Refugia śródpolne jako siedliska rzadziej spotykanych i zagrożonych gatunków pająków (Araneae) w Polsce

ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): 361 375, 2010 Refugia śródpolne jako siedliska rzadziej spotykanych i zagrożonych gatunków pająków (Araneae) w Polsce Refugial areas in farmland as habitats for rarely found and threatened species of spiders (Araneae) in Poland MARIA OLESZCZUK Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN Stacja Badawcza w Turwi 64 000 Kościan, Turew, ul. Szkolna 4 e-mail: oleszczukm@vp.pl Słowa kluczowe: Araneae, gatunki zagrożone, krajobraz rolniczy, refugia śródpolne. Praca przedstawia faunę pająków zasiedlających zadrzewienia śródpolne kępowe i pasowe oraz miedze. Celem pracy jest zaprezentowanie tych środowisk jako ostoi gatunków pająków rzadkich i zagrożonych w Polsce. Badaniami objęto cztery zadrzewienia i dwie miedze na Nizinie Południowopodlaskiej w latach 1998 2000 oraz cztery zadrzewienia w Wielkopolsce w okresie dwóch miesięcy (kwiecień i maj) 2007 roku. Próby pobierano za pomocą pułapek Barbera oraz czerpaka entomologicznego. W badanych siedliskach stwierdzono siedem gatunków pająków narażonych na wyginięcie według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, oraz 14 gatunków rzadziej stwierdzanych. Większość zagrożonych gatunków odnotowano w zadrzewieniach śródpolnych: Ero cambridgei, Xysticus luctator, Marpissa radiata, Thanatus arenarius, natomiast na miedzach występowały: Porrhomma errans, Porrhomma microphthalmum oraz Clubiona diversa. Zarówno wymienione gatunki pająków, jak i rzadziej stwierdzane taksony związane są ze środowiskami mniej lub bardziej wilgotnymi. Należy dążyć do zachowania w krajobrazie rolniczym zbiorników i cieków wodnych oraz miedz i zadrzewień jako refugiów zwiększających poziom bioróżnorodności. Wstęp Ekosystemy półnaturalne położone wśród pól, wyłączone z użytkowania rolniczego, uważane są za ostoje bioróżnorodności na obszarach, gdzie uprawa ziemi całkowicie zaburza równowagę biologiczną. Zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne, miedze, oczka wodne i tym podobne elementy krajobrazu pełnią rozmaite funkcje dla pająków. Przede wszystkim są dla nich miejscami zimowania (Pfiffner, Luka 2000; Wolak, Karg 2002). Szczególne znaczenie ma tu obecność ściółki, w której wahania temperatury są znacznie mniejsze niż na otwartej przestrzeni. Następnie, środowiska te są źródłem kolonizacji pól uprawnych wczesną wiosną oraz po okresie intensywnych prac polowych, powodujących niemal doszczętne wyniszczenie drobnych zwierząt bezkręgowych (Łuczak 1976, 1979; Schmidt i in. 2004). Stwierdzono także, iż pewna część zgrupowań pająków przemieszcza się z zadrzewień 361

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 na pola oraz w kierunku odwrotnym (Kajak 1990, 2007; Kajak, Oleszczuk 2004). Fakt ten ma szczególnie istotne znaczenie z punktu widzenia roli pająków w naturalnej (biologicznej) kontroli liczebności szkodników upraw. Pająki są polifagicznymi drapieżnikami, zjadają więc wiele gatunków owadów, a także innych pająków. Sposoby zdobywania ofiar przez pająki są bardzo różnorodne (sieci budowane na różnych wysokościach i w różnych płaszczyznach lub polowanie bez użycia sieci: aktywne lub zaczajanie się), a im więcej gatunków tych zwierząt tym większa rozmaitość zjadanych ofiar (Nyffeler 1982; Baldissera i in. 2004). Z terenu Polski opisano dotąd 809 gatunków pająków (http://www.arachnologia.edu.pl/ arachnopage/pliki/checklist-01.12.doc). Uważa się, że lista ta pozostaje otwarta, gdyż obszar kraju jest zbadany niezbyt dokładnie i nierównomiernie pod względem rozpoznania araneofauny. Badania koncentrowały się głównie w ekosystemach naturalnych i półnaturalnych. Ekosystemom rolniczym poświęcano nieco mniej uwagi. Pająki upraw ziemniaków oraz buraków cukrowych były opracowywane w okolicach Wrocławia (Czajka, Goos 1976; Czajka, Kania 1976 a), w Wielkopolsce badano zarówno pola uprawne, pastwiska, jak i zadrzewienia śródpolne (Łuczak 1974, 1975a, 1975b; Szymkowiak, Woźny 1998; Kajak, Oleszczuk 2004; Kajak 2007). Na Mazurach badano pająki ekotonów między wyspami leśnym a polami uprawnymi (Dąbrowska-Prot 1995; Łuczak 1993, 1995), natomiast na Nizinie Południowopodlaskiej prowadzono badania araneofauny miedz, zadrzewień śródpolnych i upraw (Wolak 2002, 2004). Jak dotąd, tylko jedno opracowanie dotyczy rzadziej spotykanych i mniej pospolitych gatunków pająków stwierdzonych w refugiach śródpolnych (Wolak 2001). Przedstawione w tej pracy wyniki badań mają uzupełnić wiedzę o zgrupowaniach pająków stwierdzonych w zadrzewieniach śródpolnych i na miedzach oraz o obecnych w nich gatunkach mniej pospolitych i zagrożonych wyginięciem. Opracowanie to poszerzy znajomość rozmieszczenia wybranych gatunków pająków na południowym Podlasiu oraz w Wielkopolsce. Ten ostatni obszar jest słabo rozpoznany pod względem fauny pająków. Teren badań Zgrupowania pająków badano w obrębie trzech gospodarstw rolnych na Nizinie Południowopodlaskiej oraz dwóch w Wielkopolsce. W pierwszym regionie zbadano araneofaunę czterech kępowych zadrzewień śródpolnych oraz dwóch miedz, a także przyległych do nich pól uprawnych. Krajobraz rolniczy ma tu charakter mozaikowy składa się z pól o niewielkich powierzchniach (1 10 ha) przeplatanych miedzami, łąkami i kępami zadrzewień. Na terenie Wielkopolski badano sześć pasowych zadrzewień śródpolnych oraz sąsiadujące z nimi uprawy. Powierzchnie te znajdowały się w Parku Krajobrazowym im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, uważanym za modelowy krajobraz rolniczy, m.in. ze względu na obecność sieci zadrzewień. Istniejące tu pola uprawne są duże (kilkanaście kilkadziesiąt ha), a uprawa roli jest intensywna. Badane zadrzewienia miały charakter pasowych zgrupowań drzew i były sztucznie nasadzane w latach 90. XX wieku w celu uzupełnienia sieci zadrzewień wprowadzonych na tym terenie prawie 200 lat temu przez gen. D. Chłapowskiego. Analizowano araneofaunę ogółem sześciu zadrzewień, z czego gatunki zagrożone lub mniej pospolite stwierdzono w czterech zadrzewieniach. Powierzchnie badawcze Wysoczyzna Siedlecka (część Niziny Południowopodlaskiej; ryc. 1): Gospodarstwo Zbuczyn (52 05 2 N, 22 25 48,5 E): 1. Miedza o szerokości 0,7 m porośnięta trawami kilku gatunków z domieszką roślin segetalnych, położona między uprawami żyta. Zwarcie pokrywy roślinnej 100%. Najliczniej rosną: perz właściwy Agropyron repens, kostrzewa łąkowa Festuca pratensis, wiechlina łąkowa Poa pratensis, miotła zbożowa Apera spica-venti i gwiazdnica gajowa Stellaria nemorum. 362

