążeniem do utrzymania ich liczebności na poziomie nie mniejszym niż 1000 rodzin pszczelich, zwiększenie i utrzymanie liczebności stad zachowawczych na poziomie minimum 200 rodzin pszczelich, stabilizacja i zachowanie w stadach zachowawczych cech typowych dla populacji, reintrodukcja matek ze stad zachowawczych do populacji utrzymywanej w obrębie rejonów hodowli zachowawczej, doskonalenie cech użytkowych takich jak: miodność, nierojność, łagodność, przy zachowaniu charakterystycznych dla chronionej populacji cech fenotypowych oraz biologicznych takich jak: dobra zimotrwałość, dostosowanie rozwoju rodzin pszczelich do warunków zewnętrznych. Linia M Północna Pszczoły z tej linii pochodzą od pszczół miejscowych, utrzymywanych i selekcjonowanych w naturalnych warunkach klimatyczno-pożytkowych północnej Polski; powstała z połączenia wcześniej prowadzonych linii pszczół środkowoeuropejskich: Mazurki oraz Pomorskiej. Podobnie jak dla linii M Augustowska, ochrona pszczół tej linii opiera się o stado wiodące, zlokalizowane w SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasiece Hodowlanej w Olecku oraz stada współpracujące. Dla tej linii, jak i dla M Asty nie ma wyznaczonych administracyjnie rejonów hodowli zachowawczej. Swoiste cechy pszczół linii północnej to: tworzenie małych i średnich rodzin na zimę, zdolność do wykorzystywania nawet ubogich pożytków, wczesny rozwój linia osiąga pełnię rozwoju wiosennego na okres kwitnienia rzepaku, skłonność do rójki w przerwach w pożytku. Cele prowadzonego programu linii M Północna to: zachowanie populacji linii i zwiększenie jej liczebności docelowo do minimum 200 rodzin pszczelich utrzymywanych w stadach zachowawczych, zachowanie cech fenotypowych typowych dla tej populacji, zachowanie wartościowych cech przystosowawczych wykorzystywanych (w chowie czystym i krzyżowaniu) w użytkowaniu pszczół w trudnych warunkach klimatyczno-pożytkowych północnej Polski takich jak: a) tworzenie małych i średnich rodzin na zimę, b) szybki i dynamiczny rozwój wiosenny następujący wraz z ustabilizowaniem się pogody, c) zdolność do wykorzystywania ubogich pożytków, d) zmniejszenie skłonności do rójki i agresywności. Zasady uczestnictwa w programach ochrony Programy ochrony wszystkich linii realizowane są wspól- 7

Fot. Grzegorz Szewczyk Stado wiodące pszczół rasy środkowoeuropejskiej linii Północna w Pasiece Hodowlanej w Olecku SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgszczy nie przez: właścicieli pasiek utrzymujących stada zachowawcze (wiodące i współpracujące) dla poszczególnych linii, Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Krakowie koordynujący działania w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich, podmiot prowadzący ocenę pszczół oraz księgi dla linii hodowlanych pszczół. Umowa zawarta pomiędzy właścicielem pasieki a Instytutem Zootechniki Państwowym Instytutem Badawczym w Krakowie określa zasady uczestniczenia w programie ochrony dla pasiek utrzymujących stada zachowawcze (minimalna liczba rodzin w stadzie to 10 szt.). Stado współpracujące posiada materiał hodowlany o podobnej wartości jak stado wiodące. Włączanie nowych stad zachowawczych do programu ochrony odbywa się na wniosek właściciela pasieki złożony do Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego w Krakowie za pośrednictwem stada zachowawczego wiodącego dla poszczególnych linii. Uczestniczyć w programie mogą także pszczelarze posiadający pasieki na terenie rejonów chronionych Pszczoły rasy środkowoeuropejskiej linii Północna (dla linii M Augustowska i M Kampinoska). istotną wspólną cechę. Są do- Tam pszczelarze skonałym komponentem do utrzymują określone matki. tworzenia wysoko wydajnych Głównym celem utrzymywania mieszańców międzyrasowych tych pasiek z punktu widzenia ochrony to możliwie największe wysycenie przestrzeni powietrznej trutniami rasy rodzimej, aby jak najwięcej matek mogło kojarzyć się z tymi trutniami, a tym samym aby zabezpieczało to przed wpływami ras obcych. i to zarówno stosowanym po stronie ojcowskiej, jak i matecznej. Efekt inseminacji np. trutniami ras rodzimych możemy zaobserwować przy miodobraniu, gdzie mieszańce dają znaczne zwiększenie wydajności miodu z rodziny. Aby móc otrzymywać wysoko Wszystkie chronione linie wydajne mieszańce o po- mają jeszcze jedną bardzo wtarzalnych cechach, musimy realizować programy ochrony pszczół rodzimych i zachować tę bezcenną pulę genową. Wprowadzenie nowych technik do programu, takich jak analiza DNA, pozwoliłoby na skuteczniejszą ochronę tych pszczół. Niezależnie od zastosowanej techniki, chrońmy nasze rodzime, bezcenne pszczoły. Więcej informacji znajdą Państwo na stronach internetowych Instytutu Zootechniki Państwowego Instytutu Badawczego w Krakowie w dziale Bioróżnorodność Ochrona zasobów genetycznych pod adresem: http://www.bioroznorodnosc. izoo.krakow.pl. Fot. Marcin Marciniak 8

