Analiza epizootyczna choroby Aujeszky ego u świń w województwie wielkopolskim w okresie przed i po sześciu latach realizacji programu zwalczania

632 Praca oryginalna Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 Original paper Analiza epizootyczna choroby Aujeszky ego u świń w województwie wielkopolskim w okresie przed i po sześciu latach realizacji programu zwalczania PIOTR KNEBLEWSKI, ANDRZEJ LIPOWSKI*, JOLANTA BUDZYK**, LESŁAW SZABŁOŃSKI***, TOMASZ WIELICH***, JAN OLECHNOWICZ, JĘDRZEJ M. JAŚKOWSKI Instytut Weterynarii, Wydział Medycyny Weterynaryjnej i Nauk o Zwierzętach, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, ul. Wołyńska 35, 60-637 Poznań *Zakład Chorób Świń, Państwowy Instytut Weterynaryjny Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, Al. Partyzantów 57, 24-100 Puławy **Zakład Higieny Weterynaryjnej, ul. Grunwaldzka 250, 60-166 Poznań ***Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, ul. Grunwaldzka 250, 60-166 Poznań Otrzymano 26.08.2014 Zaakceptowano 12.02.2015 Kneblewski P., Lipowski A., Budzyk J., Szabłoński L., Wielich T., Olechnowicz J., Jaśkowski J. M. Epidemiological analysis of Aujeszky s disease in pigs in the Wielkopolska voivodeship in the period before and after 6 years of the implementation of the eradication program Summary The paper presents the epidemiological situation regarding Aujeszky s disease in pigs from the Wielkopolska region, starting from the first recorded cases of the disease in the 1950s. Serological studies carried out in the 1960s and 1970s detected seroreagents at the level of 11.1% and 12.8% respectively, while the results obtained in the years from 2001 to 2005 showed an infection of 9.2% of pigs that came from 15.6% of the tested herds. The occurrence of Aujeszky s disease in pigs for over 60 years in the Wielkopolska region was the cause of the unfavorable epidemiological situation and economic problems in this area. The implementation of an eradication program for Aujeszky s disease in pigs in of the Wielkopolska voivodeship started in May 2008, and in the first year 9.25% herds were discovered as infected, based on the positive results of serological testing. The level of infection in the following years of the program (2009-2013) revealed a rapid decreasing tendency to the levels of: 6.55%, 2.5%, 0.26%, 0.03% and 0.007%, respectively, in each year. In the period from 2008 to 2013, within the scope of the program in the Wielkopolska voivodeship, 2 578 652 serological tests were performed, and the eradication was based either on the principle of vaccination eradication, or the slaughter of all animals in infected herds with a small herd size. During the implementation of the eradication program for Aujeszky s disease, 1 709 204 pigs were vaccinated with the usage of deleted vaccine, and 119 537 were slaughtered. Since the beginning of 2014 extensive monitoring studies have been carried out, and on 5 August 2014, all 34 counties of the Wielkopolska voivodeship have been declared as free of Aujeszky s disease. Maintaining this status in the forthcoming years will allow the recognition of the entire Polish territory officially free of Aujeszky s disease virus in pigs. Keywords: Aujeszky s disease, eradication, Wielkopolska Choroba Aujeszky ego u świń (cha), wywoływana przez Suid Herpesvirus 1 (2), wciąż stanowi poważny problem ekonomiczny wynikający ze strat produkcyjnych wskutek zaburzeń w rozrodzie, padnięć prosiąt oraz zmniejszenia przyrostów masy ciała, zwiększonego występowania wtórnych zakażeń bakteryjnych u warchlaków i tuczników oraz konieczności ich leczenia (9). Niezależnie od wymienionych skutków powodowanych przez cha, niezwykle istotne jest ograniczenie możliwości międzynarodowego obrotu i handlu zwierzętami (3, 13). Choroba znana od ponad 200 lat jako wściekły świąd lub wścieklizna rzekoma (pseudorabies), opisana po raz pierwszy u bydła (14), jest wirusową zakaźną i zaraźliwą chorobą świń oraz wielu innych gatunków zwierząt gospodarskich i wolno żyjących. Występuje ona na całym świecie, we wszystkich krajach z intensywną produkcją trzody chlewnej. W Polsce pierwsze przypadki choroby zostały opisane pierwotnie u zwierząt futerkowych, a następnie u świń. W następnych dziesięcioleciach

Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 633 stwierdzano ją regularnie u świń, a także u dzików i innych gatunków zwierząt w różnych regionach kraju (6, 12, 28, 30-32, 34). Na podstawie badań klinicznych, a przede wszystkim serologicznych, prowadzonych nieprzerwanie od 1990 r. w Państwowym Instytucie Weterynaryjnym Państwowym Instytucie Badawczym (PIWet-PIB) w Puławach, cha stwierdzano w latach 1990-2007 na terenie wszystkich województw (29). Sytuacja epizootyczna w zakresie cha w wielu krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej, a także w Polsce w latach 70. XX w. ulegała stopniowemu pogorszeniu, a główne przyczyny to: intensywna produkcja trzody chlewnej, koncentracja ferm w pewnych regionach kraju oraz niekontrolowany obrót zwierzętami (25). Pod koniec lat 80. i na początku 90. ubiegłego wieku w Europie i w USA podjęto prace zmierzające do opracowania różnych programów zwalczania cha (1, 15). Na terytorium Unii Europejskiej od 1993 r. obowiązują restrykcyjne przepisy dotyczące obrotu trzodą chlewną między krajami o różnym statusie zdrowotnym w zakresie cha, co spowodowało, że programy zwalczania choroby zostały wprowadzone na terenie prawie wszystkich krajów europejskich (10, 15). Położenie geograficzne i znacząca pozycja Polski jako producenta wieprzowiny w tamtych latach, a także zasady programów zwalczania cha w krajach europejskich spowodowały konieczność podjęcia tego typu działań także w naszym kraju (8). Początkowo program został wdrożony na podstawie rozporządzenia Rady Ministrów (RM) z dnia 22 czerwca 2006 r. wyłącznie na terenie woj. lubuskiego (26), a dopiero kolejne rozporządzenie RM z dnia 19 marca 2008 r. (25) zdecydowało o realizacji, zaplanowanego na lata 2008-2013, programu zwalczania cha u świń w pozostałych województwach. W związku z postępującymi efektami tych działań konieczna była aktualizacja przepisów prawa w tym zakresie poprzez wydanie następnego rozporządzenia RM z dnia 6 grudnia 2012 r. w sprawie wprowadzenia programu zwalczania i monitorowania choroby Aujeszky ego u świń, który był realizowany w latach 2012-2014 (27). Celem pracy jest analiza i porównanie sytuacji epizootycznej u świń w Wielkopolsce w okresie poprzedzającym wprowadzenie programu zwalczania cha, w momencie rozpoczęcia jego realizacji oraz po sześciu latach trwania programu. Ocenie poddano również dynamikę zmian liczby ognisk cha w powiatach województwa wielkopolskiego w ciągu sześciu lat realizacji programu. Materiał i metody Według przyjętych w wymienionych wyżej rozporządzeniach (25, 27) zasad, program zwalczania cha w Polsce opierał się na obligatoryjnych badaniach serologicznych wszystkich stad trzody chlewnej, a eradykacja wirusa cha polegała na zastosowaniu programu szczepienie-eliminacja z wykorzystaniem szczepionek delecyjnych umożliwiających odróżnianie świń szczepionych od zakażonych metodą DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals; 19) lub metodą administracyjną, polegającą na wybiciu wszystkich zwierząt w stadach zakażonych. W I etapie programu pobierano próbki krwi do badań we wszystkich stadach świń, w II etapie próbki pobierano w stadach potencjalnie wolnych od wirusa, a w pozostałych stadach zakażonych lub znajdujących się w obszarze zapowietrzonym przeprowadzano szczepienie przy użyciu szczepionek delecyjnych albo ubój/wybicie wszystkich zwierząt. W III etapie programu zwalczania cha, po uzyskaniu wyników ujemnych u wszystkich loch i knurów w stadach zarodowych i o pełnym cyklu produkcji, a po dwóch ujemnych badaniach w tuczarniach, stado uzyskiwało status stada urzędowo wolnego od wirusa cha, gdzie obowiązywało stałe serologiczne monitorowanie choroby. W I etapie próbki pobierano w celu wykrycia 20% zakażonych świń z 95% prawdopodobieństwem (zasada 20/95) w stadach zarodowych, o pełnym cyklu produkcji oraz w tuczarniach. W II etapie w stadach zarodowych i o pełnym cyklu produkcji próbki pobierano przy takim samym założeniu 95% prawdopodobieństwa wykrycia 5% zakażonych świń (5/95). Natomiast w tuczarniach liczba pobranych próbek do badania w II etapie określana była z identycznym, 95% poziomem prawdopodobieństwa, przy założeniu wykrycia 5% lub 10% zakażonych zwierząt, co zależało od gęstości pogłowia trzody chlewnej w danym