AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 29 NIETOPERZE X, 1-2 (2009) PL ISSN 1640-2677 Maciej ochyñski os. Kalinowe 10B/3 62-090 Rokietnica e-mail: lochynski@poczta.onet.pl Witold Grzywiñski Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra U ytkowania Lasu ul. Wojska Polskiego 71A, 60-625 Poznañ e-mail: witold.grzywiñski@up.poznan.pl Abstract: In the years 2002-2006 bat fauna was surveyed in the Zielonka Forest Landscape Park in western Poland. Bats were captured in mist nets. Potential summer and winter roosts were checked as well. The occurrence of fourteen bat species was recorded: Myotis myotis, M. nattereri, M. brandtii, M. mystacinus, M. daubentonii, Eptesicus serotinus, Pipistrellus nathusii, P. pipistrellus, P. pygmaeus, Nyctalus leisleri, N. noctula, Plecotus auritus, P. austriacus Barbastella barbastellus. Key words: Chiroptera, bat fauna, the Zielonka Forest Landscape Park, western Poland. WSTÊP Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka nie by³ dotychczas obiektem szczegó³owych badañ chiropterologicznych. Jedynymi doniesieniami o wystêpowaniu nietoperzy na terenie Parku by³y przyczynkowe wyniki Borczyñskiego i Soko³owskiego (1953), dotycz¹ce zasiedlania skrzynek lêgowych dla ptaków, doniesienia Skuratowicza (1954) zebrane w wyniku badañ nad pch³ami Polski, wyniki badañ Graczyka (1972, 1974a) dotycz¹cych zasiedlania trocino-betonowych skrzynek lêgowych dla ptaków, a tak e eksperymenty przesiedlania nietoperzy (Graczyk, 1974b). W wyniku tych badañ udokumentowano wystêpowanie na terenie Puszczy Zielonki piêciu gatunków nietoperzy: nocka Natterera Myotis nattereri, karlika malutkiego Pipistrellus pipistrellus sensu lato, karlika wiêkszego P. nathusii, borowca wielkiego Nyctalus noctula oraz gacka brunatnego Plecotus auritus. W latach 2002-2006 przeprowadzono systematyczne badania, których celem by³o rozpoznanie zgrupowañ nietoperzy zasiedlaj¹cych Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka, identyfikacja najcenniejszych siedlisk u ytkowanych przez nietoperze oraz podjêcie dzia³añ z zakresu czynnej ochrony. Badania zosta³y przeprowadzone przez Sekcjê Chiropterologiczn¹ Ko³a Naukowego Przyrodników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 30 30 M. ochyñski, W. Grzywiñski oraz Sekcjê Teriologiczn¹ Ko³a Leœników Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. TEREN BADAÑ Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka obejmuje wiêkszoœæ Puszczy Zielonki, zwartego kompleksu leœnego le ¹cego ok. 15 km na pó³nocnywschód od Poznania. Po³o ony jest w zachodniej czêœci Pojezierza GnieŸnieñskiego w rejonie ukszta³towanym przez l¹dolód w okresie zlodowacenia ba³tyckiego stadia³u poznañskiego. Œwiadczy o tym urozmaicona rzeÿba terenu pe³na pagórków, dolin i rynien jeziornych z kulminacyjnym wzniesieniem, znajduj¹cym siê na po³udniowym krañcu Parku Dziewicz¹ Gór¹ (143 m n.p.m.). PK Puszcz Zielonka zosta³ utworzony w 1993 roku w celu zachowania, ochrony i odnowy najwiêkszego i najbardziej zbli onego do naturalnego kompleksu leœnego œrodkowej Wielkopolski. Zajmuje powierzchniê 11 999,61 ha, z czego 78,7% stanowi¹ lasy i grunty leœne, 8,4% grunty orne, 2,9% ³¹ki i pastwiska, 1,6% nieu ytki, 3,6% wody, 1,3% tereny zabudowane, 2,8% grunty pod drogami i kolejami. Wokó³ Parku utworzono otulinê o powierzchni 10 969,47 ha. W drzewostanie przewa aj¹ bory sosnowe z niewielk¹ domieszk¹ gatunków liœciastych, rzadziej bory mieszane. Doœæ licznie spotykane s¹ drzewa pomnikowe oraz starodrzewy. Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka znajduje siê w wododziale Ma³ej We³ny, Warty i G³ównej. Jego krajobraz urozmaicaj¹ ma³e jeziora, w wiêkszoœci œródleœne, które stanowi¹ interesuj¹cy element ekosystemu. Do najwiêkszych zaliczaj¹ siê jeziora: Worowskie, Tuczno, Kamiñskie, Dzwonowskie oraz Miejskie (Anders, 1995; 1997). METODY BADAÑ Badania terenowe zosta³y przeprowadzone w piêciu sezonach letnich w latach 2002-2006 oraz w dwóch sezonach zimowych, w latach 2002-2003. W trakcie realizacji badañ stosowano od³owy nietoperzy w sieci, kontrole potencjalnych schronieñ w okresie hibernacji (piwnice pod budynkami, wolnostoj¹ce ziemianki) i rozrodu (strychy, skrzynki dla nietoperzy i budki lêgowe dla ptaków). OD³OWY NIETOPERZY W SIECI Na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka od³owy prowadzono w miesi¹cach kwiecieñ-lipiec w latach 2002-2004. Od³owami objêto 4 leœnictwa w Nadleœnictwie opuchówko: Boduszewo, D¹brówka, Dzwonowo i opuchowo oraz 2 w Nadleœnictwie Doœwiadczalnym Zielonka Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu: Kamiñsko i Stêszewko. Sieci ustawiano na drogach leœnych i liniach oddzia³owych lub wewn¹trz drzewostanów, wyj¹tkowo w innych œrodowiskach (³¹ka). ¹cznie od³awiano nietoperze przez 25 nocy na 18 stanowiskach: 1. oddzia³ 56i/72a/73c, leœnictwo opuchowo: skrzy owanie dróg, bory sosnowe i las mieszany; 18.06.2004 (UTM: XU 43);
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 31 31 2. oddzia³ 72b/73c/90c/91a, leœnictwo opuchowo: skrzy owanie dróg, las mieszany i bór sosnowy; 25.06.2004 (XU 42); 3. oddzia³ 93/94/116/117, leœnictwo Boduszewo: skrzy owanie dróg, lasy mieszane z przewag¹ gatunków liœciastych; 07.07.2003 (XU 32); 4. oddzia³ 119/139/140, leœnictwo Boduszewo: skrzy owanie dróg w lesie mieszanym z udzia³em starych dêbów i buków; 04.07.2002 i 09.07.2002 (XU 32); 5. oddzia³ 155g/156b, leœnictwo Boduszewo: skrzy owanie dróg w borze sosnowym; 03.07.2002 (XU 32); 6. oddzia³ 148b/149b, leœnictwo Dzwonowo: skrzy owanie dróg, bór sosnowy i las mieszany; 08.07.2004 (XU 42); 7. oddzia³ 172f/173b, leœnictwo D¹brówka: skrzy owanie dróg, starodrzew sosnowy i las mieszany ze znacznym udzia³em starych dêbów; 10.07.2002 i 30.04.2003 (XU 42); 8. oddzia³ 186/187, leœnictwo D¹brówka: skrzy owanie dróg, bory sosnowe i lasy mieszane; 05.07.2002 (XU 42); 9. rezerwat Klasztorne Modrzewie k. D¹brówki Koœcielnej, oddzia³ 198/199, leœnictwo D¹brówka: skrzy owanie dróg, lasy mieszane ze znacznym udzia³em starych sosen, modrzewi i buków; 06.07.2002, 12.07.2002 i 22.07.2004 (XU 42); 10. rezerwat Las Mieszany w Nadl. opuchówko, oddz. 201/202: drogi leœne oraz wnêtrze drzewostanu, starodrzew mieszany dêbowo-sosnowy z pojedynczymi bukami; 07.07.2002, 11.07.2003, 04.06.2004 i 16.07.2004 (XU 42); 11. oddzia³ 112/114/189/202, leœnictwa Stêszewko/D¹brówka: skrzy owanie dróg, las mieszany; 10.07.2003 (XU 42); 12. oddzia³ 119bc/120a, leœnictwo Stêszewko: skrzy owanie dróg, bór sosnowy i bór mieszany; 11.07.2002 (XU 42); 13. Zielonka, ³¹ka w pobli u zabudowañ; 12.07.2003 (XU 42); 14. oddzia³ 37ab, leœnictwo Stêszewko: droga leœna, bór mieszany; 05.07.2003 (XU 42); 15. oddzia³ 58, leœnictwo Stêszewko: skrzy owanie dróg, bory sosnowe; 09.07.2003 (XU 42); 16. oddzia³ 45a, leœnictwo Kamiñsko: drogi leœne, bory sosnowe; 03.07.2003 (XU 32); 