Czy markery DNA mogą pomóc w hodowli zachowawczej pszczół rodzimych? Hodowla zachowawcza prowadzona w przypadku wielu gatunków zwierząt gospodarskich ma na celu zachowanie zmienności genetycznych pierwotnych ras i linii oraz przeciwdziałanie wsobności. Do prowadzenia tych prac zaprzęga się najnowocześniejsze technologie służące do badania genotypu zwierząt. Działania takie prowadzone są także w przypadku wybranych ras i linii pszczół występujących w Polsce. Poprzez zastosowanie badań markerów DNA można istotnie zwiększyć efektywność prowadzenia prac hodowlanych. dr Andrzej OLEKSA Katedra Genetyki, Instytut Biologii Eksperymentalnej Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Pszczoła miodna należy do najważniejszych ekonomicznie organizmów użytkowych. W Polsce utrzymywanych jest przeszło milion rodzin pszczelich, dzięki czemu ilość pszczół przypadających na jednostkę powierzchni (3,5 rodziny / 1 km 2 ) przekracza nieco wartość typową dla Unii Europejskiej (3,1 rodziny / 1 km 2 ). Mogłoby się więc wydawać, że wobec stosunkowo dużej wielkości stada, zasoby genetyczne pszczoły miodnej nie są zagrożone. Jednak problem zaniku zmienności genetycznej pszczół (tak, jak i innych organizmów użytkowych) istnieje i jest on niepożądaną konsekwencją pracy hodowlanej. Celem hodowli jest bowiem poprawa i utrwalenie pożądanych wartości cech użytkowych organizmów. Prowadzona w tym celu selekcja (staranny dobór osobników rodzicielskich) nieuchronnie prowadzi do zmiany częstości genów w populacji, a zazwyczaj także do bezpowrotnej utraty części naturalnej zmienności genetycznej. Kolejny czynnik prowadzący do zaniku pewnej części zasobów genetycznych pszczoły miodnej to import matek obcego pochodzenia, w wyniku którego dochodzi do zastąpienia ras rodzimych. Dlatego, równolegle do hodowli nastawionej na otrzymanie organizmów wartościowych pod względem komercyjnym, realizuje się działania służące zabezpieczeniu zmienności genetycznej. Ważnym elementem takich poczynań jest hodowla zachowawcza, tj. świadome działanie prowadzące do zachowania zanikających, pierwotnych ras i linii organizmów użytkowych, wraz z utrzymaniem ich charakterystycznych, genetycznie uwarunkowanych właściwości i cech. Obecnie hodowlą zachowawczą objęte są cztery linie pszczół rasy środkowoeuropejskiej: Kampinoska, Augustowska, Asta i Północna. [Szerzej 9

Fot. Andrzej Oleksa Pszczoły rodzimego pochodzenia (podgatunek Apis mellifera mellifera) żyjące dziko w dziupli drzewa. Markery molekularne umożliwiają identyfikację mało zmienionych genetycznie populacji pszczoły celem wzbogacenia hodowli zachowawczych o programach ochrony wyżej wymienionych linii pszczół rasy środkowoeuropejskiej piszemy w artykule Rodzima rasa pszczół objęta programem ochrony zasobów genetycznych przyp. redakcji.] W stadach objętych hodowlą zachowawczą selekcja na cechy użytkowe stoi na dalszym planie, pierwszorzędne znaczenie mają natomiast działania nastawione na utrzymanie zmienności genetycznej charakterystycznej dla danej linii oraz przeciwdziałanie wzrostowi wsobności. Cele te osiąga się poprzez odpowiedni dobór materiału do hodowli (eliminacja osobników o genach obcych dla linii) oraz unikanie kojarzenia osobników w pokrewieństwie. Warunkiem osiągnięcia zakładanych celów hodowli zachowawczej jest właściwa identyfikacja materiału. Jak dotąd, dla potwierdzenia tożsamości oraz odrębności podlegających hodowli zachowawczej linii hodowlanych prowadzi się ocenę cech morfologicznych pszczół (użyłkowanie skrzydeł, długość języczka). Wciąż mało wykorzystywanym narzędziem w służbie hodowli zachowawczej pszczół są techniki molekularne. Celem niniejszego artykułu jest zatem dokonanie krótkiego wprowadzenia do tematyki badań z wykorzystaniem markerów DNA, a następnie wskazanie, w jaki sposób mogą się one przysłużyć dla ochrony zasobów genowych rodzimych pszczół miodnych. Czym są markery DNA? Markery DNA są specyficznym przykładem markerów genetycznych, czyli charakterystycznych właściwości organizmu wykorzystywanych do identyfikacji jego genotypu. Jako markery genetyczne mogą być z powodzeniem używane niektóre cechy morfologiczne, gdyż fenotyp, jako efekt ekspresji genów, mówi wiele o genotypie (już Mendel stosował kolor kwiatów grochu jako marker genetyczny). Cechy pszczół stosowane obecnie do oceny materiału hodowlanego, takie jak użyłkowanie skrzydeł i długość języczka, są również przykładem markera morfologicznego umożliwiającego wnioskowanie o genotypie. Markery morfologiczne, obok swoich bezsprzecznych plusów (niskie koszty badań), mają jednak także swoje minusy. Zasadniczą wadą jest możliwość interakcji genotypowo-środowiskowych (fenotyp zależy nie tylko od genotypu, ale również od środowiska, w którym zachodzi rozwój osobniczy). Także fakt, że w powstawaniu wielu cech często bierze udział duża liczba różnych genów, nie ułatwia interpretacji danych morfologicznych. Markery molekularne posiadają oczywistą wyższość, gdyż opierając się wprost na sekwencjach DNA w chromosomach, dostarczają bezpośredniej wiedzy o genotypie. Polimorfizm markerów genetycznych stwarza możliwości rozróżniania osobników w po- 10