województwie (mniej lub więcej niż 100 świń/100 ha) i od stopnia zakażenia we wszystkich stadach w województwie (mniej lub więcej niż 5%). W III etapie programu w stadach zarodowych i o pełnym cyklu produkcji pobierano jednorazowo próbki od wszystkich loch i knurów stada podstawowego. Niezależnie od realizowanego etapu programu w stadach o pełnym cyklu produkcji pobierano również próbki krwi od tuczników, stosując zasadę 20/95, przy czym do tego celu należało wybrać po co najmniej 3 zwierzęta z każdego budynku. Do badań serologicznych, wykonywanych w ramach realizacji programu zwalczania cha w latach 2008-2013, w Zakładzie Higieny Weterynaryjnej w Poznaniu oraz pracowniach terenowych ZHW w Koninie i Lesznie wykorzystano ogółem 2 578 652 próbek surowic świń pochodzących ze wszystkich stad z terenu województwa wielkopolskiego. Badania te rozpoczęto w maju 2008 r. stosując zestaw Pseudorabies Virus gpi Antibody Test Kit IDEXX PRV/ ADV gi (prod. IDEXX Laboratories Inc., Westbrook, Maine, USA), a ponadto krótko w użyciu był test SVANOVIR PRV ge-ab (prod. Svanova Biotech AB, Uppsala, Sweden). Badania przy użyciu wyżej wymienionych zestawów wykonywano zgodnie z zaleceniami producentów. W ramach realizacji programu wszystkie próbki wątpliwe i/lub dodatnie wysyłano do badań potwierdzających do Krajowego Laboratorium Referencyjnego w zakresie choroby Aujeszky ego w Zakładzie Chorób Świń PIWet-PIB w Puławach. Wyniki i omówienie Sytuacja epizootyczna choroby Aujeszky ego u świń w Wielkopolsce w okresie przed realizacją programu zwalczania. Na terenie ówczesnego woj. poznańskiego już w latach 1954-1963 notowano pojedyncze ogniska cha u zwierząt futerkowych i świń (34). W późniejszym okresie, w latach 1964-1972,

634 Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 stwierdzono ogółem 43 ogniska cha, z czego większość dotyczyła świń (34 ogniska) oraz zwierząt futerkowych (8 ognisk) i jeden przypadek u bydła (34). W analizowanym okresie cha występowała w 14 z 29 powiatów ówczesnego woj. poznańskiego. W latach 1973-1980 na terenie Wielkopolski stwierdzono 93 ogniska cha, które na podstawie badań klinicznych, prób biologicznych oraz dochodzenia epizootiologicznego zostały rozpoznane u świń (58 ognisk), zwierząt futerkowych (33 ogniska) oraz pojedyncze ogniska u owiec i dzików (32). Potwierdzeniem wyników wzrastającego rozprzestrzeniania się cha w analizowanym regionie są badania serologiczne z lat 60. ubiegłego wieku na terenie ówczesnego woj. poznańskiego i zielonogórskiego, gdzie uzyskano 11,1% dodatnich wyników (7). Badania wykonane prawie 10 lat później w woj. poznańskim wykazały obecność 12,8% seroreagentów (19). Kolejna próba analizy sytuacji epizootycznej w zakresie cha u świń, odnosząca się do lat 2001-2005, wskazuje na fakt endemicznego występowania tej choroby na terenie Wielkopolski (11). Wykonane wówczas w ZHW w Poznaniu badania pozwoliły na wykrycie 9,2% zakażonych świń, pochodzących z 15,6% spośród 480 badanych stad. W podobnych badaniach zrealizowanych w tym samym okresie w Zakładzie Chorób Świń PIWet-PIB w Puławach stwierdzono 1,54% seroreagentów i 11,67% zapowietrzonych gospodarstw (11). Przytoczone dane wskazują jednoznacznie, że cha występuje od ponad 60 lat na terenie woj. wielkopolskiego i przez to wciąż stanowi problem epizootyczny i gospodarczy w tym regionie. Sytuacja epizootyczna choroby Aujeszky ego u świń w woj. wielkopolskim w czasie realizacji programu zwalczania. Program zwalczania cha na obszarze woj. wielkopolskiego rozpoczęto w maju 2008 r., a liczbę zbadanych stad i zwierząt w poszczególnych latach realizacji programu zwalczania przedstawiono w tab. 1, natomiast liczbę ognisk choroby na terenie wszystkich powiatów w tab. 2. W ramach realizacji pierwszego etapu wykonano badania 707 368 zwierząt pochodzących z 57 380 stad i uzyskano 17 855 wyników dodatnich, co stanowiło 2,52% badanych świń, a liczba zakażonych stad na koniec 2008 r. wynosiła 5310 (9,25%). Z uwagi na upływ czasu do końca roku nie wykonano pierwszego próbkobrania we wszystkich stadach, stąd 138 stad zlokalizowanych na terenie 12 powiatów poddano badaniu w następnym roku. Łącznie w 2009 r. zbadano 626 252 świń, stwierdzając 2589 zakażonych zwierząt (0,41%), które pochodziły z 3514 stad, co stanowiło 