PTAKI ZIMUJĄCE W DORZECZU NARWI NA NIZINIE PÓŁNOCNOPODLASKIEJ W SEZONIE 2001/2002 Sekcja Ornitologiczna Koła Naukowego Biologów, Instytut Biologii, Uniwersytet w Białymstoku, ul. Świerkowa 20B, 15-950 Białystok, e-mail: knb@uwb.edu.pl Łukasz MAZUREK, Michał POLAKOWSKI WSTĘP Liczebność i skład gatunkowy ptaków zimujących w Polsce są różne w poszczególnych regionach kraju (Tomiałojć 1990). Według danych zebranych przez Zyskę i in. (1990) w latach 1985-1987 we wschodniej części kraju zimowało mniej ptaków oraz mniejsza była ich różnorodność niż w części zachodniej. Przyczyną tego może być zróżnicowanie klimatu. Nizina Północnopodlaska leży w strefie klimatu umiarkowanego przejściowego, z zaznaczającymi się wpływami kontynentalnymi (Górniak 2000). Obszar ten należy do najzimniejszych w Polsce (poza terenami górskimi), co prawdopodobnie ma znaczący wpływ na liczebność i skład gatunkowy ptaków tu zimujących. Teren objęty obserwacjami jest stosunkowo słabo poznany pod względem zimowania ptaków brak jest danych na ten temat w literaturze. W związku z tym w latach 80. i 90. XX wieku prowadzone były liczenia ptaków zimujących na Nizinie Północnopodlaskiej przez różnych obserwatorów (m. in. E. Pugacewicza i T. Kułakowskiego). Odbywały się one w połowie stycznia każdego roku oraz prowadzone były na różnych terenach i różnymi metodami w kolejnych latach. Materiał zebrany w wyniku tych liczeń nie został opublikowany. Celem niniejszych badań było poznanie składu gatunkowego i liczebności wybranych gatunków ptaków zimujących w dorzeczu Narwi na Nizinie Północnopodlaskiej w sezonie 2001/2002. MATERIAŁ I METODY Obserwacje prowadzono na 108 km rzek. Były to: Narew w jej środkowym biegu na odcinku Złotoria - Wizna, Supraśl w jej środkowym i dolnym biegu na odcinku Supraśl - Złotoria oraz Biała na całej swej długości (Rys. 1). Kontrolowane rzeki podzielono na 8 odcinków o długości od 10 do 18 kilometrów. Liczenia prowadzono przez 2 do 4 dni w połowie każdego miesiąca, od listopada do lutego włącznie (Tab. 1). W dniu kontroli, podczas przemarszu wzdłuż wybranego odcinka, liczone były ptaki znajdujące się na rzece oraz w zasięgu wzroku po obu jej stronach. 1
Rysunek 1. Teren objęty liczeniami ptaków w sezonie 2001/2002. W trakcie prowadzonych obserwacji rejestrowano wszystkie ptaki wodno - błotne, drapieżne oraz kuraki. Notowano także pojawy kruka, Corvus corax, orzechówki, Nucifraga caryocatactes, srokosza, Lanius excubitor oraz niektórych przelotnych i nielicznych ptaków wróblowych. Zima w sezonie 2001/2002 była łagodna. W listopadzie rzeki były wolne od lodu. W pierwszej połowie grudnia silne mrozy spowodowały zamarznięcie znacznej części kontrolowanych rzek. W styczniu, wskutek nieznacznego ocieplenia, rozmarzły wody rzeki Białej, pozostałe odcinki zaś wciąż były zamarznięte. W lutym, w wyniku roztopów rzeki szeroko wylały, co znacznie utrudniło prowadzenie liczeń. OMÓWIENIE WYNIKÓW Podczas liczeń zarejestrowano łącznie 9720 ptaków z 47 gatunków (Tab. 1). Spośród zimujących gatunków zdecydowanie dominowała krzyżówka, Anas platyrhynchos, regularnie obserwowano także łabędzia niemego, Cygnus olor. Podobne rezultaty dla Polski wschodniej uzyskał Zyska i in. (1990). Wśród najliczniejszych gatunków znalazły się również szpak, Sturnus vulgaris, kruk oraz kuropatwa, Perdix perdix. Dwa ostatnie gatunki zimują w Polsce regularnie podczas gdy terminy obserwacji szpaka (Tab. 1, porównaj: Tomiałojć 1990) wskazują, że były one w trakcie przelotu. 2