Fot. Andrzej Oleksa właściwości populacji, jak poziom wsobności (efekt kojarzenia krewniaczego), efektywnej wielkości populacji rodzicielskiej, a także przynależności populacji do danej linii ewolucyjnej (tj. podgatunku, wzgl. rasy). Do czego mogą przydać się markery DNA? Tradycyjna ocena cech użytkowych i morfologicznych może zostać wzbogacona o badania DNA pulacji, przez co umożliwia genetyczną analizę pochodzenia (genealogii) osobnika. Idealny marker molekularny do identyfikacji osobniczej powinien odznaczać się wysokim polimorfizmem. Im jest on większy, tym więcej informacji dostarczają markery genetyczne na temat osobnika czy populacji. Podstawową miarą polimorfizmu jest liczba alleli, tj. różnych wariantów w ramach danego locus markerowego. Kolejnymi, pożądanymi właściwościami markerów są: kodominacyjny charakter dziedziczenia (tj. możliwości rozpoznania obydwu alleli), neutralność (tj. locus nie jest pod wpływem doboru naturalnego), możliwość jednoznacznego określenia alleli, powtarzalność wyników, duża liczebność i równomierne rozmieszczenie w genomie, możliwość zautomatyzowania analiz, względna prostota i niskie koszty analiz. Wszystkie te kryteria spełniają mikrosatelity czyli krótkie odcinki DNA składające się z wielokrotnie powtórzonych krótkich motywów, złożonych z kilku (2-6) par zasad (pz). Zazwyczaj loci mikrosatelitarne zawierają 10-30 (maksymalnie 50) powtórzeń motywu i osiągają długość 100 do 400 pz, występują głównie w niekodujących regionach genomu jądrowego. Mikrosatelity są kodominacyjnymi markerami dziedziczącymi się na sposób mendlowski. Wykazują one często bardzo wysoki polimorfizm, co jest konsekwencją ich tandemowej budowy enzym przeprowadzający replikację DNA może ślizgać się na wielokrotnie powtórzonym motywie, dodając lub opuszczając jednostkę. Dzięki temu w populacji obecnych jest wiele alleli, a dysponując większą liczbą niesprzężonych loci łatwo uzyskać dla każdego osobnika niepowtarzalną kombinację. Zmienność w obrębie loci mikrosatelitarnych pozwala na charakteryzowanie takich Tu dochodzimy do sedna sprawy do czego można wykorzystać markery DNA w praktyce hodowlanej? Otóż nie będzie chyba zbytnią przesadą stwierdzenie, że mogą one pomóc odpowiedzieć na najważniejsze pytania dręczące hodowcę. 1. Identyfikacja materiału hodowlanego W związku z faktem, że import obcych ras pszczoły miodnej (głównie pszczoły kraińskiej Apis mellifera carnica) prowadzony jest na większą skalę przynajmniej od kilku dziesięcioleci, w skład objętych ochroną stad mogły wejść osobniki pochodzące od matek obcego pochodzenia. Jeśli import matek był dawny, w toku kolejnych pokoleń mogło dojść do spadku udziału obcych genów w wyniku kojarzenia matek z trutniami z lokalnej populacji. Obecni potomkowie takich matek mogą wykazywać cechy morfologiczne typowe dla rodzimych pszczół. Mimo to, w dalszym ciągu jesteśmy w stanie odróżnić rody wywodzące się od obcych matek, gdyż u zwierząt występują dwa odrębne genomy różniące się sposobem dziedziczenia: genom jądrowy, w którym zlokalizowana jest ogromna więk- 11

szość wszystkich genów oraz niewielki genom mitochondrialny. Ten drugi dziedziczony jest wyłącznie po matce, toteż badanie DNA mitochondrialnego umożliwia wskazanie rodów wywodzących się od obcych matek choćby nawet ich import nastąpił wiele pokoleń wstecz, a udział obcych genów w genomie jądrowym uległ spadkowi w wyniku kojarzenia z miejscowymi trutniami. Analiza taka jest o tyle łatwa, że zróżnicowanie podgatunków pszczoły środkowoeuropejskiej Apis mellifera mellifera i kraińskiej Apis mellifera carnica nastąpiło dawno (ok. miliona lat temu) i w związku z tym ich sekwencje mitochondrialne wykazują głębokie różnice, łatwo uchwytne przy pomocy prostego testu PCR* połączonego z analizą z wykorzystaniem enzymów restrykcyjnych (metoda PCR-RFLP**). Należy stać na stanowisku, że wszystkie matki w hodowlach zachowawczych rodzimej pszczoły nie powinny posiadać mitochondriów innych niż typowe Apis mellifera mellifera, nawet jeśli wypadają satysfakcjonująco pod względem cech morfologicznych. Oprócz oceny pochodzenia materiału w linii matecznej, markery DNA jądrowego (np. mikrosatelity) umożliwiają precyzyjną ocenę poziomu zmieszańcowania w genomie jądrowym, przekazywanym oburodzicielsko. Zamknięte rejony hodowli pszczoły miodnej mają zbyt mały promień (ok. 10 km), by wykluczyć unasienianie matek przez trutnie kraińskie bądź mieszanego pochodzenia. W związku z tym potomstwo z takich kojarzeń może oznaczać się zróżnicowaną domieszką niepożądanych, obcych genów. Niezmiernie istotne jest rozpoznanie takich mieszańców i wyeliminowanie ich z dalszej hodowli. Wysoce skutecznym narzędziem służącym temu celowi są badania morfologii pszczół. Już samo użyłkowanie skrzydeł pozwala odróżnić z dużą pewnością pszczoły środkowoeuropejskie Apis mellifera mellifera od dwóch głównych podgatunków utrzymywanych w Polsce, tj. kraińskiej Apis mellifera carnica i kaukaskiej Apis mellifera caucasica. Przeprowadzone porównania analiz zmieszańcowania z wykorzystaniem mikrosatelitów oraz współczynników