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce Płosodrza Zawady Zbuczyn Psz Psz 5 Psz 4 Ł Ż Pszż 6 Psz 3 2 Ż 1 Ż 54 0 250 m 50 0 250 m 0 500 m 16 24 a b c d e f g h Ryc. 1. Lokalizacja powierzchni badawczych na Nizinie Południowopodlaskiej: 1, 4 miedza; 2 3, 5 6 zadrzewienia; Ł łąka; Psz pszenica; Pszż pszenżyto; Ż żyto; a zadrzewienia kępowe, b pola uprawne, c lasy, d zabudowania, e drogi, f rowy melioracyjne, g miedze, h granica pole-łąka Fig. 1. Loca on of the study areas on the Nizina Południowopodlaska lowland: 1, 4 balk; 2 3, 5 6 midfield woods; Ł meadow; Psz wheat; Pszż tri cale; Ż rye; a clump midfield woods, b crop fields, c forests, d buildings, e roads, f meliora ng canals, g balks, h field-meadow border 2. Zadrzewienie stanowi kępę śródpolną z wygrabionym runem o powierzchni około 0,4 ha. W warstwie drzew dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, prócz tego występuje brzoza brodawkowata Betula pendula, sosna zwyczajna Pinus sylvestris i dąb szypułkowy Quercus robur. Pod okapem rosną: kasztanowiec zwyczajny Aesculus hippocastanum, leszczyna pospolita Corylus avellana oraz dąb szypułkowy. Warstwa roślin zielnych pokrywa podłoże w 50%, a dominują w niej trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigeios, malina właściwa Rubus idaeus i możylinek trójnerwowy Moehringia trinervia. 3. Niewielkie zgrupowanie olsz o powierzchni około 0,1 ha. W warstwie drzew rośnie tu wyłącznie olsza czarna. Warstwę krzewów tworzą: bez czarny Sambucus nigra, czeremcha amerykańska, kruszyna pospolita Frangula alnus oraz jarząb pospolity Sorbus aucuparia. W warstwie roślin zielnych, która uległa cespityzacji i pokrywa podłoże w 100%, dominują: śmiałek pogięty Deschampsia flexuosa, kupkówka pospolita i perz właściwy. Gospodarstwo Płosodrza (52 12 N, 22 38 E): 4. Miedza o szerokości 0,4 m położona między polem uprawnym a łąką. Zwarcie pokrywy roślinnej wynosi 100%. Dominują w niej trawy: perz właściwy, tymotka łąkowa Phleum pratense, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, mietlica pospolita Agrostis vulgaris, wiechlina łąkowa, życica trwała Lolium perenne, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz miotła zbożowa Apera spica-venti. 5. Zgrupowanie drzew kępa o powierzchni około 0,2 ha, w której dominuje brzoza brodawkowata. Rosną też: robinia akacjowa Robinia pseudoacacia, wierzba iwa Salix caprea, topola osika Populus tremula, dąb szypułkowy i jałowiec pospolity Juniperus communis. Warstwa roślin zielnych, pokrywająca podłoże w 80%, składa się głównie z kostrzewy owczej Festuca ovina. Gospodarstwo Zawady (52 03 N, 22 33 E): 6. Zadrzewienie zsynantropizowany ols o powierzchni 0,8 ha, wewnątrz którego znajdują się dwa stawy. Warstwę drzew budują olsza czarna i wierzba krucha Salix fragilis. W warstwie krzewów rośnie bez czarny, a w runie po- 363

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 krzywa zwyczajna Urtica dioica, trybula leśna Anthriscus sylvestris, bylica pospolita Artemisia vulgaris oraz łopian pajęczynowaty Arctium tomentosum. Powierzchnię badawczą wyznaczono na pagórkowatym wzniesieniu z pokrywą roślinną zbliżoną do łąki świeżej, z obecnością gatunków synantropijnych. W runie stwierdzono takie gatunki jak: stokłosa bezostna Bromus inermis, kupkówka pospolita, bylica pospolita, jaskier ostry Ranunculus acer, trybula leśna, przytulia pospolita Galium mollugo, krwawnik pospolity Achillea millefolium, ostrożeń polny Cirisium arvense, przymiotno kanadyjskie Erigeron canadensis, kostrzewa łąkowa oraz trzcinnik piaskowy. Od strony pola uprawnego znajdowało się zbiorowisko szuwarowe z dominacją trzciny Phragmites communis. Wielkopolska (ryc. 2): Gospodarstwo Stary Gołębin (52 04 N, 16 48 E): A. Pas o długości 400 m i szerokości 10 m. Zadrzewienie założone w 1996 roku. Warstwę drzew budują: świerk pospolity Picea abies, modrzew europejski Larix europaea, mieszańce topoli Populus sp., lipa drobnolistna Tilia cordata, klon zwyczajny Acer platanoides, dąb szypułkowy. Pokrycie podłoża przez roślinność zielną wynosi 80%, a dominują w niej trawy oraz mniszek pospolity. B. Pas o długości 1100 m i szerokości 21 m. Zadrzewienie nasadzone w 1993 roku. Warstwę drzew tworzą: świerk pospolity, jesion wyniosły Fraxinus excelsior, wiąz pospolity Ulmus minor, mieszańce topoli, dąb szypułkowy, modrzew, sosna zwyczajna, jawor Acer pseudoplatanus. Warstwa krzewów miejscami dobrze rozwinięta, utworzona przez głóg jednoszyjkowy Crateagus monogyna, dziki bez czarny, jabłoń Malus sp., gruszę Pyrus sp. i śliwę Prunus sp. Gospodarstwo Rogaczewo (52 02 E, 16 50 E): C. Pas o długości 1650 m i szerokości 10 m nasadzony w 1996 roku.w warstwie drzew występują: jesion, olsza czarna, topola, klon zwyczajny, robinia, lipa drobnolistna, wiąz, modrzew eurpejski, brzoza brodawkowata. B. Stary Gołębin A Rogaczewo Małe 0 2 km D. Pas o długości 1800 m i szerokości 36 m. Zadrzewienie historyczne, posadzone około 200 lat temu. Warstwa drzew budowana głównie przez robinię akacjową; w domieszce występują modrzew, dąb szypułkowy, wierzba i grusza. Warstwa krzewów słabo wykształcona, złożona z bzu czarnego i podrostu robinii. Metodyka a b Turew D Rogaczewo Wielkie Pająki epigeiczne odławiano za pomocą pułapek Barbera raz w miesiącu od kwietnia do października. Pułapki były ustawiane na powierzchniach badawczych na okres dwóch tygodni każdego miesiąca. Na każdej powierzchni znajdowało się 10 pułapek w odległości 2 m C 50 300 16 338,5 Ryc. 2. Lokalizacja badanych pasów zadrzewień śródpolnych w Wielkopolsce: A B zadrzewienia młode w gospodarstwie Głębin; C zadrzewienie młode w gospodarstwie Rogaczewo; D zadrzewienie stare w gospodarstwie Rogaczewo; a zadrzewienie pasowe, b pole uprawne, c lasy, d drogi Fig. 2. Loca on of inves gated forest stripes in the Wielkopolska region: A B young forest stripes in the farm Gołębin; C young forest stripe in the farm Rogaczewo; D old forest stripe in the farm Rogaczewo; a forest stripes, b crop fields, c forests, d roads c d 54 24 364