6,55% wszystkich zbadanych stad w tym roku. Liczba ognisk cha w większości powiatów woj. wielkopolskiego uległa na koniec 2009 r. znaczącemu obniżeniu w porównaniu do stanu początkowego, Tab. 1. Liczba badanych stad i zwierząt w kolejnych latach w ramach zwalczania choroby Aujeszky ego u świń w woj. wielkopolskim Rok Liczba stad Odsetek stad Liczba zwierząt badanych zakażonych zakażonych badanych zakażonych Odsetek zwierząt zakażonych 2008 57 380 5 310 9,25 707 368 17 855 2,52 2009 53 666 3 514 6,55 626 252 2589 0,41 2010 48 642 1 218 2,50 411 325 641 0,15 2011 44 799 115 0,26 314 560 349 0,11 2012 45 634 12 0,03 273 735 234 0,085 2013 41 739 3 0,007 245 412 27 0,011 Razem 291 860 10 172 3,48 2 578 652 21 695 0,84 Tab. 2. Liczba ognisk choroby Aujeszky ego u świń w poszczególnych powiatach woj. wielkopolskiego stwierdzona w ramach realizacji programu zwalczania choroby Powiat Lata 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Chodzież 35 4 1 0 0 0 Czarnków 63 38 5 1 0 0 Gniezno 286 169 34 0 0 0 Gostyń 73 15 0 0 0 0 Grodzisk Wlkp. 160 116 93 5 0 0 Jarocin 282 195 33 8 0 0 Kalisz 677 606 387 28 0 0 Kępno 20 58 11 2 0 0 Koło 104 0 0 1 8 0 Konin 186 153 41 5 1 1 Kościan 180 17 9 1 0 0 Krotoszyn 354 445 32 0 0 0 Leszno 8 9 4 0 0 0 Międzychód 41 48 3 0 0 0 Nowy Tomyśl 84 3 0 0 0 0 Oborniki Wlkp. 116 48 15 2 0 0 Ostrów Wlkp. 313 266 174 31 0 0 Ostrzeszów 393 419 133 10 1 0 Piła 3 0 0 0 0 0 Pleszew 489 503 136 5 0 0 Poznań 62 16 4 0 0 0 Rawicz 83 46 14 2 0 0 Słupca 213 14 2 0 0 0 Szamotuły 183 89 20 7 1 0 Środa Wlkp. 105 113 30 6 1 2 Śrem 114 2 0 0 0 0 Turek 111 0 0 0 0 0 Wągrowiec 242 120 28 0 0 0 Wolsztyn 165 1 1 1 0 0 Września 165 1 8 0 0 0 Złotów 0 0 0 0 0 0 Razem 5310 3514 1218 115 12 3

Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 635 ale w kilku powiatach (Kępno, Krotoszyn, Leszno, Międzychód, Ostrzeszów, Pleszew, Środa Wlkp.) nastąpił nieznaczny wzrost liczby zakażonych stad, co było spowodowane wykryciem serologicznie dodatnich świń w drugim i trzecim pobieraniu próbek w stadach, które w pierwszym próbkobraniu były ujemne. Kolejne wyraźne zmniejszenie się liczby ognisk cha zanotowano na koniec 2010 r., stwierdzając 1218 zakażonych stad świń, co stanowiło 2,5% wszystkich badanych stad. W ciągu 2010 r. badaniom podlegała zmniejszająca się liczba stad (48 642), gdzie pobrano próbki krwi od 411 325 świń, uzyskując 641 dodatnich wyników, co stanowiło 0,15%. Liczba ognisk cha w ciągu trzech lat realizacji programu (2008-2010) zmniejszyła się o około 77% i w kilku powiatach (Gostyń, Koło, Nowy Tomyśl, Piła, Śrem, Turek, Złotów) nie zarejestrowano żadnego ogniska choroby. Powiat złotowski jest jedynym w woj. wielkopolskim, gdzie począwszy od 2008 r. przez wszystkie lata realizacji programu nie zanotowano ani jednego dodatniego wyniku, co prawdopodobnie wynika z niedużego pogłowia świń i niewielkiej liczby stad na tym terenie. W 2011 r. poddano badaniom serologicznym 314 560 świń, uzyskując 349 wyników dodatnich (0,11%). Zwierzęta pochodziły z 44 799 stad, spośród których 115 (0,26%) było zakażonych. Liczba ognisk cha w tym okresie zmniejszyła się dziesięciokrotnie w porównaniu do roku poprzedniego i po raz pierwszy w połowie z 31 powiatów ziemskich na terenie województwa nie stwierdzono żadnego zakażonego stada. W 16 powiatach zarejestrowano ogniska choroby, z czego w siedmiu powiatach (Czarnków, Kępno, Koło, Kościan, Oborniki, Rawicz, Wolsztyn) stwierdzono 1-2 ogniska, w siedmiu następnych (Grodzisk Wlkp., Jarocin, Konin, Ostrzeszów, Pleszew, Szamotuły, Środa Wlkp.) odnotowano od 5 do 10 ognisk choroby, a w dwóch powiatach stwierdzono większą liczbę ognisk cha (Kalisz 28 ognisk, Ostrów Wlkp. 31 ognisk). W 2012 r., w porównaniu do poprzedniego okresu, nieznacznie zwiększyła się liczba badanych stad do 45 634, a dodatnie wyniki stwierdzono w 12 stadach (0,03%). Badaniom poddano 273 735 świń, a wynik pozytywny uzyskano u 234 zwierząt, co stanowiło 0,085%. Liczba ognisk choroby na terenie województwa ponownie zmniejszyła się dziesięciokrotnie w porównaniu do okresu poprzedniego, a zakażone stada zlokalizowane były na terenie pięciu powiatów. Po jednym ognisku cha zarejestrowano w powiatach: konińskim, ostrzeszowskim, szamotulskim i średzkim, a jedynym powiatem, gdzie