przynależności opartych na użytkowaniu wskazują, że obydwie metody dostarczają podobnych konkluzji. Badania genetyczne umożliwiają jednak bezpośrednią ocenę stopnia zmieszańcowania poszczególnych matek. Jej genotyp może być określony bezpośrednio na podstawie próbki niewielkiej ilości tkanki (np. fragmentu skrzydła), bądź wywnioskowany z genotypów robotnic. W rodzinach używanych wyłącznie do produkcji trutni, szczególnie istotne jest badanie genotypu jądrowego matki, zaś genom mitochondrialny jest sprawą drugorzędną, gdyż i tak nie zostanie on przekazany potomstwu trutni. W rodzinach używanych do produkcji matek sytuacja jest bardziej złożona, gdyż zarówno genom jądrowy, jak i mitochondrialny zostaną przekazane potomstwu. Matki o obcych mitochondriach lub domieszce obcych genów jądrowych powinny zostać wyeliminowane z dalszej hodowli zachowawczej. Także unasienienie matek przez trutnie-mieszańce lub trutnie kraińskie powinno je dyskwalifikować. Zakładając, że matki pszczoły miodnej są unasieniane średnio przez 10-20 trutni, udział kojarzeń matki z trutniami o niepożądanych genotypach może być stosunkowo poprawnie określony dzięki badaniu genotypów ok. 50 robotnic stanowiących jej potomstwo. 2. Ocena wsobności Poważnym ograniczeniem selekcji pszczół w pasiekach hodowlanych jest ich niewielka liczebność, na ogół nie przekraczająca 100-150 rodzin. W takich populacjach wzrasta prawdopodobieństwo kojarzenia się między osobnikami spokrewnionymi, co prowadzi do wzrostu wsobności populacji. Jednym ze przejawów tego zjawiska jest tzw. depresja wsobna, przejawiająca się m. in. zmniejszoną przeżywalnością czerwiu. Wzrost wsobności wywołuje także zaburzenia proporcji płci (osobniki homozygotyczne pod względem genów determinujących płeć są sterylnymi samcami), co z kolei wpływa negatywnie na efektywną wielkość populacji i przyczynia się jeszcze do dalszego wzrostu wsobności populacji. Negatywne skutki wsobności mogą się pogłębić w przypadku intensywnej selekcji pod względem cech użytkowych prowadzonej w obrębie linii. W związku z tym istotna staje się ocena stopnia wsobności materiału wykorzystywanego w hodowli, do czego tradycyjnie wykorzystywane są 12

informacje o rodowodzie matek. Wobec braku tego rodzaju danych, istotnych informacji mogą dostarczyć markery DNA, w tym zwłaszcza mikrosatelity. Opracowane ostatnio metody obliczeniowe pozwalają na oszacowanie wsobności osobniczej poszczególnych matek. 3. Ocena efektywnej wielkości populacji Dla osiągnięcia celów ochrony zachowawczej konieczne jest utrzymywanie określonej wielkości stada, poniżej której daną linię należy uznać za zagrożoną. Zwykle za taką uznaje się linię, której efektywna wielkość populacji jest niższa niż 200 osobników. Ponieważ efektywna wielkość populacji odpowiada liczbie osobników, które mają wkład w pulę genetyczną następnego pokolenia poprzez rozród (czyli w uproszczeniu równa jest liczbie niespokrewnionych ze sobą osobników w populacji), wielkość ta jest zwykle kilkukrotnie mniejsza od faktycznej wielkości populacji. W praktyce przyjmuje się, że za linię zagrożoną uznaje się taką, która reprezentowana jest przez mniej niż 5000 zarejestrowanych osobników, zaś za poważnie zagrożoną przez mniej niż 1000 osobników. Nieco odmiennie przedstawia się ocena minimalnej trwałej wielkości stada u pszczoły miodnej. Należy mieć na uwadze specyficzny system społeczny u tego owada (cała rodzina pszczela jest potomstwem jednej matki) oraz haplodiploidalny sposób determinacji płci (osobniki męskie, tj. trutnie, posiadają tylko połowę materiału genetycznego występującego u samic, a zatem liczba kopii genów w populacji wynosi ¾ wartości typowej dla organizmów diploidalnych). Wielkość stada w przypadku pszczoły powinna być zatem przynajmniej 1,5 raza większa niż dla innych zwierząt hodowlanych. Jak zauważono, efektywną wielkość populacji można obliczyć ustalając tempo zmiany wariancji częstości alleli lub utraty heterozygotyczności między następującymi pokoleniami. 4. Przepływ genów ocena stopnia odizolowania zamkniętych rejonów hodowli Optymalnym sposobem zorganizowania zamkniętego rejonu hodowli byłoby umieszczenie dużej populacji pszczół w miejscu odizolowanym od dopływu niepożądanych genów z zewnątrz. Niestety, w Polsce brakuje miejsc odseparowanych od otoczenia w stopniu większym niż zdolności przelotu pszczół. W celu prowadzenia hodowli zachowawczej rodzimych pszczół w warunkach możliwie zbliżonych do naturalnych, zorganizowano dwa zamknięte rejony hodowli w Puszczy Kampinoskiej i Augustowskiej. Wprowadzenie stref izolacyjnych, w których zabronione jest utrzymywanie pszczół innych niż rodzime, ma na celu zabezpieczenie naturalnej populacji pszczół środkowoeuropejskich przed introdukcją obcych rasowo genów. Wobec niewielkiego rozmiaru strefy trudno jednak wykluczyć przepływ genów z zewnątrz. Efektywność izolacji i zasięg przepływu genów można oszacować pośrednio na podstawie rozmieszczenia w przestrzeni zmienności pomiędzy populacjami. Zamiast podsumowania Powyższy przegląd nie