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce jedna od drugiej, ułożonych w linii prostej. Pająki naroślinne zbierano za pomocą czerpaka entomologicznego również raz w miesiącu. Na Podlasiu próby pobierano w ciągu trzech lat (1998 2000). Materiał z Wielkopolski pochodzi z dwóch miesięcy (kwiecień i maj) 2007 roku. Ze względu na różny okres zbierania materiału badawczego nie porównywano liczebności zgrupowań pająków na powierzchniach wschodniej i zachodniej części Polski. Można tu mówić jedynie o różnicach jakościowych w składzie gatunkowym araneofauny. Podczas analizy zgrupowań pająków uwzględniono tylko okazy oznaczone do gatunku. Wyniki Ogółem zebrano 21 187 osobników reprezentujących 159 gatunków. Gatunki zagrożone i rzadziej spotykane (według Czerwonej listy zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce Staręga i in. 2002) zostały przedstawione na tle poszczególnych zgrupowań pająków (tab. 1). Rozpatrując elementy refugialne Niziny Południowopodlaskiej, dało się zauważyć różnice w składzie i liczebności zgrupowań pająków. Na miedzach większą liczebnością niż w zadrzewieniach charakteryzowały się gatunki żyjące na polach uprawnych, takie jak: Erigone atra, E. dentipalpis, Oedothorax apicatus, Pachygnatha degeeri (ryc. 3), Pardosa palustris. Duży udział gatunków wilgociolubnych na miedzy 4 wskazuje na bardziej wilgotny charakter tego siedliska w porównaniu z miedzą 1. Zadrzewienia były zasiedlane głównie przez gatunki pająków charakterystycznych dla zbiorowisk leśnych. Udział tych gatunków w zgrupowaniach zależny był od charakteru zadrzewienia (m.in. składu roślinnego i stopnia wilgotności podłoża). Szczególnie dużą liczebnością w zadrzewieniu ze stawami wyróżniał się gatunek wybitnie wilgociolubny Pardosa prativaga (ryc. 4) oraz inne gatunki związane ze środowiskami o znacznej wilgotności: Centromerus sylvaticus, Pirata piraticus (ryc. 5), P. latitans, Pocadicnemis juncea i Xysticus ulmi. Skład gatunkowy fauny pająków zadrzewień pasowych Wielkopolski wynikał z bardziej suchego charakteru tych środowisk. Wilgociolubny gatunek P. prativaga zanotowano tylko w jednym spośród czterech pasowych zadrzewień. Wiek zadrzewień również miał wpływ na faunę pająków. W najstarszym zadrzewieniu (D) duży udział w zgrupowaniu miały pająki zbiorowisk leśnych: Pardosa saltans i P. lugubris ogółem 62,9%. Spośród siedmiu gatunków zagrożonych (Staręga i in. 2002. Czerwona lista gatunków) wyłącznie na Nizinie Południowopodlaskiej znaleziono cztery: Ero cambridgei odnotowano jednego osobnika w zadrzewieniu otaczającym stawy (6). Jest to pająk wilgociolubny i związany z łąkami. W Polsce podawany z ośmiu stanowisk (Hajdamowicz 2002). Stwierdzony m.in. w wielu środowiskach Biebrzańskiego Parku Narodowego (Kupryjanowicz 2005). Porrhomma microphthalmum złowiono trzy osobniki na obydwu badanych miedzach (1 oraz 4). Znany w Polsce z mniej niż dziesięciu stanowisk (Rozwałka 2006b). Preferuje otwarte biotopy, np. murawy kserotermiczne, przydroża, pola uprawne (Rozwałka 2004). Clubiona diversa złowiono jednego osobnika na miedzy (4) Gatunek ten związany jest ze środowiskami otwartymi, takimi jak: murawy kserotermiczne, łąki, wydmy i torfowiska. W Polsce dość rzadki (mniej niż 20 stanowisk) (Rozwałka 2006b). Ryc. 3. Samica Pachygnatha degeeri (łąki w okolicach Białegostoku, 2.10.2005 r., fot. Janusz Kupryjanowicz) Fig. 3. Pachygnatha degeeri female (meadows near Białystok, 2 October 2005, photo by Janusz Kupryjanowicz) 365