stwierdzono więcej niż jedno, bo 8 ognisk, był powiat kolski. Przyczyną wzrostu liczby ognisk cha w tym powiecie, mimo dobrej sytuacji epizootycznej w dwóch poprzednich latach, kiedy to zanotowano tylko po jednym ognisku choroby, było niezgodne z przepisami używanie niebadanego, zakażonego knura do krycia naturalnego, co spowodowało rozprzestrzenienie się cha do ośmiu innych gospodarstw. W ostatnim roku analizowanego okresu kolejnemu zmniejszeniu uległa liczba stad trzody chlewnej i w 2013 r. badaniom podlegało 41 739 stad, co w porównaniu do 57 380 stad na początku realizacji programu zwalczania choroby w 2008 r. stanowi zmniejszenie o ponad 28%, a znaczący wpływ na ten wynik miała sytuacja w ostatnich latach na rynku produkcji wieprzowiny w kraju. W 2013 r. badaniom serologicznym poddano 245 412 świń, uzyskując tylko 27 dodatnich wyników, co stanowiło 0,011%. Obecność seroreagentów stwierdzono w 3 (0,007%) spośród wszystkich badanych stad i wykryto je na terenie powiatów konińskiego (1 ognisko) i średzkiego (2 ogniska). Przyczyną stacjonarnego utrzymywania się zakażenia przez wszystkie lata realizacji programu zwalczania w jednym gospodarstwie na terenie powiatu konińskiego był upór i brak współpracy ze strony właściciela stada, co udało się w końcu pokonać przy udziale organów ścigania i koordynacji działań z Inspekcją Weterynaryjną z sąsiednich powiatów. Według rozporządzenia RM z 2008 r. (25), tzn. w myśl obowiązujących wówczas przepisów prawnych, po uzyskaniu ostatecznych wyników badań serologicznych trzech etapów realizacji programu w stadach zarodowych i o pełnym cyklu produkcji oraz po dwóch badaniach w tuczarniach stada były zaliczane do jednej z trzech kategorii: stada urzędowo wolne od wirusa cha (zakaz szczepień i stały monitoring), stada zakażone wirusem cha (przy jednym wyniku dodatnim) oraz stada w obszarze zapowietrzonym (w promieniu 1,5 km od stada zakażonego). Po stwierdzeniu chociaż jednego dodatniego wyniku badania Powiatowy Lekarz Weterynarii wdrażał postępowanie administracyjne, które polegało na wyznaczeniu gospodarstwa jako ogniska cha, zakazie przemieszczania i wydawania świadectw zdrowia dla świń, nasienia i zarodków z wyjątkiem transportu bezpośrednio do uboju w wyznaczonej rzeźni, zakazie używania knurów do krycia naturalnego, nakazie trwałego oznakowania świń oraz szczepieniu lub poddaniu ubojowi świń w stadzie zakażonym. Częstokroć wykazanie pojedynczego, serologicznie dodatniego zwierzęcia, uznanego za zakażone, podczas gdy w rzeczywistości nie miało ono kontaktu z wirusem cha, skutkowało w wielu przypadkach likwidacją całego stada (22, 23). W późniejszym okresie te nazbyt rygorystyczne przepisy zostały złagodzone (24), co pozwoliło uniknąć wielu nieuzasadnionych strat ekonomicznych. Ogółem w latach 2008-2013 w wyniku decyzji powiatowych lekarzy weterynarii w woj. wielkopolskim poddano ubojowi 119 537 świń, a szczepienia przy użyciu szczepionek delecyjnych wykonano u 1 709 204 zwierząt (tab. 3). Główną przyczyną rozprzestrzeniania się zakażenia wirusem cha, która została ustalona w ramach prowadzonego dochodzenia epizootiologicznego w ogniskach choroby, zwłaszcza w początkowym okresie realizacji programu zwalczania na terenie woj. wielkopolskiego, był przede wszystkim nielegalny obrót trzodą chlewną z i do gospodarstw. Nie przestrzegano obowiązujących

636 Tab. 3. Liczba zwierząt poddanych ubojowi lub szczepieniu w ramach realizacji programu zwalczania choroby Aujeszky ego u świń w woj. wielkopolskim Rok poddanych ubojowi Liczba szczepionych zwierząt stad zwierząt stad 2008 98 051 1957 210 315 4 223 2009 13 111 496 881 068 11 760 2010 4892 1525 426 723 3754 2011 2058 218 153 255 1480 2012 259 172 25 392 160 2013 1166 6 12 451 5 Razem 119 537 4374 1 709 204 21 382 przepisów dotyczących przemieszczania świń oraz używano do krycia naturalnego zakażonych wirusem cha knurów, często na zasadzie sąsiedzkiej przysługi, co zdarzało się głównie w małych gospodarstwach. Realizacja programu zwalczania choroby w woj. wielkopolskim, z uwagi na liczbę stad i wielkość pogłowia trzody chlewnej oraz bardzo wysoki poziom zakażenia (9,25%) i liczbę rozpoznanych ognisk choroby w pierwszym i drugim etapie, stanowiła ogromne wyzwanie logistyczne, personalne, laboratoryjne