17. oddzia³ 73ab, leœnictwo Kamiñsko: skrzy owanie dróg, bory sosnowe; 06.07.2003 (XU 32); 18. oddzia³ 79/80/87/88, leœnictwo Kamiñsko: bór sosnowy i las mieszany; 04.07.2003 (XU 32). KONTROLE POTENCJALNYCH SCHRONIEÑ NIETOPERZY W OKRESIE HIBERNACJI ORAZ W OKRESIE ROZRODU W trakcie realizacji badañ, w styczniu i marcu 2002 roku oraz w lutym i marcu 2003 roku na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka oraz jego otuliny przeprowadzono kontrole obiektów mieszkalnych, gospodarczych, sakralnych oraz u ytecznoœci publicznej, mog¹cych stanowiæ miejsca hibernacji nietoperzy. Najliczniejsz¹ grupê stanowi³y wolnostoj¹ce ziemianki (Ryc. 1). ¹cznie przeprowadzono kontrole w 107 obiektach w 39 miejscowoœciach:
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 32 32 M. ochyñski, W. Grzywiñski powiat gnieÿnieñski gmina Kiszkowo: D¹brówka, Karczewko, Karczewo; powiat poznañski gmina Czerwonak: Annowo, Bolechowo, Bolechówko, Dêbogóra, Dziewicza Góra, Ludwikowo, Miêkowo, Potasze, Trzaskowo; gmina Murowana Goœlina: Boduszewo, Czernice, Gaæ, G³êbocko, G³êboczek, Huciska, Huta Pusta, Kamiñsko, opuchówko, Okoniec, P³awno, Rakownia, Zielonka; gmina Pobiedziska: Jerzykowo, Jerzyn, Ko³ata, Stêszewsko, Tuczno, Wronczyn; gmina Swarzêdz: Kar³owice, Mechowo, Wierzenica, Wierzonka; powiat w¹growiecki gmina Skoki: Dzwonowo, Mi¹czynek, NiedŸwiedziny, S³awica. Przy okazji zimowych kontroli potencjalnych schronieñ hibernacji nietoperzy rejestrowano równie obiekty, które mog³yby stanowiæ potencjalne miejsce bytowania nietoperzy w okresie letnim. Obiekty te skontrolowano na prze³omie czerwca i lipca 2002 i 2004 roku. KONTROLE SKRZYNEK DLA NIETOPERZY I BUDEK LÊGOWYCH DLA PTAKÓW W lipcu 2002 i 2003 roku, sierpniu 2005 roku oraz maju i sierpniu 2006 roku przeprowadzono kontrole drewnianych budek lêgowych dla ptaków oraz drewnianych i trocinobetonowych skrzynek dla nietoperzy (Ryc. 2). Skrzynki trocinobetonowe zosta³y rozwieszone w latach 2003-2004 w ramach realizowanych zadañ ochronnych. Przeprowadzono kontrole 41 budek lêgowych dla ptaków, 145 drewnianych skrzynek dla nietoperzy (zmodyfikowany Issel) oraz 43 trocinobetonowych skrzynek dla nietoperzy na terenie 5 leœnictw: Boduszewo, D¹brówka, Dzwonowo, opuchowo (Nadl. opuchówko) i Stêszewko (Nadl. Doœwiadczalne Zielonka Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu). Ryc. 1. Fig. 1. Wolnostoj¹ca ziemianka z zawieszonymi ceg³ami dziurawkami Dugout cellar with hanged special kind of bricks Ryc. 2. Fig. 2. Skrzynki trocinobetonowe zawieszone w Parku Krajobrazowym Puszcza Zielonka Bat boxes made from mixture of concrete and sawdust hanged in the Zielonka Forest Landscape Park
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 33 33 WYNIKI W trakcie prowadzonych badañ stwierdzono wystêpowanie 14 gatunków nietoperzy na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka (Tab. 1). S¹ to: nocek du y Myotis myotis, nocek Natterera M. nattereri, nocek Brandta M. brandtii, nocek w¹satek M. mystacinus, nocek rudy M. daubentonii, mroczek póÿny Eptesicus serotinus, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, karlik drobny P. pygmaeus, karlik wiêkszy P. nathusii, borowiaczek Nyctalus leisleri, borowiec wielki N. noctula, gacek brunatny Plecotus auritus, gacek szary P. austriacus oraz mopek Barbastella barbastellus. Metod¹, która dostarczy³a najwiêcej danych o nietoperzach Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka by³y od³owy nietoperzy w sieci. Od³owiono ³¹cznie 289 osobników z 12 gatunków (Tab. 1). Strukturê gatunkow¹ od³owionych nietoperzy na poszczególnych stanowiskach przedstawia tabela 2. Do najczêœciej od³awianych nale a³y borowiec wielki N. noctula (29,8%) i nocek rudy M. daubentonii (20,8%). Doœæ licznie od³awiane by³y równie gacek brunatny P. auritus (10,7%), borowiaczek N. leisleri (9,0%) i mopek B. barbastellus (8,7%). Dla 13 gatunków nietoperzy wykazano rozród na terenie PK Puszcza Zielonka poprzez od³owienie karmi¹cej samicy, osobnika m³odocianego lub odnalezienie kolonii rozrodczej (Tab. 3). S¹ to: nocek du y M. myotis, nocek Tab. 1. Nietoperze stwierdzone w Parku Krajobrazowym Puszcza Zielonka w latach 2002-2006 Table 1. Bats recorded in the Zielonka Forest Landscape Park in the years 2002-2006
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 34 34 M. ochyñski, W. Grzywiñski Tab. 2. Wyniki od³owów nietoperzy w sieci na poszczególnych stanowiskach Table 2. Results of bat mist netting in particular localities Tab. 3. Stwierdzenia rozrodu nietoperzy na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka Table 3. Records of bats breeding in the Zielonka Forest Landscape Park
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 35 35 Natterera M. nattereri, nocek Brandta M. brandtii, nocek w¹satek M. mystacinus, nocek rudy M. daubentonii, mroczek póÿny E. serotinus, karlik drobny P. pygmaeus (gatunek nie stwierdzony w od³owach), karlik wiêkszy P. nathusii, borowiaczek N. leisleri, borowiec wielki N. noctula, gacek brunatny P. auritus, gacek szary P. austriacus (gatunek nie stwierdzony w od³owach) i mopek B. barbastellus. Kontrole budek lêgowych dla ptaków i skrzynek dla nietoperzy przynios³y stwierdzenie 5 gatunków nietoperzy (Tab. 1). Dominowa³ karlik wiêkszy P. nathusii (71,9%), drugi pod wzglêdem liczebnoœci by³ karlik drobny P. pygmaeus (19,5%). Stwierdzenie w sierpniu 2005 r. 16 os. karlika drobnego (2 ad. i 1 juv.; 1 ad. i 1 ad.; 1 ad. i 10 bez okreœlenia wieku) w 3 budkach trocinobetonowych jest przypuszczalnie pierwsz¹ obserwacj¹ tego gatunku w tego typu schronieniach. Ponadto stwierdzono 4 osobniki gacka brunatnego P. auritus, 2 osobniki borowca wielkiego N. noctula i jednego osobnika nocka Brandta M. brandtii. W wyniku kontroli letnich kontroli kryjówek odnotowano koloniê rozrodcz¹ gacka szarego P. austriacus (7 osobników) w wie y koœcio³a w miejscowoœci D¹brówka Koœcielna (gmina Kiszkowo) oraz koloniê mroczka póÿnego E. serotinus (8 osobników) na strychu budynku mieszkalnego w miejscowoœci Wierzenica (gmina Swarzêdz). Kontrole potencjalnych kryjówek zimowych nietoperzy na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka oraz jego otuliny przyczyni³y siê do wykrycia 18 zimowisk, w których stwierdzono 4 gatunki nietoperzy: nocka Natterera M. nattereri, gacka brunatnego P. auritus, gacka szarego P. austriacus oraz mopka B. barbastellus (tab. 4). W zimowych zgrupowaniach nietoperzy dominantem by³ gacek brunatny P. auritus. Fakt ten jest œciœle zwi¹zany z charakterem zimowisk istniej¹cych na terenie Parku i jego otuliny, które stanowi¹ g³ównie wolnostoj¹ce ziemianki oraz ma³e i œredniej wielkoœci podpiwniczenia domów mieszkalnych. Najbardziej interesuj¹ce zimowiska znajduj¹ siê w miejscowoœciach: Kar³owice (podpiwniczenia dawnych zabudowañ folwarcznych), Dziewicza Góra, Ko³ata, Potasze, Zielonka (wolnostoj¹ce ceglane