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Tab. 1. Skład gatunkowy (w porządku alfabetycznym) oraz liczba osobników pająków złowionych w środowiskach refugialnych (oznaczenia powierzchni badawczych jak w tekście). Gatunki zagrożone i rzadkie zaznaczono pogrubioną czcionką. Gatunki umieszczone na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce zaznaczono gwiazdką i podano kategorię zagrożenia (VU narażony na wyginięcie, DD dane niepełne) Tab. 1. Species composi on (in alphabe cal order) and number of spider individuals collected in the refugial habitats(abbrevia ons of study sites are the same as in the text). Threatened and rare species are in bold. Species from the Polish Red List of Endangered Animals are indicated with asterisk and threat categories are given (VU vulnerable, DD data deficient) Gatunki Species Siedliska/ Habitats 1 2 3 4 5 6 A B C D 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Abacoproeces saltuum (L. Koch, 1872) 1 Aculepeira ceropegia (Walckanaer, 1802) 1 Agelena gracilens C.L. Koch, 1841 4 Agroeca brunnea (Blackwall, 1833) 2 14 2 3 Agroeca proxima (O. P.-Cambridge, 1871) 1 3 1 Agyneta sub lis (O. P.- Cambridge, 1863) 4 Allomengea scopigera (Grube, 1859) 1 Allomengea vidua (L. Koch, 1879) 1 5 Alopecosa aculeata (Clerck, 1758) 42 8 26 13 4 Alopecosa cuneata (Clerck, 1758) 6 2 128 6 1 Alopecosa pulverulenta (Clerck, 1758) 86 3 281 14 152 87 157 3 9 Araneus diadematus Clerck, 1758 1 Araniella cucurbi na (Clerck, 1758) 1 Argenna subnigra (O. P.-C Cambridge, 1861) 1 Araeoncus humilis (Blackwall, 1841) 12 7 3 Arctosa leopardus (Sundevall, 1833) 1 1 Anguliphantes angulipalpis (Westring, 1851) 3 15 21 2 36 Ballus chalybeius (Walckenaer, 1802) 2 1 1 5 Bathyphantes gracilis (Blackwall, 1841) 50 63 3 Bathyphantes nigrinus (Westring, 1851) 2 Bathyphantes parvulus (Westring, 1851) 11 11 9 22 Bathyphantes se ger F. P.-Cambridge, 1894 1 Bolyphantes al ceps (Sundevall, 1833) 2 1 2 Centromerita bicolor Blackwall, 1833) 821 1 136 5 Centromerita concinna (Thorell, 1875) 1 Centromerus sylva cus (Blackwall, 1841) 261 48 10 15 1 324 Cera nella brevis (Wider, 1834) 1 2 3 1 Cicurina cicur (Fabricius, 1793) 1 Clubiona caerulescens L. Koch, 1867 1 * Clubiona diversa O. P.-Cambridge, 1862 (VU) 1 Clubiona lutescens Westring, 1851 2 7 1 15 Clubiona pallidula (Clerck, 1758) 4 4 1 Clubiona reclusa O. P.-Cambridge, 1863 1 Clubiona terrestris Westring, 1851 20 9 Crustulina gu ata (Wider, 1834) 7 2 7 2 Dicymbium nigrum brevisetosum Locket, 1962 9 2 16 24 366

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Diplocentria bidentata (Emerton, 1882) 1 Diplocephalus picinus (Blackwall, 1841) 2 Diplostyla concolor (Wider, 1834) 5 4 1 2 53 2 6 1 Dismodicus bifrons (Blackwall, 1841) 13 Drape sca socialis (Sundevall, 1832) 1 Drassyllus lute anus (L. Koch, 1866) 1 2 Drassyllus pusillus (C.L. Koch, 1833) 3 9 10 17 9 14 5 Enoplognatha ovata (Clerck, 1758) 1 Enoplognatha thoracica (Hahn, 1833) 4 1 1 19 Erigone atra Blackwall, 1833 109 50 98 12 1 14 Erigone den palpis (Wider, 1834) 184 16 29 6 7 Erigone longipalpis (Sundevall, 1829) 1 * Ero cambridgei Kulczyński, 1911 (VU) 1 Ero furcata (Villers, 1789) 1 11 Euophrys frontalis (Walckenaer, 1802) 1 1 2 3 2 Euryopis flavomaculata (C.L. Koch, 1836) 8 1 5 Evarcha arcuata (Clerck, 1758) 4 Gnathonarium dentatum (Wider, 1834) 1 Hahnia pusilla C.L. Koch, 1841 2 42 8 Hahnia nava (Blackwall, 1841) 5 1 Haplodrassus signifer (C.L. Koch, 1839) 3 Haplodrassus silvestris (Blackwall, 1833) 1 59 14 41 4 1 7 Haplodrassus umbra lis (L. Koch, 1866) 1 2 Haplodrassus soerenseni (Strand, 1900) 9 1 Heliophanus flavipes (Hahn, 1831) 1 Helophora insignis (Blackwall, 1841) 1 Linyphia triangularis (Clerck, 1758) 1 1 Linyphia hortensis Sundevall, 1829 2 1 Liocranoeca strata (Kulczyński, 1882) 4 1 1 Macrargus rufus (Wider, 1834) 1 34 166 Mangora acalypha (Walckenaer, 1802) 1 1 13 1 * Marpissa radiata Grube et Ohlert, 1859) (VU) 2 Megalepthyphantes nebulosus (Sundevall, 1829) 1 3 Meioneta mollis (O. P.-Cambridge, 1871)] 3 3 Meioneta rurestris (C.L. Koch, 1836) 12 20 13 1 1 3 1 1 Micaria pulicaria (Sundevall, 1832) 27 1 2 37 7 5 12 6 14 10 Micrargus herbigradus (Blackwall, 1854) 41 Micrargus subaequalis (Westring, 1851) 4 Microlinyphia pusilla (Sundevall, 1829) 2 1 5 1 3 Microneta viaria (Blackwall, 1841) 1 33 28 5 3 2 2 Neo ura bimaculata (Linnaeus, 1758) 2 3 1 14 2 1 Neriene clathrata (Sundevall, 1829) 1 6 7 4 5 9 3 3 2 1 Oedothorax apicatus (Blackwall, 1850) 412 5 3 389 4 25 1 Oedothorax fuscus (Blackwall, 1841) 8 2 Oedothorax gibbosus (Blackwall, 1841) 1 367

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Oedothorax retusus (Westring, 1851) 17 Ostearius melanopygius (O. P.-Cambridge, 1879) 1 Ozyp la pra cola (C.L. Koch, 1837) 26 4 19 7 8 26 Ozyp la trux (Blackwall, 1846) 3 1 4 16 Pachygnatha clercki Sundevall, 1823 35 13 7 42 6 41 Pachygnatha degeeri Sundevall, 1830 3106 84 47 1207 189 34 Pachygnatha listeri Sundevall, 1830 124 115 1 1 Palliduphantes alutacius (Simon, 1884 1 1 Palliduphantes insignis (O. P.-Cambridge, 1913) 1 3 1 Pardosa agres s (Westring, 1861) 51 2 283 6 3 Pardosa agricola (Thorell, 1856) 16 27 68 6 2 Pardosa amentata (Clerck, 1758) 153 416 40 48 114 336 Pardosa lugubris (Walckenaer, 1802) 1 432 80 34 817 17 215 3 280 198 Pardosa paludicola (Clerck, 1758) 1 42 Pardosa palustris (Linnaeus, 1758) 1031 47 68 2407 6 25 2 10 Pardosa pra vaga (L. Koch, 1870) 65 25 43 176 24 462 23 Pardosa pullata (Clerck, 1758) 95 1 200 3 3 1 Pardosa saltans Töpfer-Hofmann, 2000 24 14 18 84 Pelecopsis paralella (Wider, 1834) 1 Pelecopsis radicicola (L. Koch, 1872) 1 Philodromus aureolus (Clerck, 1758) 1 Phrurolithus fes vus (C.L. Koch, 1835) 1 4 3 2 1 6 6 4 1 Pirata la tans (Blackwall, 1841) 2 3 6 Pirata pira cus (Clerck, 1758) 3 Pirata uliginosus (Thorell, 1856) 1 Pisaura mirabilis (Clerck, 1758) 1 3 3 6 7 Pocadicnemis juncea (Locket & Millidge, 1953) 1 26 3 * Porrhomma errans (Blackwall, 1841) (DD) 1 1 * Porrhomma microphthalmum (O.P.-Cambridge, 1871) (VU) 2 1 Porrhomma pallidum Jackson, 1913 1 Porrhomma pygmaeum (Blackwall, 1834) 1 1 Robertus arundine (O. P.-Cambridge, 1871) 13 1 18 Robertus lividus (Blackwall, 1836) 6 6 8 2 9 6 1 2 1 Segestria senoculata (Linnaeus, 1758) 3 1 1 Silometopus reussi (Thorell, 1871) 5 1 Singa hamata (Clerck, 1758) 1 Si cus floricola (C.L. Koch, 1837) 1 Stemonyphantes lineatus (Linnaeus, 1758) 25 23 11 27 3 37 4 1 Syedra gracilis (MENGE, 1869) 1 Tallusia experta (O. P.-Cambridge, 1871) 2 1 1 27 Tapinocyba biscissa (O. P.-Cambridge, 1872) 9 Tapinocyba insecta (L. Koch, 1869) 4 4 1 10 1 25 12 15 Tapinocyba pallens (O. P.-Cambridge, 1872) 1 2 Tapinocyba praecox (O. P.-Cambridge, 1873) 1 Tenuiphantes flavipes (Blackwall, 1854) 1 368