i finansowe dla służby weterynaryjnej, nieporównywalne z innymi województwami w kraju. Zwalczanie cha w Wielkopolsce opierało się na dwóch metodach: szczepieniu świń w stadach zakażonych i w stadach powiązanych epizootycznie oraz na całkowitej, niezwłocznej likwidacji stad zakażonych z nieliczną obsadą zwierząt, za które wypłacano odszkodowania właścicielom tych gospodarstw. Obie metody eradykacji wirusa cha okazały się skuteczne i pozwoliły po sześciu latach realizacji programu doprowadzić do uwolnienia całego obszaru województwa wielkopolskiego od wymienionej choroby. Według oficjalnych danych z 5 sierpnia 2014 r. zamieszczonych na stronie Głównego Inspektoratu Weterynarii, cały teren woj. wielkopolskiego został uznany za wolny od wirusa cha u świń. Należy mieć nadzieję, że status ten będzie podtrzymywany przez najbliższe lata i umożliwi w niedalekiej przyszłości uznanie całego terytorium kraju za urzędowo wolne od wirusa cha u świń. Przedstawione powyżej dane wskazują na stosunkowo szybkie, bo zaledwie po sześciu latach od rozpoczęcia realizacji programu zwalczania cha, osiągnięcie założonego celu, jakim było uzyskanie statusu uwolnienia od tej choroby. Wynik ten można, z satysfakcją, porównać z dostępnymi informacjami na temat postępów i okresu realizacji podobnych programów w innych krajach. Dla przykładu: w Niemczech zwalczanie cha, do uzyskania podobnego statusu, jaki ma obecnie Polska, w tym woj. wielkopolskie, trwało 12 lat. Urzędowe uznanie tego kraju za wolny od cha przez Komisję UE, nastąpiło 2 lata później (16). W Holandii, podobny program wdrożono od 1994 r. (5), a zakończono po 14 latach jego realizacji w 2008 r. Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 (3). Belgia rozpoczęła realizację programu zwalczania cha w 1993 r. (10), a zakończyła oficjalnie w 2011 r., czyli po 18 latach (4). W Republice Irlandii program zwalczania cha trwał 20 lat, od 1992 r. (10) do 2012 r. (4). W USA, przy całej różnorodności poszczególnych stanów, udało się uzgodnić ogólnokrajowy, wspólny program zwalczania cha i wdrożyć go do realizacji już w 1989 r. (1). Zakładano, że ostateczne uwolnienie od cha całego pogłowia świń w tym państwie zostanie osiągnięte w 2000 r., ale cel ten uzyskano dopiero cztery lata później, a mianowicie w roku 2004 (33). Powyższe przykłady podkreślają wagę sukcesu Inspekcji Weterynaryjnej w zwalczaniu cha, wskazując jednocześnie na konieczność kontynuowania, z równą konsekwencją i determinacją, rozpoczętego w 2008 r. programu, aż do ostatecznego, oficjalnego uznania Polski na arenie międzynarodowej za kraj wolny od tej groźnej i podstępnej choroby. W 2008 r., po wdrożeniu programu zwalczania cha w całej Polsce, stwierdzono 9,25% zakażonych stad trzody chlewnej na terenie woj. wielkopolskiego. W latach 2009-2013 poziom zakażenia zmniejszał się w szybkim tempie i wynosił, odpowiednio, w kolejnych latach: 6,55%, 2,5%, 0,26%, 0,03% i 0,007% (tab. 1). W ramach programu w woj. wielkopolskim w okresie 2008-2013 wykonano łącznie 2 578 652 badań serologicznych (tab. 1). Metody zwalczania cha w woj. wielkopolskim opierały się na zasadzie szczepienie-eliminacja lub uboju zwierząt w stadach zakażonych o małej liczebności pogłowia. W latach 2008-2013 szczepienia szczepionką delecyjną wykonano u 1 709 204 świń, a ubojowi poddano łącznie 119 537 zwierząt (tab. 3). Do osiągnięcia ostatecznego celu, jakim jest uznanie całego regionu za terytorium urzędowo wolne od wirusa cha, wymagany jest okres 24 miesięcy od ostatniego przypadku klinicznego, patologicznego lub dodatniego wyniku badania serologicznego w czasie stałego monitorowania choroby. Prowadzone w tym czasie badania serologiczne, poprzez wyłącznie ujemne wyniki, muszą potwierdzić brak krążenia wspomnianego zarazka w kontrolowanej populacji świń. Zagrożeniem dla uzyskania wspomnianego statusu poprzez uwolnienie woj. wielkopolskiego od cha są: niekontrolowany, niezgodny z przepisami obrót zwierzętami oraz nielegalne używanie do krycia naturalnego, tzw. dzikich knurów o nieznanym statusie zdrowotnym, częstokroć zakażonych wspomnianym wirusem. Mając jednak na uwadze dość wysoką świadomość i wiedzę wielkopolskich hodowców trzody chlewnej wymienione wyżej możliwości wydają się być raczej hipotetyczne. Inne zagadnienie i zagrożenie dla powodzenia całej akcji stanowią zakażone wirusem cha dziki. Problem ten występuje w wielu krajach (17, 20, 21), w tym również w Polsce (12, 31). Powoduje to, że zwierzęta te należy uważać za potencjalny rezerwuar i źródło zakażenia dla świń. Do zakażenia w wyniku bezpośredniego kontaktu drogą płciową (17) dzików i świń