ziemianki). We wszystkich wymienionych obiektach, w ramach zaplanowanych zadañ ochronnych, zamontowano dodatkowe schronienia w postaci cegie³ dziurawek, zawieszonych na suficie i œcianach obiektów (Ryc. 1). DYSKUSJA Chiropterofauna Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka zdominowana jest przez gatunki typowo leœne. Znaczny udzia³ borowca wielkiego N. noctula (29,8%), a tak e obecnoœæ borowiaczka N. leisleri (9,0%), gatunku wymagaj¹cego zwartych kompleksów leœnych, œwiadczy o typowo leœnym charakterze Parku. Niewielka liczba osad ludzkich w granicach Parku, daj¹cych schronienia gatunkom synantropijnym ma z kolei wp³yw na ma³y udzia³ takich gatunków jak: mroczek póÿny E. serotinus, nocek du y M. myotis i karlik malutki P. pipistrellus. Puszcza Zielonka w porównaniu z innymi obszarami Wielkopolski, na których prowadzono badania chiropterofauny, cechuje siê najwiêkszym zró nicowaniem gatunkowym (Tab. 5). Wyró nia siê stosunkowo licznym
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 36 36 M. ochyñski, W. Grzywiñski Tab. 4. Wyniki kontroli schronieñ zimowych nietoperzy (pb piwnica pod budynkiem, pw piwnica wolnostoj¹ca) Table 4. Results of controlls of bat hibernacula (pb cellar under a building, pw dugout cellar) wystêpowaniem borowiaczka oraz mopka, co zbli a j¹ do du ych kompleksów leœnych œrodkowej i wschodniej Polski (Sachanowicz & Ciechanowski, 2005). Leœny charakter Parku sprawia, e zebrane w trakcie od³owów dane s¹ zbli one do wyników uzyskanych przez Rachwalda et al. (2001) na terenie Bia³owieskiego Parku Narodowego. Zarówno w Puszczy Zielonce, jak i Bia³owieskim Parku Narodowym borowiec wielki N. noctula jest gatunkiem dominuj¹cym (odpowiednio 29,8% i 29,4%), natomiast subdominantem jest nocek rudy M. daubentonii (odpowiednio 20,8% i 22,3%). Doœæ licznie na porównywanych terenach wystêpuje borowiaczek N. leisleri, którego udzia³ w chiropterofaunie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka stanowi 9,0%, natomiast w Bia³owieskim Parku Narodowym osi¹ga 15,9%. Podobn¹ strukturê
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 37 37 Tab. 5. Nietoperze stwierdzone na wybranych obszarach Wielkopolski Table 5. Bats in the investigated areas in Wielkopolska od³owionych nietoperzy wykazano z Puszczy Kozienickiej, gdzie udzia³ borowca wielkiego siêga³ 36,2%, nocka rudego 15,8%, a borowiaczka 12,2% (Kowalski et al., 1996). Ró nica miêdzy porównywanymi kompleksami leœnymi polega na œrodowisku, w którym prowadzono od³owy. W Puszczy Bia³owieskiej sieci stawiano wy³¹cznie nad rzekami, a w Puszczy Kozienickiej g³ównie nad rzekami i ma³ymi zbiornikami œródleœnymi. Natomiast w Puszczy Zielonce od³awiano na drogach leœnych oraz rzadziej wewn¹trz drzewostanów. Dominacjê borowca wielkiego w od³owach nad drogami leœnymi stwierdzono równie na Mierzei Wiœlanej, a subdominantami by³y karlik wiêkszy i drobny (Ciechanowski et al., 2008). W Polsce œrodkowej w od³owach nad drogami leœnymi dominuje natomiast gacek brunatny przy bardzo ma³ym udziale karlików (Ignaczak et al., 2001; Lesiñski et al., 2006). Du y udzia³ nocka rudego wœród od³owionych nietoperzy (20,8%) w Parku jest szczególnie interesuj¹cy ze wzglêdu na brak od³owów nad woda-