wyczerpuje oczywiście wszystkich problemów, jakie można rozwiązać z zastosowaniem markerów DNA. Oczywiście pierwszorzędną kwestią jest stała weryfikacja materiału hodowlanego, w tym pochodzenia matek. Badania oparte wyłącznie na morfologii nie są w stanie wskazać matek posiadających obcy genom mitochondrialny, gdyż na kształt fenotypu mają w przeważającym stopniu wpływ geny jądrowe. Niewątpliwą wadą badań z wykorzystaniem markerów DNA są ich koszty, zwłaszcza jeśli porównamy je z kosztami badań morfologicznych. Ceny analiz jednak systematycznie spadają w miarę jak znajdują one coraz bardziej masowe zastosowanie. Ogromną zaletą jest natomiast duża wiarygodność uzyskanych wyników, co jest najlepszym uzasadnieniem wdrożenia metod genetycznych do praktyki hodowlanej. * PCR (ang. polymerase chain reaction) łańcuchowa reakcja polimerazy to reakcja służąca do amplifikacji (namnożenia) wybranego fragmentu DNA in vitro ** PCR-RFLP (Polymerase Chain Reaction Restriction Fragment Length Polymorphism) metoda wykorzystująca enzymy restrykcyjne w celu identyfikacji mutacji w obrębie miejsc cięcia danego enzymu. Pozwala też na wykrycie mutacji prowadzących do powstania nowych miejsc cięcia 13

Charakterystyka materiału hodowlanego znajdującego się w Pasiece Hodowlanej SHiUZ Sp. z o.o w Bydgoszczy Grzegorz SZEWCZYK SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy 1. Rasa środkowo europejska (M) Linie objęte programami hodowlanymi ochrony zasobów genetycznych pszczół: Linia M Północna pochodzi od miejscowych pszczół środkowoeuropejskich z terenu północnej Polski. Dostosowana do warunków klimatyczno-pożytkowych tego regionu. Dobra zimowla, dynamiczny rozwój wiosenny, dobrze wykorzystuje pożytki wiosenne. Dobrze znosi długie i ostre zimy, nie niepokoi się przed oblotem. Odporna na choroby, długowieczna i żywotna. Doskonała do gospodarki wędrownej na pożytki ciągłe. Słabo gromadzi pyłek w końcu lata. Doskonała do krzyżowania międzyrasowego, głównie jako strona ojcowska. Najlepsze wyniki osiąga w krzyżówce z krainką linii Nieska i krainką linii Rumunka. Linia M Augustowska naturalnie wyselekcjonowana, doskonale przystosowana do trudnych warunków przyrodniczych (bardzo ubogie pożytki, długie i ostre zimy, niskie temperatury nocą w okresie wiosenno-letnim). Na zimę tworzy rodziny stosunkowo małe, zużywa mało pokarmu, dobrze zimuje. W momencie przypływu nektaru rozwija się wybuchowo. Przy dobrych pożytkach łatwo osiąga dużą siłę i na ciasne gniazdo reaguje trudnym do opanowania nastrojem rojowym. Odporna na choroby, nie rabuje, nie reaguje zwiększoną złośliwością na brak pożytku. Przy przeglądach spływa w dół plastra, tworząc spadające grona. Miodnością nie ustępuje innym rasom. Polecana na pożytki średniowczesne (rzepak) i wszystkie pozostałe, oraz na tereny ubogie pożytkowo, stanowi cenny materiał hodowlany czysty genetycznie, doskonały do krzyżowania międzyrasowego. Linia M Kampinoska pszczoły dobrze zimujące, dostosowują wiosenny rozwój do pogody intensywnie rozwijają się po okresie chłodów. Tworzą rodziny duże, ruchliwe, spływające z plastrów. Reagują nastrojem rojowym na zbyt ciasne gniazdo i przerwy w pożytkach. W warunkach naturalnych (Puszcza Kampinoska) pszczoły o przeciętnej miodności i łagod ności. Pszczoły odkrywane na nowo ze względu na dobrą zimowlę i dobre wykorzystanie pożytków, zwłaszcza w krzyżówkach z innymi rasami. Linia, dla której realizowany jest krajowy program doskonalenia genetycznego pszczół: Linia M Norweska pszczoły o barwie ciemnej lub ciemnoszarej, silnej budowie ciała. Bardzo dobrze zimują, wcześnie rozwijają się, utrzymują bardzo silne rodziny i gromadzą duże zapasy pyłku. Pszczoły łagodne, średnio rojliwe. Wyma- 14

Fot. Grzegorz Szewczyk gają ograniczenia czerwienia. Pszczoły dobrze wykorzystujące pożytki od średnich do bardzo dużych, także spadziowe. W krzyżówkach z pszczołami kraińskimi świetnie nadają się na pożytki bardzo obfite, natomiast z pszczołami kaukaskimi na pożytki średnie i mało obfite. 2. Rasa kraińska (car) Linie, dla których realizowane są krajowe programy hodowlane doskonalenia genetycznego pszczół: Linia car Rumunka charakteryzuje się dobrą zimotrwałością i dobrym rozwojem wiosennym. Łagodna, dobrze trzyma się plastrów, tworzy rodziny duże, produkuje dużo mleczka, doskonała do powiększania pasieki. Polecana na pożytki bardzo wczesne i wczesne obfite. Linia car Nieska powstała na bazie utrzymywanych dotychczas linii Niemka i Sklenar. Bardzo łagodna, dobrze trzyma się plastrów. Bardzo dobrze zimuje i odznacza się doskonałą dynamiką rozwoju. Wykazuje skłonność do ograniczania matek w czerwieniu przy pożytkach Pszczoły rasy kraińskiej linii Rumunka wczesnych i przejawia tendencję do cichej wymiany matek. Wyjątkowo miodna! Pszczoły rasy kraińskiej linii PWJOT Linia car PWJOT linia wywodzi się z pszczół sprowadzonych z Węgier, uzyskanych z rezerwy genetycznej ISK Oddziału Pszczelnictwa w Puławach oraz po importach z Austrii, a także po matkach wyhodowanych w pasiece Katedry Pszczelnictwa