Med. Weter. 2015, 71 (10), 632-637 637 może dochodzić w zlokalizowanych w pobliżu lasów gospodarstwach nie stosujących podstawowych zasad bioasekuracji, które w ogólnym zarysie powinny obejmować bezwzględne utrzymywanie świń w budynkach gospodarskich, karmienie świń paszą i używanie słomy na ściółkę zabezpieczoną przed dostępem dzików, ponadto unikanie kontaktu świń z odpadami czy pozostałościami po upolowanych dzikach oraz zakaz wpuszczania do chlewni dzików, zwłaszcza małych, traktowanych jak zwierzęta towarzyszące. Dodatkowym zabezpieczeniem budynków winno być ogrodzenie solidnym, co najmniej 1,5-metrowym płotem z podmurówką. W powyższej sprawie szczególną ostrożność oraz przestrzeganie zasad bioasekuracji powinny zachować osoby bezpośrednio opiekujące się trzodą chlewną, będące jednocześnie myśliwymi lub pracownikami leśnymi. Biorąc pod uwagę znacznego stopnia prawdopodobieństwo, że dziki mogą stanowić rezerwuar i źródło zakażenia wirusem cha drogą bezpośrednią lub pośrednią dla świń oraz innych gatunków zwierząt gospodarskich i towarzyszących (17, 20, 21), należy uznać za niezbędne monitorowanie sytuacji epizootycznej w zakresie omawianej choroby w populacji dzików poprzez szeroko zakrojone badania serologiczne. Ich wyniki pozwolą na analizę ryzyka oraz ocenę zagrożenia dla skutecznej realizacji programu zwalczania cha nie tylko w Wielkopolsce, ale i w innych województwach. Podsumowując, należy podkreślić, iż w ciągu sześciu lat intensywnych działań w ramach programu zwalczania cha na terenie woj. wielkopolskiego udało się osiągnąć bardzo pozytywne rezultaty. Na tę korzystną sytuację złożyły się niewątpliwie konsekwencja i determinacja państwowej służby weterynaryjnej oraz prywatnie praktykujących lekarzy weterynarii dla osiągnięcia założonego celu, jakim było uwolnienie woj. wielkopolskiego od choroby Aujeszky ego. Piśmiennictwo 1. Annelli J.: Program oraz etapy uwalniania Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej od choroby Aujeszky ego, [w:] Lipowski A. (red.): Szanse i zagrożenia dla produkcji trzody chlewnej związane z międzynarodowym obrotem świń. Puławy 2004, s. 103-118. 2. Davison A. J.: Herpesvirus systematics. Vet. Microbiol. 2010, 143, 52-69. 3. Decyzja Komisji 2008/185/WE z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie dodatkowych gwarancji w wewnątrzwspólnotowym handlu trzodą chlewną odnoszących się do choroby Aujeszky ego oraz kryteriów przekazywania informacji o tej chorobie. Dz. U. UE L.08.59.19. 4. Decyzja Komisji 2008/185/WE z dnia 21 lutego 2008 r. w sprawie dodatkowych gwarancji w wewnątrzwspólnotowym handlu trzodą chlewną odnoszących się do choroby Aujeszky ego oraz kryteriów przekazywania informacji o tej chorobie. (Wersja skodyfikowana). 2008D0185-PL-15.11.2012-008.001 1-16. 5. Elbers A. R. W., Braamskamp J., Dekkers L. J. M., Voets R., Duinhof T., Hunneman W. A., Stegeman J. A.: Aujeszky s disease virus eradication campaign successfully heading for last stage in the Netherlands. Vet. Q. 2000, 22, 103-107. 6. Gajęcki M.: The effect of Aujeszky s disease (natural infection) on the subsequent productivity of sows. Acta vet., Belgrad 1987, 37, 47-58. 7. Janowski H., Wijaszka T.: Badania nad występowaniem przeciwciał neutralizujących wirus choroby Aujeszky ego w surowicy świń. Med. Weter. 1967, 23, 721-725. 8. Kołodziej P., Lipowski A., Pejsak Z., Szweda W., Wijaszka T.: Ramowy program uwalniania Polski od choroby Aujeszkyego. Życie wet. 2004, 79, 135-138. 9. Lipowski A.: Choroba Aujeszky ego raz jeszcze czyli o czym warto i należy pamiętać. Magazyn Wet. Suplement Świnie 2005, 94-96. 10. Lipowski A.: Porównanie programów zwalczania choroby Aujeszky ego w wybranych krajach Unii Europejskiej. Życie wet. 2005, 80, 78-83. 11. Lipowski A., Bronicka A., Budzyk J., Kneblewski P., Wadecka K.: Analiza epizootyczna choroby Aujeszky ego w województwie wielkopolskim. Med. Weter. 2007, 63, 545-548. 