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Tenuiphantes mengei (Kulczyński, 1887) 7 Tenuiphantes tenebricola (Wider, 1834) 1 6 3 1 1 Tenuiphantes tenuis (Blackwall, 1852) 1 2 Tetragnatha extensa (Linnaeus, 1758) 1 * Thanatus arenarius L. Koch, 1872 (VU) 1 Theridion varians Hahn, 1833 2 Thyreosthenius parasi cus (Westring, 1851) 1 Tibellus oblongus (Walckenaer, 1802) 1 1 1 7 5 2 4 Tiso vagans (Blackwall, 1834) 97 1 15 2 Trochosa ruricola (De Geer, 1778) 34 13 7 183 17 82 4 34 6 Trochosa spinipalpis (F. P.-Cambridge, 1895) 28 7 5 Trochosa terricola Thorell, 1856 4 2 61 6 45 17 Troxochrus scabriculus (Westring, 1851) 126 14 15 5 36 Walckenaeria al ceps (DENIS, 1952) 1 1 Walckenaeria an ca (Wider, 1834) 2 1 Walckenaeria atro bialis (O. P.-Cambridge 1878) 1 1 1 Walckenaeria cucullata (C.L. Koch, 1836) 8 2 2 2 Walckenaeria dysderoides (Wider, 1834) 3 8 Walckenaeria nudipalpis (Westring, 1851) 9 Walckenaeria obtusa Blackwall, 1836 2 2 2 1 1 Walckenaeria unicornis O. P.-Cambridge, 1861 8 Xerolycosa miniata (C.L. Koch, 1834) 4 1 33 * Xys cus luctator L. Koch, 1870 (VU) 1 10 1 5 Xys cus luctosus (Blackwall, 1836) 3 1 Xys cus cristatus (Clerck, 1758) 40 22 3 89 2 31 6 8 3 Xys cus kochi Thorell, 1872 56 10 15 1 10 4 Xys cus ulmi (Hahn, 1831) 27 1 Zelotes clivicola (L. Koch, 1870) 1 Zelotes latreilei (SIMON, 1878) 4 2 1 11 2 1 Zelotes longipes (L. Koch, 1866) 1 Zelotes subterraneus (C.L. Koch, 1833) 5 1 11 5 8 2 9 Zora silvestris Kulczyński, 1897 1 Zora spinimana (Sundevall, 1833) 4 4 15 5 8 1 1 2 2 Razem/ Total 7082 1717 954 6073 1389 2097 608 323 496 448 Marpissa radiata (ryc. 6) złowiono jednego osobnika przy użyciu czerpaka w zadrzewieniu ze stawami (6) oraz jednego w pułapki Barbera w uprawie zboża przyległej do tego zadrzewienia. Pająk ten żyje głównie w środowiskach otwartych i podmokłych torfowiskach, turzycowiskach, trzcinowiskach oraz na łąkach. W Polsce znany z wielu stanowisk. Wyłącznie w Wielkopolsce stwierdzono dotąd jeden gatunek pająka z czerwonej listy : Thanatus arenarius jeden osobnik tego gatunku został złowiony w kilkunastoletnim zadrzewieniu śródpolnym (C). Dość rzadki (mniej niż 20 stanowisk w Polsce) gatunek ksero- i termofilny (Rozwałka 2006b). Środowiskami typowymi dla niego są łąki oraz zbiorowiska kserotermiczne. Stwierdzony na nadbużańskich łąkach (M. Oleszczuk npubl.). W Wielkopolsce notowany na suchych łąkach (Dziabaszewska 1961). Ponadto 369

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Ryc. 4. Samiec Pardosa pra vaga (Biebrzański Park Narodowy, 29.04.2009 r., fot. Janusz Kupryjanowicz) Fig. 4. Pardosa pra vaga male (Biebrza Na onal Park, 29 April 2009, photo by Janusz Kupryjanowicz) Ryc. 5. Samica Pirata pira cus (Biebrzański Park Narodowy, 15.07.2008 r., fot. Janusz Kupryjanowicz) Fig. 5. Pirata pira cus female (Biebrza Na onal Park, 15 July 2008, photo by Janusz Kupryjanowicz) 15 osobników tego gatunku złowiono w trakcie badań araneofauny pastwisk (Woźny, Szymkowiak 2000). Wspólne dla obu regionów były dwa zagrożone gatunki pająków: Porrhomma errans złowiono jednego osobnika na miedzy (1) pomiędzy uprawami zbóż oraz jednego w zadrzewieniu pasowym (A). Stanowisko w Wielkopolsce jest piątym stwierdzeniem tego gatunku w kraju (Jędryczkowski, Staręga 1980; Rozwałka 2000, 2007; Staręga 1978; Wolak 2001). Preferencje środowiskowe tego gatunku pająka nie są dokładnie poznane. Xysticus luctator złowiono jednego osobnika w zadrzewieniu śródpolnym kępowym (3) oraz 16 osobników w pasowych zadrzewieniach Wielkopolski: 11 osobników stwierdzono w zadrzewieniu kilkunastoletnim (A); w innym młodym zadrzewieniu (C) złowiono jednego osobnika, natomiast w starym zadrzewieniu robiniowym (D) odnotowano ich pięć. Pająk ten znany jest głównie ze stanowisk leśnych. 370