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 38 38 M. ochyñski, W. Grzywiñski mi. Nocek rudy jest gatunkiem pospolitym na terenie ca³ego kraju i czêsto od³awianym nad wodami, zarówno stoj¹cymi jak i p³yn¹cymi. Natomiast w Puszczy Zielonce wszystkie nocki rude (60 os.) zosta³y od³owione na drogach leœnych oraz wewn¹trz drzewostanów. Wœród stwierdzonych na terenie Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka gatunków, na szczególn¹ uwagê zas³uguje borowiaczek N. leisleri. W Wielkopolsce gatunek ten zosta³ od³owiony jeszcze tylko w Sierakowskim Parku Krajobrazowym (PTOP Salamandra, 2004b) oraz stwierdzony w skrzynce dla nietoperzy w po³udniowej Wielkopolsce (Wojtaszyn et al., 1999). Zgodnie z aktualn¹ wiedz¹ s¹ to dotychczas jedyne rejony Wielkopolski, na których odnotowano rozród tego rzadkiego w zachodniej Polsce gatunku ( ochyñski et al., 2002; Wojtaszyn et al., 1999). Borowiaczek jest liczny jedynie w du ych kompleksach leœnych wschodniej Polski, jak np. Bia³owieski Park Narodowy (Rachwald et al., 2001), Puszcza Kozienicka (Kowalski et al., 1996) czy po³udniowe Roztocze (Piskorski & Urban, 2003). Kolejnym gatunkiem wyró niaj¹cym Puszczê Zielonkê na tle pozosta³ych kompleksów leœnych zachodniej Polski jest liczny udzia³ mopka wœród od³owionych nietoperzy (8,7%). Mopek od³awiany by³ na drogach leœnych i wewn¹trz drzewostanów starszych klas wieku o zró nicowanej strukturze gatunkowej (sosna, buk, d¹b). Równie wysoki udzia³ mopka stwierdzi³ Piskorski (2007) w PK Lasy Janowskie. Jeszcze wy szy udzia³ mopka w zgrupowaniu od³awianych nietoperzy wykazano w zró nicowanych gatunkowo i wiekowo drzewostanach rezerwatu Bukowa Góra w Za³êczañskim PK (Ignaczak, 2003) oraz w yznych lasach liœciastych i mieszanych Wysoczyzny P³oñskiej (Lesiñski et al., 2006). Wœród nietoperzy stwierdzonych w budkach dominowa³ karlik wiêkszy, którego udzia³ wynosi³ 71,9%. Drugi pod wzglêdem liczebnoœci by³ karlik drobny (19,5%). Liczne wystêpowanie karlika wiêkszego w skrzynkach jest charakterystyczne dla pó³nocnej czêœci kraju (Kowalski & Lesiñski, 1994). Dominacjê tego gatunku wœród nietoperzy wykorzystuj¹cych skrzynki odnotowano m.in. we Wdzydzkim Parku Krajobrazowym (Ciechanowski et al., 2006), Parku Krajobrazowym Pojezierza I³awskiego (Ciechanowski et al., 2002), Gostyñsko-W³oc³awskim Parku Krajobrazowym (Kasprzyk & Ruczyñski, 2001). Zastanawia natomiast brak nocka Natterera, który chêtnie zajmuje tego typu schronienia (Kowalski & Lesiñski, 1994). Ubogi sk³ad gatunkowy zimowych zgrupowañ nietoperzy jest wynikiem braku du ych zimowisk. Na badanym terenie przewa aj¹ wolnostoj¹ce ziemianki oraz ma³e piwnice pod zabudowaniami, które zapewniaj¹ odpowiednie warunki do hibernacji tylko gatunkom zimnolubnym. Dominowa³ gacek brunatny, którego udzia³ wynosi³ 66,3%. Jest to gatunek najczêœciej zimuj¹cy w tego typu schronieniach w nizinnej Polsce z wyj¹tkiem jej pó³nocnowschodnich krañców (Lesiñski & Kowalski, 2001; Lesiñski et al., 2004). Brak stwierdzeñ nocka rudego jest typowy dla zachodniej Polski, natomiast doœæ liczne zimowanie gacków szarych jest charakterystyczne dla regionów po³o onych bardziej na po³udnie (Lesiñski et al., 2004). Uwzglêdniaj¹c gatunki obserwowane w Poznaniu, le ¹cym w pobli u Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka, na terenie Puszczy Zielonki mo liwe jest stwierdzenie 3 kolejnych gatunków nietoperzy: nocka Bechsteina