12. Lipowski A., Pejsak Z.: Antibody prevalence of pseudorabies virus in feral pigs in Poland. 17 th International Pig Veterinary Society Congress, Ames, Iowa (USA), t. 2, 2002, s. 223. 13. Lipowski A., Pejsak Z.: Choroba Aujeszky ego potencjalna, groźna bariera w międzynarodowym obrocie trzodą chlewną. Życie wet. 2001, 76, 76-79. 14. Mettenleiter T. C., Ehlers B., Müller T., Yoon K. J., Teifke J. P.: Herpesviruses, [w:] Zimmerman J. J., Karriker L. A., Ramirez A., Schwartz K. J., Stevenson W. (ed.): Diseases of Swine. Wiley-Blackwell, Ames (Iowa) USA 2012, s. 421- -446. 15. Moynagh J.: Aujeszky s disease and the European Community. Vet. Microbiol. 1997, 55, 159-166. 16. Müller T., Bätza H.-J., Schlüter H., Conraths F. J., Mettenleiter T. C.: Eradication of Aujeszky s disease in Germany. J. Vet. Med. B 2003, 50, 207- -213. 17. Müller T., Hahn E. C., Tottenwitz F., Kramer M., Klupp B. G., Mettenleiter T. C., Freuling C.: Pseudorabies virus in wild swine: a global perspective. Arch. Virol. 2011, 156, 1691-1705. 18. Oirschot J. T. van: Vaccinology: Present and future of veterinary viral vaccinology: A review. Vet. Q. 2001, 23, 100-108. 19. Oyrzanowska J.: Występowanie przeciwciał neutralizujących dla wirusa choroby Aujeszky ego w surowicach świń z zarodowych ośrodków hodowlanych. Med. Weter. 1976, 32, 717-718. 20. Pannwitz G., Freuling C., Denzin N., Schaarschmidt U., Nieper H., Hlinak A., Burkhardt S., Klopries M., Dedek J., Hoffmann L., Kramer M., Selhorst T., Conraths F. J., Mettenleiter T., Müller T.: A long-term serological survey on Aujeszky s disease virus infections in wild boar in East Germany. Epidemiol. Infect. 2012, 140, 348-358. 21. Pedersen K., Bevins S. N., Baroch J. A., Cumbee J. C., Chandler S. C., Woodruff B. S., Bigelow T. T., DeLiberto T. J.: Pseudorabies in feral pigs in the United States, 2009-2012. J. Wildl. Dis. 2013, 49, 709-713. 22. Pejsak Z., Lipowski A., Szweda W.: Problemy związane z realizacją programu zwalczania choroby Aujeszky ego u świń. Życie wet. 2008, 83, 979-982. 23. Pejsak Z., Lipowski A., Wijaszka T.: Pojedynczy seroreagent w badaniu serologicznym stada w kierunku choroby Aujeszky ego problem nie tylko naukowy. Życie wet. 2009, 84, 969-972. 24. Pejsak Z., Związek J., Lipowski A.: Korzystna nowelizacja rozporządzenia dotyczącego programu zwalczania choroby Aujeszky ego u świń. Życie wet. 2009, 84, 196-199. 25. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 19 marca 2008 r. w sprawie wprowadzenia programu zwalczania choroby Aujeszky ego u świń. Dz. U. z dnia 18 kwietnia 2008 r., nr 64, poz. 397. 26. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 czerwca 2006 r. w sprawie wprowadzenia programu zwalczania choroby Aujeszky ego u świń na obszarze województwa lubuskiego. Dz. U. z dnia 28 czerwca 2006 r., nr 109, poz. 751. 27. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 grudnia 2012 r. w sprawie wprowadzenia programu zwalczania i monitorowania choroby Aujeszky ego u świń. Dz. U. z dnia 20 grudnia 2012, poz. 1440. 28. Salwa A.: A natural outbreak of Aujeszky s disease in farm animals. Pol. J. Vet. Sci. 2004, 7, 261-266. 29. Szweda W.: Badania nad zastosowaniem różnych metod zapobiegania i zwalczania choroby Aujeszky ego u trzody chlewnej. Praca hab., Acta Acad. Agricult Tech. Olst. Veterinaria, No 20, Ann. 1992, Supplementum A. 30. Szweda W., Grzechnik R., Bronicka A.: Rozprzestrzenienie wirusa choroby Aujeszky ego w populacji świń w województwie olsztyńskim. Weterynaria, Olsztyn 1995, 22, 77-85. 31. Szweda W., Lipowski A., Ciecierski H., Pirus T.: Evaluation of the level of infection with Herpesvirus suis 1 in wild boar in Olsztyn province, Poland. 15 th International Pig Veterinary Society Congress, Birmingham (England), 1998, s. 344. 32. Tratwal Z., Kempski W., Lisowska K., Rępiński W.: Występowanie choroby Aujeszky ego w Wielkopolsce w latach 1973-1980. Med. Weter. 1982, 38, 286-288. 33. USDA-APHIS, 2008. Pseudorabies (Aujeszky s disease) and its eradication: a review of the U.S. experience. Technical Bulletin No. 1923. 34. Więckowski W.: Choroba Aujeszky ego w województwie poznańskim w latach 1964-1972. Życie wet. 1973, 48, 278-281. Adres autora: dr n. wet. Piotr Kneblewski, ul. Wołyńska 35, 60-637 Poznań; e-mail: piotr.kneblewski@up.poznan.pl