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce W Wielkopolsce stwierdzony w grądzie rezerwatu Dębina (Dziabaszewski i in. 1989), a także w rezerwacie Kuźnik (A. Stanilewicz npubl.). We wschodniej części Polski rzadko spotykany (R. Rozwałka inf. ustna), w zachodniej częstszy. Gatunki rzadziej stwierdzane w Polsce: Allomengea scopigera zanotowano jednego osobnika w zadrzewieniu kępowym, będącym pozostałością olsu (3). Jest to gatunek wilgociolubny, znany w Polsce z kilkunastu stanowisk (Staręga, Stankiewicz 1996). Allomengea vidua gatunek złowiony na powierzchniach położonych w pobliżu wody w zadrzewieniu otaczającym stawy (6) pięć osobników, oraz na miedzy sąsiadującej z łąką przeciętą rowem melioracyjnym (1) jeden osobnik. Jest to również gatunek związany ze środowiskami wilgotnymi, nieco częściej stwierdzany niż poprzedni (ok. 20 stanowisk w Polsce) (Staręga, Stankiewicz 1996). Argenna subnigra jednego osobnika stwierdzono w wilgotnym zadrzewieniu kępowym (6). Jest to dość rzadki w Polsce gatunek (mniej niż 20 stanowisk) spotykany w różnych środowiskach. Bathyphantes setiger złowiono jednego osobnika za pomocą czerpaka na miedzy 1) Gatunek ten znany jest w Polsce z blisko dziesięciu stanowisk. Znajdowany bywał w zbiorowiskach szuwarowych na brzegach jezior i stawów, na wilgotnej łące (Hajdamowicz 2002) oraz w olsie (Stańska 2003, 2007). Diplocentria bidentata złowiono jednego osobnika w zadrzewieniu kępowym (3). Znany w Polsce głównie ze stanowisk w północno-wschodniej części kraju oraz z pojedynczych znalezisk na Pomorzu i w Sudetach. Stwierdzany w biotopach leśnych (Staręga 1996, Kupryjanowicz 2005). Erigone longipalpis stwierdzono jednego osobnika na miedzy (1) w pobliżu rowu melioracyjnego, a także osiem osobników w uprawie pszenicy przyległej do łąki z rowem melioracyjnym. Ponadto jednego osobnika stwierdzono w uprawie zboża sąsiadującej z zadrzewieniem (6). Jest to pająk wilgociolubny, znany z około dziesięciu stanowisk w kraju (Staręga 1983, Wolak 2001, Kupryjanowicz 2005). Na badanym terenie w Wielkopolsce stwierdzony był w ekotonie zadrzewienie-pole oraz na polach uprawnych w odległości 50 m od zadrzewień (Kajak, Oleszczuk 2004). Ryc. 6. Samiec Marpissa radiata (Biebrzański Park Narodowy, 26.09.2006 r., fot. Janusz Kupryjanowicz) Fig. 6. Marpissa radiata male (Biebrza Na onal Park, 26 September 2006, photo by Janusz Kupryjanowicz) 371

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Ostearius melanopygius stwierdzono jednego osobnika w pasowym zadrzewieniu (D), najstarszym z badanych. Jest to rzadki gatunek obcy, inwazyjny. W Polsce znany z Poznania (Dziabaszewski 1979, 1991) oraz trzech innych stanowisk w Wielkopolsce (Woźny, Szymkowiak 2000). Tapinocyba biscissa zanotowano dziewięć osobników w zadrzewieniu kępowym ze stawami (6). Jak dotąd brak danych o biologii tego gatunku. Znajdowany np. na osuszonym torfowisku przejściowym i w dąbrowie świetlistej (Staręga 2000). Palliudphantes insignis złowiono jednego osobnika w zadrzewieniu kępowym (3), trzy osobniki w zadrzewieniu ze stawami (6) oraz jednego w pasowym kilkunastoletnim (C). Znany z około dziesięciu stanowisk w kraju. Syedra gracilis złowiono jednego osobnika w zadrzewieniu kępowym ze stawami (6). Podawany dotąd z ośmiu stanowisk w kraju (Stańska 2007). Drassyllus lutetianus złowiono 1 osobnika na miedzy (4) oraz 2 osobniki w młodym pasowym zadrzewieniu (B). Rzadki gatunek związany z torfowiskami (Staręga 1988), łowiony także w pasowych zadrzewieniach śródpolnych oraz ekotonach zadrzwienie-pole uprawne (Kajak, Oleszczuk 2004). Liocranoeca striata złowiono dwa osobniki w zadrzewieniu pasowym (B). Jest to gatunek związany z biotopami otwartymi, zwykle wilgotnymi. Znany w Polsce z kilkunastu stanowisk (Rozwałka 2006b). Hahnia nava stwierdzono sześć osobników w zadrzewieniach kilkunastoletnich, w tym pięć osobników w zadrzewieniu B oraz jednego w innym zadrzewieniu C. Dość rzadki gatunek w Polsce, związany z murawami kserotermicznymi lub innymi suchymi i otwartymi biotopami (Staręga 1988). Pardosa saltans łowiony dość licznie w jednym zadrzewieniu kępowym na wschodzie Polski (2) oraz w zadrzewieniach pasowych Wielkopolski. Jest to gatunek leśny, unikający otwartych środowisk. Stosunkowo niedawno wydzielony z gatunku Pardosa lugubris, stąd jego rozmieszczenie nie jest dokładnie poznane. Jak dotąd zanotowano cztery stwierdzenia tego gatunku w Polsce (Rozwałka 2006a). Dyskusja Zebrane wyniki wskazują, że zadrzewienia śródpolne oraz miedze są miejscami bytowania gatunków pająków uznanych za zagrożone w Polsce. Wśród nich szczególnie licznie był reprezentowany Xysticus luctator 16 osobników w zadrzewieniach pasowych (mimo iż dane z Wielkopolski mają charakter wstępny). Na podstawie dalszych badań gatunek ten może okazać się całkiem liczny na tym terenie. Niektóre spośród zagrożonych gatunków podawane były wcześniej z krajobrazu rolniczego Wielkopolski, np. Drassyllus lutetianus, Erigone longipalpis, Porrhomma microphthalmum (Kajak, Oleszczuk 2004). Ponadto w tym samym regionie w zgrupowaniu pająków w zadrzewieniu śródpolnym podczas okresu zimowego stwierdzono inny rzadziej spotykany w Polsce gatunek pająka Typhochrestus digitatus (Wolak, Karg 2002). Z agrocenoz Niziny Południowopodlaskiej na miedzach wykazano Drassyllus lutetianus, Erigone longipalpis oraz zagrożone wyginięciem gatunki: Ozyptila scabricula i Porrhomma errans (Wolak 2001). Wiele z wyróżnionych tu rzadziej znajdowanych gatunków zostało stwierdzonych na stanowiskach wilgotnych. Fakt ten wskazuje na potrzebę utrzymania w krajobrazie rolniczym takich środowisk jak niewielkie stawy czy nawet zagłębienia terenu ze stagnującą wodą. Pożądane byłoby także sztuczne wprowadzanie oczek wodnych. Pająki charakteryzują się wybiórczością siedliskową, tzn. każdy gatunek wymaga określonego stopnia wilgotności, nasłonecznienia, temperatury. Dzięki temu zwierzęta te są wykorzystywane jako bioindykatory stanu środowiska. Rzadkie gatunki pająków są szczególnie odpowiednie dla wykazywania stopnia dobrostanu ekosystemów, ponieważ wyraźnie reagują na zmiany środowiska spowodowane intensywnym użytkowaniem rolnym (Batáry i in. 2008). 372