Uniwersytetu Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, selekcjonowanych później w pasiece SHiUZ w Parzniewie. Pszczoły o podobnych cechach biologicznych i użytkowych, utrzymywane w odrębnych grupach pochodzeniowych, a także w kombinacjach między sobą, podnoszących walory użytkowe linii PWJOT. Pszczoły o rozwoju od bardzo wczesnego do średnio wczesnego w zależności od pochodzenia grupy, utrzymujące rodziny silne i bardzo silne. Pszczo- Pszczoły rasy kraińskiej linii Nieska ły średnio i mało rojliwe, bardzo łagodne, bardzo dobrze wykorzystujące pożytki od wczesnych do późnych. Fot. Łucja Skonieczna 3. Rasa kaukaska (cau) Linie dla których realizowane są programy hodowlane doskonalenia genetycznego pszczół: Linia cau Woźnica łagodna, dobrze trzyma się plastrów, silnie kituje gniazdo, miód sklepi na mokro, bardzo miodna, do wykorzystania na pożytki zarówno słabe jak i intensywne. Dobrze wykorzystuje pożytek ze spadzi i wrzosu. Doskonała do krzyżówek z pszczołą kraińską. Tworzy rodziny niezbyt duże. Rodziny czystorasowe silnie ograniczają matkę w czerwieniu i często nie osiągają odpowiedniej siły do produkcji miodu towarowego. Nie wymaga zbyt częstych przeglądów, polecana dla pszczelarzy początkujących. Linia cau Muchurska odznaczają się dobrą miodnością, szczególnie w krzyżówkach międzyliniowych. Są mało rojliwe i łagodne. Gromadzą znaczne ilości pyłku i silnie kitują. Fot. Łucja Skonieczna 15

Fot. Grzegorz Szewczyk Pszczoły rasy kaukaskiej linii Woźnica Trzymają się dobrze plastrów. Ograniczają matki w czerwieniu. Sklepią miód na mokro. nią z Krasnej Polany, wywodzącą się z importu). Pszczoły są szare z możliwością pojawiania się żółtego ubarwienia na dwóch pierwszych tergitach. Pszczoły rasy kaukaskiej linii Muchurska Podob- nie jak u linii Odznaczają się wcześniejszym rozwojem w porównaniu z linią cau KP, tak i tu przy niższych temperaturach wymagana jest KP pszczół rasy kaukaskiej (li- ostrożność obsługi. Fot. Łucja Skonieczna Stacja Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasieka Hodowlana w Olecku Sekcja Hodowlana w Parzniewie 05-800 Pruszków, ul. Przyszłości 1 tel. 22 728 15 99 kom. 600 528 832, 502 270 973 przyjmuje zamówienia na matki pszczele reprodukcyjne oraz użytkowe, inseminowane i nieunasienione następujących ras: kraińska linii PWJOT (car PWJOT) kaukaska linii Muchurska kraińska linii Nieska środkowoeuropejska linii Kampinoska (M K) Stacja Hodowli i Unasieniania Zwierząt Sp. z o.o. w Bydgoszczy Pasieka Hodowlana w Olecku 19-400 Olecko, Al. Zwycięstwa 10 tel. 87 523 0006, 7, 8 kom. 607 384 008 przyjmuje zamówienia na matki pszczele reprodukcyjne oraz użytkowe, inseminowane i nieunasienione następujących ras: środkowoeuropejska linii Północna (M Pn) środkowoeuropejska linii Augustowska (M A) kaukaska linii Woźnica kraińska linii Nieska kraińska linii Rumunka (car R) Wyjaśnienie wybranych pojęć z zakresu pszczelnictwa Czerw młodociane, niedoskonałe postaci pszczół i trutni. Pojęcie to w pszczelarstwie obejmuje wszystkie stadia rozwojowe pszczół, a więc jajo, larwę, przedpoczwarkę i poczwarkę. Wyróżnia się czerw pszczeli i trutowy. Obie te postaci występują najpierw jako czerw otwarty (jajo i larwa), a później jako czerw kryty (przedpoczwarka i poczwarka). Czerwić o matkach pszczół: składać jaja do komórek plastra. Czerwienie matek (czerwić) proces składania jaj przez matkę. Matka pszczela ma możliwość składania jaj zapłodnionych, których rozwój prowadzi do robotnic i ewentualnie młodych matek, oraz niezapłodnionych, z których powstają trutnie. Dennica spód ula. Matecznik specjalna komórka w kształcie woskowego sopla, przeznaczona do wychowu młodej matki. M. budowane są jedynie w okresie poprzedzającym rójkę (m. rojowe), cichą wymianę (m. cichej wymiany), jak i po stracie dotychczasowej matki (m. ratunkowe). Ilość m. zakładanych w rodzinie zależy od cech dziedzicznych (rasy pszczół), pory sezonu i zawarta jest w granicach od jednego (cicha wymiana) do kilkudziesięciu. Matka pszczela (królowa) jedyna zazwyczaj w rodzinie pszczelej w pełni rozwinięta samica. Jest większa od robotnicy i inaczej zbudowana. Przeciętna waga m.p. wynosi około 200 mg. Zadaniem matki jest składanie jaj (do 3000 dziennie) i regulacja niektórych zachowań robotnic. Tę koordynującą życie rodziny funkcję spełnia m.p. poprzez wydzielanie feromonów (substancji matecznej). Żyje 3-5 lat, w pasiekach intensywnie wykorzystywanych krócej, albowiem bywa wymieniana przez pszczelarza w drugim lub trzecim roku. 16