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 39 39 Myotis bechsteinii, nocka ³ydkow³osego M. dasycneme oraz mroczka posrebrzanego Vespertilio murinus (Cholewa, 1987; Dziêcio³owski et al., 1998; Jurczyszyn et al., 2002). PODZIÊKOWANIA Autorzy pragn¹ podziêkowaæ cz³onkom i sympatykom Sekcji Chiropterologicznej Ko³a Naukowego Przyrodników Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Sekcji Teriologicznej Ko³a Leœników Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu za pomoc w prowadzeniu badañ terenowych. BATS OF THE ZIELONKA FOREST LANDSCAPE PARK Summary The Zielonka Forest Landscape Park (11 999.61 ha with the buffer zone of 10 969.47 ha) is located in western Poland about 15 km northeast of Poznañ. The area is covered in 78.7% by forests, mostly coniferous. Studies of bat fauna were conducted in the years 2002-2006, including mist netting (mostly on forest roads and inside of stands) and checking of potential summer and winter roosts. In total, 14 bat species were recorded (Table 1): Myotis myotis, Myotis nattereri, Myotis brandtii, Myotis mystacinus, Myotis daubentonii, Eptesicus serotinus, Pipistrellus pipistrellus, Pipistrellus pygmaeus, Pipistrellus nathusii, Nyctalus leisleri, Nyctalus noctula, Plecotus auritus, Plecotus austriacus and Barbastella barbastellus. Breeding was confirmed by capturing of lactating females or juveniles for 12 bat species (M. myotis, M. nattereri, M. brandtii, M. daubentonii, E. serotinus, P. pygmaeus, P. nathusii, N. leisleri, N. noctula, P. auritus, P. austriacus and B. barbastellus). The most common captured species were N. noctula and M. daubentonii. The rare species in western Poland N. leisleri, was quite often captured, its share reached 9.0% (Table 2). In bird and bat boxes the dominant was P. nathusii. The breeding colony of P. pygmaeus was noticed in bat sawdust-concrete box. In winter shelters, hibernation of 5 species was recorded. The dominant one was P. auritus. LITERATURA Anders P. 1995. Parki Krajobrazowe Wielkopolski Park Krajobrazowy Puszcza Zielonka (broszura). Bogucki Wyd. Nauk., Poznañ; Anders P. 1997. Puszcza Zielonka. Wyd. WBP, Poznañ: 106 pp; Borczyñski M. & Soko³owski J. 1953. Wp³yw skrzynek lêgowych na rozmieszczenie niektórych ptaków leœnych. Ochr. Przyr. 21: 160-192; Bugajna B. 1994. Nietoperze rezerwatu "Meteoryt Morasko". Biul. C.I.C. 16/17: 24-25; Cholewa B. 1987. Badania nad faun¹ nietoperzy (Chiroptera) zimuj¹cych w Poznaniu. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. ser. C 36: 5-26; Ciechanowski M., Czablewska A., Maczyñska M., Narczyñski T., Przesmycka A., Zapart A., Jarzembowski T. & Rachwald A. 2008. Nietoperze (Chiroptera) Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiœlana. Nietoperze 9: 203-224; Ciechanowski M., Koziróg L., Duriasz J., Przesmycka A., Œwi¹tkowska A., Kisicka A. & Kasprzyk K. 2002. Bat fauna of the I³awa Lakeland Landscape Park (Northern Poland). Myotis 40: 33-45; Ciechanowski M., Przesmycka A. & Sachanowicz K. 2006. Nietoperze (Chiroptera) Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Parki Nar. Rez. Przyr. 25 (4): 85-100;
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 40 40 M. ochyñski, W. Grzywiñski Dziêcio³owski R. 1996. Nietoperze (Chiroptera) Lednickiego Parku Krajobrazowego stan dotychczasowych badañ. Stud. Ledn. 4: 491-493; Dziêcio³owski R & Jurczyszyn M. 2000. Nietoperze (Chiroptera) Wielkopolskiego Parku Narodowego wyniki wstêpne. Morena 7: 37-40; Dziêcio³owski R., Gawlak A. & Kepel A. 1998. System of Poznan fortifications as important hibernaculum for bats. Myotis 36: 93-100; Graczyk R. 1972. Nietoperze (Chiroptera) w skrzynkach lêgowych dla ptaków na terenie Nadleœnictwa Doœwiadczalnego WSR Zielonka pod Poznaniem. Pr. Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leœn. PTPN 33: 115-122; Graczyk R. 1974a. Badania populacji nietoperzy (Chiroptera) zasiedlaj¹cych skrzynki lêgowe z trocino-betonu w lasach. Pr. Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leœn. PTPN 37: 89-94; Graczyk R. 1974b. Wyniki eksperymentów przesiedlania nietoperzy (Chiroptera). Pr. Kom. Nauk Rol. i Kom. Nauk Leœn. PTPN 37: 95-98; Ignaczak M. 2003. Nietoperze rezerwatu Bukowa Góra. Nietoperze 4: 101-102; Jurczyszyn M. 1995. Nietoperze (Chiroptera) po³udniowo-wschodniej czêœci Puszczy Noteckiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. ser. C 42: 75-79; Jurczyszyn M., Gawlak A., Dziêcio³owski R. & Kepel A. 2002. Zimowe spisy nietoperzy w Poznaniu w latach 1979-1999. Nietoperze 3: 77-87; Kasprzyk K. & Ruczyñski I. 2001. The structure of bat communities roosting in bird nest boxes in two pine monocultures in Poland. Folia Zool. 50 (2): 107-116; Kowalski M., Krasnodêbski I., Sachanowicz K., Dró d R. & Wojtowicz B. 1996. Sk³ad gatunkowy, wybiórczoœæ kryjówek i miejsc erowania nietoperzy w Puszczy Kozienickiej. Kulon 1 (1-2): 25-41; Kowalski M & Lesiñski G. 1994. Bats occupying nest boxes for birds and bats in Poland. Nyctalus (N. F.) 5: 19-26; Laskowska K. & Lewandowska K., 1998. Nietoperze Puszczy Noteckiej. Materia³y XII OKCh, Krzydlina Ma³a 14-15.11.1998: 22; Lesiñski G., Gulatowska J., Kowalski M., Fuszara E., Fuszara M. & Wojtowicz B. 2006. Nietoperze Wysoczyzny P³oñskiej. Nietoperze 7: 39-55; Lesiñski G. & Kowalski M. 2001. Znaczenie ma³ych piwnic dla hibernacji nietoperzy w œrodkowej i pó³nocno-wschodniej Polsce. Nietoperze 2: 43-52; Lesiñski G., Kowalski M., Domañski J., Dziêcio³owski R., Laskowska-Dziêcio³owska K. & Dziêgielewska M. 2004. The importance of small cellars to bat hibernation in Poland. Mammalia 68: 345-352; ochyñski M. 2001. Chiropterofauna erkowsko-czeszewskiego Parku Krajobrazowego. Wyniki wstêpne. Biul. Park. Kraj. Wielkp. 7 (9): 139-142; ochyñski M., Grzywiñski W., Szubert A., Jaros R., Wojtaszyn G. & Szkudlarek R. 2002. Wystêpowanie borowiaczka Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) w zachodniej Polsce. Przegl. Przyr. 13 (1-2): 213-128; Piskorski M. 2007. Fauna nietoperzy Parku Krajobrazowego Lasy Janowskie. Nietoperze 8: 3-11; Piskorski M. & Urban M. 2003. Nietoperze Po³udnioworoztoczañskiego Parku Krajobrazowego. Nietoperze 4: 21-25; PTOP Salamandra. 2004a. Wystêpowanie i zagro enia nietoperzy w Pszczewskim Parku Krajobrazowym (mscr). PTOP Salamandra, Poznañ: 88 pp; PTOP Salamandra. 2004b. Wystêpowanie i zagro enia nietoperzy w Sierakowskim Parku Krajobrazowym (mscr). PTOP Salamandra, Poznañ: 59 pp; Rachwald A., Boratyñski P. & Nowakowski W. K. 2001. Species composition and activity of bats flying over rivers in the Bia³owie a Primeval Forest. Acta Theriol. 46: 235-242; Sachanowicz K. & Ciechanowski M. Nietoperze Polski. Multico, Warszawa: 160 pp;
AR_03_Grzywinski.qxd 06.12.2010 15:54 Page 41 41 Skuratowicz W. 1954. Materia³y do fauny pche³ (Aphaniptera) Polski. Acta Parasit. Pol. 2 (2): 65-96; Wojtaszyn G., Rutkowski T., Wiewióra D. & Mac H. 1999. Zasiedlenie skrzynek ptasich i nietoperzowych na terenie Nadleœnictwa Antonin po³udniowa Wielkopolska. Materia³y konferencyjne XIII OKCh, B³a ejewko, 5-7.11.2009. PTOP Salamandra, Poznañ: 47.