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce Na uwagę zasługuje fakt obecności gatunków zagrożonych i mniej pospolitych właśnie w krajobrazie rolniczym, gdzie wydaje się, iż rzadkie gatunki nie mają możliwości przetrwania w warunkach tak drastycznych zmian warunków środowiskowych jakie stwarza intensywne użytkowanie ziemi. Tereny rolnicze charakteryzują się mniejszą bioróżnorodnością niż ekosystemy naturalne i półnaturalne. Im większe nasycenie krajobrazu rolniczego różnego rodzaju nieużytkami, tym większe zróżnicowanie zespołów roślin i zwierząt (Frank, Nentwig 1995; Sunderland, Samu 2000; Flückiger, Schmidt 2006). Nawet niewielkie powierzchniowo tzw. nieużytki rolne, jak miedze i zadrzewienia, są ostojami dla pająków, a także dla innych zwierząt. Śródpolne środowiska refugialne są więc cenne przyrodniczo i należy dążyć do ich zachowania w krajobrazie. Podziękowania Pragnę złożyć serdeczne podziękowania mojemu mężowi Leszkowi Oleszczukowi za pomoc przy opracowaniu rycin oraz dr. Robertowi Rozwałce za cenne uwagi. Dziękuję też dr Lidii Borkowskiej oraz dr. Januszowi Krechowskiemu za pomoc w oznaczeniach florystycznych. PIŚMIENNICTWO Baldissera R., Ganade G., Fontoura S.B. 2004. Web spider community response along an edge between pasture and Araucaria forest. Biol. Conserv. 118 (3): 403 409. Batáry P., Báldi A., Samu F., Szűts T, Erdős S. 2008. Are spiders reacting to local or landscape scale effects in Hungarian pastures? Biol. Conserv. 141: 2062 2070. Czajka M., Goos M. 1976. Pająki (Aranei) pól buraków cukrowych w Pawłowicach Wielkich koło Wrocławia. Pol. Pismo Ent. 46: 179 185. Czajka M., Kania C. 1976a. Pająki (Aranei) w agrocenozie ziemniaka w Pawłowicach Wielkich koło Wrocławia w latach 1971 1974. Pol. Pismo Ent. 46: 623 629. Dąbrowska-Prot E. 1995. Ecological importance of ecotones between forests and crop fields a synthesis. Ekol. Pol. 43: 135 144. Dziabaszewska J. 1961. Pająki z rodziny Thomisidae Wielkopolskiego Parku Narodowego. W: Rafalski J. (red.). Prace monograficzne nad przyrodą Wielkopolskiego Parku Narodowego pod Poznaniem 4 (1). PTPN, Poznań: 1 29. Dziabaszewski A. 1979. O faunie pająków (Aranei) aglomeracji wielkomiejskich na przykładzie miasta Poznania. Streszcz. Ref. XII Zj. PTZool., Poznań: 43 44. Dziabaszewski A. 1991. Nowe gatunki pająków (Aranei) dla miasta Poznania, III. Pr. Kom. Mat.- -Przyr. PTPN, Poznań 73: 27 34. Dziabaszewski A., Dziabaszewska J., Ciołek J., Jankowski A. 1989. Pająki (Aranei) grądów Wielkopolski. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 38, seria C Zool.: 35 42. Flückiger R., Schmidt M.H. 2006. Contribution of sown wildflower areas to cereal aphid control: from local to landscape scale. IOBC/WPRS Bull. 29: 41 44. Frank T., Nentwig W. 1995. Ground dwelling spiders (Araneae) in sown weed strips and adjacent fields. Acta Oecol. 16: 179 193. Hajdamowicz I. 2002. Fauna pajaków (Araneae) wybranych środowisk w Poleskim Parku Narodowym z uwzględnieniem skutków antropopresji (praca doktorska, msc.) Katedra Zoologii AP, Siedlce. Jędryczkowski W., Staręga W. 1980. Bezkręgowce lądowe (Isopoda, Diplopoda, Aranei, Opiliones) rezerwatu kserotermicznego Kulin. Fragm. Faun., Warszawa 25: 179 197. Kajak A. 1990. Spatial pattern of the intensity of area searching by predators. Acta Zool. Fenn. 190: 199 204. Kajak A. 2007. Effects of forested strips on spider assemblages in adjacent fields: dispersal activity of spiders. Pol. J. Ecol. 55 (4): 691 704. 373

Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Kajak A., Oleszczuk M. 2004. Effect of Shelterbelts on adjoining cultivated Fields: patrolling intensity of carabid beetles (Carabidae) and spiders (Araneae). Pol. J. Ecol. 52 (2): 155 172. Kupryjanowicz J. 2005. Pająki (Araneae) Biebrzańskiego Parku Narodowego. W: Dyrcz A., Werpachowski C. (red.). Przyroda Biebrzańskiego Parku Narodowego. Monografia. BPN, Osowiec-Twierdza: 275 299. Łuczak J. 1974. Ecological groups of spiders on potato and rye fields. Bull. Acad. Pol. Sci. Cl. II. Sér. Sci. Biol. 22: 387 383. Łuczak J. 1975a. Spiders of cultivated fields. Proc. 6 th Int. Arachnol. Congr., Amsterdam: 91 94. Łuczak J. 1975b. Spider communities of the cropfields. W: Ryszkowski L. (red.). Studies on crop- field ecosystem. Pol. Ecol. Stud. 1 (3): 93 110. Łuczak J. 1976. Zubożenie fauny pająków w agrocenozach jako skutek zabiegów agrotechnicznych. W: Sandner H. (red.). Entomologia a ochrona środowiska. PWN, Warszawa: 99 103. Łuczak J. 1979. Spiders in agrocoenoses. Pol. Ecol. Stud. 5 (1): 151 200. Łuczak J. 1993. Ecotone zones between forest islands and crop fields in the Masurian Lakeland, Poland, as barrier for migration of spiders to crop fields. Bull. Soc. Neuchâtel Sci. Nat. 116: 161 167. Łuczak J. 1995. Plant-dwelling spiders of the ecotone between forest islands and surrounding crop fields in agricultural landscape of the Masurian Lakeland. Ekol. Pol. 43: 79 102. Nyffeler M. 1982. Field studies on the ecological role of the spiders as insects predators in agroecosystems (abandoned grassland, meadows and cereal fields). Ph.D. Thesis, Swiss Federal Institute of Technology, Zurich: 1 174. Pfiffner L., Luka H. 2000. Overwintering of arthropods in soils of arable fields and adjacent semi-natural habitats. Agr. Ecosyst. Environ. 78 (3): 215 222. Rozwałka R. 2000. Pająki (Araneae) zespołu Brachypodio-Teucrietum rezerwatu Stawska Góra. W: Łętowski J. (red.). Walory przyrodnicze Chełmskiego Parku Krajobrazowego i jego najbliższych okolic. Wyd. UMCS, Lublin: 109 118. Rozwałka R. 2004. Materiały do znajomości pająków (Araneae) Roztocza. Nowy Pam. Fizjogr. 3 (1 2): 101 116. Rozwałka R. 2006a. Pająki (Araneae) Nadwieprzańskiego Parku Krajobrazowego. Nowy Pam. Fizjogr. 4 (1 2): 55 56. Rozwałka R. 2006b. Pająki (Araneae) stanowiska roślinności kserotermicznej w Żmudzi koło Chełma. Parki Nar. Rez. Przyr. 25 (2): 51 68. Rozwałka R. 2007. Materiały do znajomości pająków (Araneae) Wyżyny Lubelskiej. Nowy Pam. Fizjogr. 5 (2006) (1 2): 145 173. Schmidt M.H., Thies C., Tscharntke T. 2004. The landscape context of arthropod biological control. W: Gurr G.M., Wratten S.D., Altieri M.A. (red.). Ecological Engineering for Pest Management: Advances in Habitat Manipulation for Arthropods, CSIRO, Collingwood VIC.: 55 63. Stańska M. 2003. Fauna pająków (Araneae) wybranych typów lasów liściastych w Puszczy Białowieskiej (praca doktorska, msc.). Katedra Zoologii AP, Siedlce. Stańska M. 2007. Rare and threatened spider species (Araneae) in selected types of deciduous forests in the Białowieża Forest. Nature Conserv. 64: 13 29. Staręga W. 1978. Materiały do znajomości rozmieszczenia pająków (Aranei) w Polsce, III VII. Fragm. Faun. 23 (12): 259 302. Staręga W. 1983. Wykaz krytyczny pająków (Aranei) Polski (The critical list of spiders (Aranei) of Poland). Fragm. Faun. 27: 149 268. Staręga W. 1988. Pająki (Aranei) Gór Świętokrzyskich (The spiders (Aranei) of the Świętokrzyskie Mountains). Fragm. Faun. 31: 185 359. Staręga W. 1996. Spinnen (Araneae) aus der Borkenheide und anderen Lokalitäten der Masurischen Seenplatte. Fragm. Faun. 39: 287 311. Staręga W. 2000. Spinnen (Araneae) aus Roztocze und den anliegenden Gebieten. Fragm. Faun. 43 (7): 59 89. Staręga W., Błaszak C., Rafalski J. 2002. Araneae Pająki. Czerwona lista gatunków. W: Głowaciński Z. (red.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. IOP PAN, Kraków: 133 140. Staręga W., Stankiewicz A. 1996. Beitrag zur Spinnenfauna einiger Moore Nordostpolens. Fragm. Faun. 39: 345 361. Sunderland K., Samu F. 2000. Effects of agricultural diversification on the abundance, distribution, and pest control potential of spiders: a review. Ent. Exp. Appl. 95: 1 13. 374

M. Oleszczuk Refugia śródpolne jako siedliska rzadkich i zagrożonych gatunków pająków w Polsce Szymkowiak P., Woźny M. 1998. Dominance structure and seasonal changes in the abundance of dominant epigeic spiders in pastures of northern Greater Poland. W: Selden P.A. (red.). Proc. 17 th Eur. Coll. Arachnol. British Arachnological Society, Edinburgh: 245 252. Wolak M. 2001. Rare spider species (Araneae) in agrocoenoses. Fragm. Faun. 44: 357 364. Wolak M. 2002. The spider fauna of balks. W: Toft S., Scharff N. (red.). European Arachnology 2000. Proc. 19 th Europ. Coll. Arachnol., Århus University Press, Århus: 229 326. Wolak M. 2004. The significance of unmanaged island habitats for epigeic spiders in a uniform agricultural landscape. W: Samu F., Szinetar Cs. (red.). European Arachnology 2002. Proc. 17 th Eur. Coll. Arachnol. Plant Protection Institute, Berzsenyi College, Budapest: 327 336. Wolak M., Karg J. 2002. Pająki zimujące w zadrzewieniach śródpolnych. W: Banaszak J. (red.). Wyspy Środowiskowe. Bioróżnorodność i próby typologii. Wyd. Akademii Bydgoskiej: 147 158. Woźny M., Szymkowiak P. 2000. Epigeic spiders of the pastures of northern Wielkopolska. Arachnol. Mitt. 20: 1 25. (http://www.arachnologia.edu.pl/arachnopage/pliki/checklist-01.12.doc). SUMMARY Oleszczuk M. Refugial areas in farmland as habitats for rarely found and threatened species of spiders (Araneae) in Poland Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): 361 375, 2010 Spider assemblages of clump midfield woods and balks from Eastern Poland and of forested strips of Western Poland are presented, among them seven species from the Polish Red List of Endangered Animals were found. Moreover, 14 spider species rarely found in Poland were stated in studied agricultural landscape. Spiders were collected with pitfall traps and sweep-net from April to October, once a month. The spider material from the Nizina Południowopodlaska lowland was taken in the years 1998 2000 and the samples from the Nizina Wielkopolska lowland were taken only for two months (April May). Three studied clump midfield woods in the Nizina Południowopodlaska lowland were small (0.1 0.8 ha) patches of landscape, whereas shelterbelts in the Wielkoposka region were forested strips of 10 36 meters wide. The two studied balks were narrow uncultivated stripes covered with grass and weeds. Spider species mainly characteristic for forests were abundant in the woody clumps and stripes, whereas agrobiont spiders were more abundant in the balks. Four endangered spider species were found only in eastern Poland: Clubiona diversa (in the balk), Ero cambridgei and Marpissa radiata (in the clump midfield wood with two ponds) and Porrhomma microphthalmum (in both studied balks), one endangered species was collected in a shelterbelt in Wielkopolska Thanatus arenarius, whereas two species were common for both regions: Porrhomma errans (collected in the balk and in the shelterbelt) and Xysticus luctator (stated in the one clump midfield wood and in two shelterbelts). Spider species rarely found in Poland (especially in farmland) recorded in the uncultivated patches were: Allomengea scopigera, Allomengea vidua, Argenna subnigra, Bathyphantes setiger, Diplocentria bidentata, Ostearius melanopygius, Erigone longipalpis, Palliduphantes insignis, Syedra gracilis, Tapinocyba biscissa, Liocranoeca striata, Hahnia nava, Pardosa saltans and Drassyllus lutetianus. Most of these species were earlier stated in humid natural or semi-natural areas. The small water bodies or draining ditches in the studied sites were able to ensure the proper humidity for above mentioned spiders. It seems very important to maintain wet areas in the farmland as habitats for endangered and rare spider species. 375