Prace w pasiece wiosną i latem Wiosna i lato to czas największego natężenia prac w pasiece. Od właściwego przygotowania się do nich, a następnie ich sprawnego przeprowadzenia zależy powodzenie w pracy hodowlanej, efektywność produkcji i odpowiednie przygotowanie rodzin do kolejnej zimowli. Grzegorz SZEWCZYK SHiUZ Sp. z o.o. w Bydgoszczy Wiosna to bardzo pracowity okres dla pszczelarzy. Pierwszą pracą jaką wykonuje się w pasiece jest czyszczenie dennic, które można wykonać jeszcze przed pierwszym oblotem pszczół. Przy ulach wielokorpusowych najlepiej jest wymieniać dennicę na czystą, natomiast w ulach nierozbieralnych usuwa się osyp pszczół z dennicy i czyści się wylot z martwych pszczół, powiększamy wtedy też wylot, przy czym na jedną ramkę powinien przypadać około jeden cm 2 wylotu. Jeżeli przed pierwszym oblotem na pasieczysku zalega jeszcze śnieg to dobrze jest go usunąć. Można to zrobić na kilka sposobów. Jednym z nich (przy małym pasieczysku) jest posypanie śniegu popiołem, co przyspiesza jego topnienie w słoneczne dni. Inną metodą jest rozsianie na pasieczysku czerwonej soli potasowej, która również powoduje topnienie śniegu. Po pierwszym oblocie dokonujemy tak zwanego wglądu do rodziny, w czasie którego ograniczmy liczbę plastrów w rodzinie przez Przegląd rodziny pszczelej ujęcie plastrów nie obsiadanych przez pszczoły, co ułatwia im ogrzanie gniazda. W ulach wielokorpusowych możemy zabrać wtedy jeden (pusty) korpus, przy okazji oceniamy ilość zapasu po zimie (powinno pozostać go minimum 5-7 kg). W razie stwierdzenia, że któraś z rodzin nie przezimowała, należy zabezpieczyć taki ul przed dostępem do niego innych pszczół, dzięki czemu zapobiegamy roznoszeniu się chorób w pasiece. Kolejną ważną pracą wykonywaną wiosną jest przegląd wiosenny. Wykonujemy go, gdy temperatura powietrza osiągnie minimum 15 st. C. Celem głównego przeglądu wiosennego jest ocena aktualnej siły rodziny, ocena czerwiu i jakości matki, stwierdzenie aktualnego stanu zapasów, ocena zdrowotności rodziny, dostosowanie wielkości gniazda do siły rodziny, czyszczenie ula. W razie konieczności stosujemy zabiegi mające na celu przyspie- Fot. Marcin Marciniak 17

Fot. Marcin Marciniak Metoda Blinowa Polega na podzieleniu gniazda rodziny pszczelej na dwie części oddzielone od siebie przegrodą (zatworomatą). Naprzeciw wylotka ustawiamy tylko czerw, a zapasy pokarmu ustawiamy za przegrodą. Pokarm jest przenoszony do rodni przez pszczoły pod przegrodą. Ułatwia to ogrzanie czerwiu (mniejsza powierzchnia). Metodę tą stosuje się w rodzinach słabych o małej ilości pszczół. Przegląd rodziny pszczelej szenie rozwoju wiosennego pszczół. Istnieje kilka metod przyspieszania rozwoju wiosennego pszczół, rozpatrując je należy pamiętać, że: stosowanie ich w przypadku bardzo osłabionych zimowlą rodzin może przynieść odwrotny efekt, podkarmianie pobudzające rodzin silnych może zaowocować wcześniejszym powstawaniem nastroju rojowego, żadna z nich nie zastąpi właściwego przygotowania rodzin do zimowli oraz pożytku pyłkowego i nektarowego wiosną. Oto kilka metod przyspieszania rozwoju: Zwężenie uliczek między ramkami do 8-9 mm Zabieg ten ułatwia pszczołom utrzymanie odpowiedniej temperatury wewnątrz gniazda, ale można go zastosować tylko w rodzinach, które nie posiadają ramek hoffmanowskich. Metodę tą stosuje się w rodzinach słabych, o małej ilości pszczół. Podkarmianie ciastem miodowo-cukrowym lub miodowo-cukrowym z obnóżami pyłkowymi Bezpośrednio po oblocie podajemy 0,5-1 kg ciasta na 1 rodzinę. Pobieranie takiej porcji trwa od około 7 do 14 dni. Jest to jednak raczej metoda ratowania głodnych rodzin niż przyspieszania ich rozwoju. Codzienne podkarmianie małymi dawkami rzadkiego syropu Syrop podaje się w dawce 0,5-1 szklanki na rodzinę. Metoda ta ma jednak wiele wad: Fot. Marcin Marciniak Tworzenie odkładów Odkład 18

pracochłonność, straty pszczół lotnych przy gorszej pogodzie, skłonność do rabunków. Okresowe odsklepianie plastrów Odsklepianie można rozpocząć zaraz po oblocie, w odstępach 5-6-dniowych odsklepia się kolejne plastry osłaniające plastry z czerwiem. Nie posiada ono wad metody poprzedniej, powoduje obfite odżywianie się pszczół, co przekłada się na produkcję mleczka i karmienie matki, kolejnę zaletą tej metody jest to, że pozbywamy się resztek zapasu zimowego i nie ma tym samym ryzyka, że dostanie się on do wirowanego miodu, np. rzepakowego. Przestawianie plastrów względem wylotka W ulach o ramce szeroko- -niskiej przestawiamy co drugi plaster z czerwiem o 180 stopni, zmusza to pszczoły do przenoszenia pokarmu, zwiększa się powierzchnia ogrzanych plastrów, a matka ma więcej miejsca do czerwienia. Przestawienie korpusów w przypadku zimowania rodzin na dwóch korpusach Gdy w górnym korpusie przeważa czerw kryty, zamienia się korpusy dolny i górny miejscami. W silnych rodzinach przestawienia można dokonać po połowie kwietnia. Odsklepianie plastrów z zapasem zimowym wykonuje się wtedy jednorazowo. Ważnym czynnikiem wpływającym na siłę rodziny jest walka z warrozą. Wiosną możemy ją ograniczyć do walki przez dodawanie rodzinom Miodobranie ramek pracy i wycinanie ich po zasklepieniu czerwiu trutowego. Ma to duże znaczenie w zwalczaniu warrozy, co przedstawia tabela niżej. Tabela 1. Rozwój roztoczy varroa destructor jedno pokolenie w miesiącu Miesiąc Ilość roztoczy luty 10 marzec 20 kwiecień 40 maj 80 czerwiec 160 lipiec 320 sierpień 640 wrzesień 1280 październik 2560 [Źródło: opracowanie własne] Kolejną ważną czynnością wykonywaną w pasiece na wiosnę jest wyrównanie siły rodzin pszczelich. Ma to na celu