Tabela 1. Liczba ptaków obserwowanych w sezonie 2001/2002. Gatunek Termin liczenia 17.-18.11.2001 15.-16.12.2001 12.-14.01.2002 8.-11.02.2002 Tachybaptus ruficollis 5 5 3 0 Ardea cinerea 17 2 2 2 Cygnus olor 77 165 136 135 Cygnus cygnus 0 1 2 11 Cygnus sp. 1 0 0 37 Anser anser 0 1 0 3 Anas penelope 3 0 0 105 Anas crecca 6 0 1 0 Anas platyrhynchos 1969 2057 1923 1015 Anas sp. 0 30 0 2 Aythya ferina 1 0 0 0 Aythya fuligula 0 0 0 2 Melanitta fusca 1 0 0 0 Bucephala clangula 5 0 3 12 Mergus albellus 0 0 0 3 Mergus merganser 0 10 34 11 Circus cyaneus 3 0 0 0 Accipiter gentilis 0 2 1 0 Accipiter nisus 1 1 4 0 Buteo buteo 40 37 23 35 Buteo lagopus 13 17 9 12 Buteo sp. 10 3 1 7 Falco tinnunculus 1 0 0 0 Perdix perdix 44 103 82 12 Phasianus colchicus 6 19 9 1 Gallinula chloropus 1 1 0 0 Vanellus vanellus 74 0 0 80 Larus ridibundus 14 1 0 0 Larus canus 175 1 0 0 Larus argentatus 9 0 0 0 Asio flammeus 0 0 0 1 Alcedo atthis 22 12 3 1 Alauda arvensis 0 0 0 27 Eremophila alpestris 0 1 11 0 Anthus spinoletta* 0 1 0 0 Motacilla alba 0 0 0 1 Troglodytes troglodytes 3 2 0 0 Turdus merula 0 1 6 0 Turdus viscivorus 2 1 0 0 Lanius excubitor 9 10 8 5 Nucifraga caryocatactes 3 1 1 1 Corvus corax 25 142 50 56 Sturnus vulgaris 500 0 0 93 Fringilla coelebs 1 0 0 0 Carduelis flavirostris 2 0 0 0 Carduelis flammea 30 10 6 19 Emberiza schoeniclus 0 1 0 2 Razem 3073 2638 2318 1691 *oznaczony przez Komisję Faunistyczną PTZool. 3
W grudniu, mimo długo trwających mrozów, odnotowano pojaw gęgawy, Anser anser, kokoszki, Gallinula chloropus i potrzosa, Emberiza schoeniclus (Tab. 1) - gatunków sporadycznie spotykanych zimą na Nizinie Północnopodlaskiej (Tomiałojć 1990). Zaskakuje brak obserwacji błotniaka zbożowego, Circus cyaneus z okresu zimowego, gdyż w poprzednich latach gatunek ten obserwowany był zimą regularnie (E. Pugacewicz, T. Kułakowski inf. ustna; obserwacje własne). W listopadzie zarejestrowano wyraźnie zwiększoną liczebność śmieszki, Larus ridibundus oraz mewy pospolitej, Larus canus a w lutym - łabędzia krzykliwego, Cygnus cygnus oraz świstuna, Anas penelope. Terminy wyżej wymienionych obserwacji wskazują, że jest to okres przelotu tych gatunków. Odnotowano także wyraźny wzrost liczebności krzyżówki na rzece Białej w grudniu i styczniu w porównaniu z listopadem i lutym, kiedy były one rozproszone na całym terenie objętym obserwacjami. Wiąże się to zapewne z faktem, iż rzeka Biała zwykle dłużej od pozostałych kontrolowanych rzek pozostaje niezamarznięta. Przyczyną tego mogą być odprowadzane do niej ścieki (zwłaszcza na odcinku miejskim). Spadek liczebności krzyżówki w lutym (Rys. 2) spowodowany był prawdopodobnie znacznym ociepleniem, wezbraniem rzek i co za tym idzie, poszerzeniem się obszarów dogodnych do żerowania. Rysunek 2. Liczebność krzyżówki na rzece Białej oraz na pozostałych odcinkach rzek w sezonie 2001/2002. Dziękujemy dr Włodzimierzowi Chętnickiemu za liczne uwagi krytyczne i pomoc w redagowaniu niniejszej pracy oraz wszystkim osobom, które brały aktywny udział w pracach terenowych. Byli to: Jarosław Banach, Agnieszka Czerwiec, Agnieszka Domarecka, 4
Tomasz Jezierczuk, Robert Kapowicz, Maciej Juniewicz, Alicja Krasnodębska, Tomasz Kułakowski, Sebastian Maciak, Robert Polak, Michał Skierczyński i Tomasz Tumiel. WNIOSKI 1. Krzyżówka była najliczniej zimującym ptakiem na terenie objętym obserwacjami. 2. Podczas długotrwałych mrozów, gdy rzeki zamarzły w znacznej części, krzyżówki gromadziły się na rzece Białej, która była słabiej pokryta lodem. 3. Mimo utrzymującej się, mroźnej pogody stwierdzono zimowanie gęgawy, kokoszki i potrzosa gatunków sporadycznie spotykanych zimą na Nizinie Północnopodlaskiej. LITERATURA Czerwiński A. (red.) 1995. Puszcza Knyszyńska. Monografia przyrodnicza. Zespół Parków Krajobrazowych w Supraślu, Supraśl. Górniak A. 2000. Klimat województwa podlaskiego. IMGW, Białystok. Zyska P., Dombrowski A., Kot H., Rzępała M. 1990. Akcja zimowego liczenia ptaków wodnych 1985 1987. Not. Orn. 31: 113-131. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski. Rozmieszczenie i liczebność. PWN, Warszawa. Praca została opublikowana w: Zyśk B., Łaciak T. (red.) 2002. Materiały VI Ogólnopolskiego Przeglądu działalności Studenckich Kół Naukowych Przyrodników. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Kraków. 5