zahamowanie w silnych rodzinach tendencji do wchodzenia w nastrój rojowy, zasilenie słabych rodzin młodą pszczołą, co powoduje istotny wzrost wydajności pasieki w okresie letnim. Przez cały okres wiosenny, tj. maj- czerwiec, należy dokonywać przeglądów rodziny co 7-8 dni, w czasie których musimy: dostosowywać wielkość gniazda do siły rodziny i warunków pożytkowych, zapobiegać nastrojowi rojowemu w rodzinach. Możemy to robić na kilka sposobów. Jednym z nich i zarazem najczęściej stosowanym przez pszczelarzy jest dodawanie węzy. Niestety w zaawansowanym nastroju rojowym nie wiele to pomaga, ponieważ pszczoły w nastroju rojowym niezbyt chętnie pracują, lepsze skutki przynosi dodanie suszu, który chętniej jest zaczerwiany przez matkę pszczelą, dzięki czemu już po trzech dniach pszczoły karmicielki zmuszone są do karmienia larw, w efekcie zaczyna ubywać w rodzinie mleczka pszczelego, a to właśnie nadmiar mleczka (czyli nadmiar pszczół karmicielek) jest główną przyczyną powsta- Fot. Grzegorz Szewczyk 19

wania nastroju rojowego. Drugą bardzo dobrą metodą jest zrobienie odkładu z krytego czerwiu i młodej pszczoły, do którego poddajemy matkę nieunasienioną, przez co powiększamy sobie pasiekę. Kolejną pracą w pasiece jest miodobranie, czyli odebranie ramek z dojrzałym miodem. Powszechnie uznaje się, że wyjmujemy z ula plastry, które są zasklepione przynajmniej w połowie. Wyjmowanie plastrów z ula możemy przeprowadzić na kilka sposobów, uzależnione jest to od metody gospodarki i typu ula. Zabieranie ramek z miodem z ula możemy wykonać przez omiatanie pszczół lub ich strząsanie z ramki i właśnie w taki sposób najwięcej pszczelarzy odbiera miód w małych amatorskich pasiekach. Inną metodą jest zastosowanie przegonek, które dzień przed miodobraniem umieszczamy między gniazdem a miodnią w rodzinie. Niektórzy pszczelarze dodatkowo pod daszek kładą płytkę nasączoną repelentem, takim jak na przykład aldehyd benzoesowy. Powoduje to jeszcze szybsze schodzenie pszczół z miodni do gniazda, a przegonka nie pozwala im wrócić na ramki z miodem. Inną metodą jest wydmuchiwanie pszczół z uliczek silnym strumieniem powietrza. Metodę tą możemy jednak stosować tylko w czasie trwania pożytku ponieważ w innym przypadku momentalnie doprowadzimy do rabunku. Po odebraniu plastrów z miodem przenosimy je do pracowni i odsklepiamy za pomocą widelca lub noża do odsklepiania. W dużych pasiekach do tego celu używa się odsklepiarek mechanicznych. Przy wirowaniu miodu pamiętać należy o równym rozłożeniu plastrów w miodarce, co pozwoli nam zapobiec wyrywaniu się plastrów i uszkodzeniu miodarki. W warunkach Polski możemy przeprowadzić od jednego do trzech miodobrań, w zależności od położenia pasieki i bazy poużytkowej, jaką wykorzystują nasze pszczoły. Fot. Grzegorz Szewczyk Wyjaśnienie wybranych pojęć z zakresu pszczelnictwa Miodnia część przestrzeni ula wraz z plastrami przeznaczonymi wyłącznie na miód. Miodnię najczęściej stanowią plastry zlokalizowane nad kulą czerwiu lub z jej boku. Oblot loty pszczół w pobliżu ula nie związane ze zbiorem pożytku. Oblotu oczyszczającego (wiosennego) pszczoły dokonują masowo w pierwszy ciepły dzień po zimie. Oblotu orientacyjnego zaś, w trakcie którego zapoznają się z położeniem ula dokonują młode pszczoły w trakcie pierwszej wyprawy poza ul (przegra), lub wszystkie po przewiezieniu ula na nowe miejsce. Odkład sztucznie utworzona rodzina pszczela. O. tworzy się najczęściej z kilku plastrów czerwiu, wziętych z jednego lub kilku uli wraz z obsiadającymi je pszczołami. Tworzenie o. jest jedną z metod powiększania pasieki. Osypywanie się pszczół (spadanie pszczół) zamieranie rodziny lub jej części w trakcie zimowli, w wyniku choroby, lub zatrucia, związane ze stwierdzeniem obecności znacznej liczby martwych pszczół na dnie ula. Pasieczysko miejsce, gdzie znajduje się pasieka. Plastry płat złożony z przylegających do siebie sześciokątnych komórek z wosku, zbudowany przez pszczoły lub uformowany sztucznie. Pożytek ogólna ilość dostępnego dla pszczół pokarmu, nektaru i spadzi (pożytek miodowy) i pyłku (pożytek pyłkowy). Robotnica najczęściej spotykana postać pszczół nie w pełni rozwinięta płciowo samica. R. stanowią trzon rodziny pszczelej latem jest ich kilkadziesiąt tysięcy. R. wykonują wszystkie prace, od których zależy przetrwanie rodziny zajmują się utrzymaniem porządku w gnieździe, budują plastry, karmią czerw, bronią gniazda, oraz zbierają nektar i pyłek. Czynności wykonywane przez poszczególne r. zależne są od ich wieku r. młodsze pracują w ulu (robotnice ulowe), natomiast starsze w polu (zbieraczki). R. waży przeciętnie 100 mg i żyje 42 dni (r. letnie) lub 6-8 miesięcy (r. zimowe). Najkrócej żyją r. wiosną - jedynie 21 dni. Rodnia rzadziej używane określenie części gniazda z plastrami czerwiu. Rodzina pszczela pszczoły robotnice wraz z matką. Okresowo (wiosną i latem) w skład r.p. wchodzi dodatkowo czerw i trutnie. Najmniej liczne są r.p. po przetrwaniu zimy (10 000 robotnic) a najliczniejsze w początku lata (do 80 000 robotnic). 20