Awifauna dolinyneru w latach

Notatki Ornitologiczne 2006, 47: 159 174 Awifauna dolinyneru w latach 1984 2005 Sławomir Mielczarek, Jerzy Grzybek, Tomasz Janiszewski, Paweł Michalak, Radosław Włodarczyk, Zbigniew Wojciechowski Abstrakt: W latach 1984 2005 prowadzono obserwacje w dolinie Neru pomiędzy Rzuchowem a Łęczycą, będącej fragmentem Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej.Dolina Neru należy do najważniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych, gdzie stwierdzono występowanie 210 gatunków ptaków, w tym 141 gatunków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych.wśród gatunków lęgowych gniazdują tu m.in. bączek Ixobrychus minutus, błotniak łąkowy Circus pygargus, bielik Haliaeetus albicilla, kulik wielki Numenius arquata, rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus, rybitwa białowąsa Ch. hybrida i wodniczka Acrocephalus paludicola.obserwacje z okresu lęgowego sugerują także możliwość nieregularnego gniazdowania różeńca Anas acuta, świstuna A. penelope i hełmiatki Netta rufina. W okresie badań stwierdzono istotne zmiany w liczebności niektórych gatunków lęgowych, z których najsilniejsze wykazano we wschodniej, zmeliorowanej części doliny, gdzie dramatycznie spadła liczebność wielu gatunków ptaków wodno-błotnych.jednak niektóre ze zmian mają charakter bardziej ogólny i dotyczą także nieosuszonej części doliny.wyraźny spadek liczebności zaobserwowano m.in. u płaskonosa A. clypeata, cyranki A. querquedula oraz większości siewkowców.dolina Neru jest także bardzo ważnym miejscem odpoczynku i żerowania dla przelotnej awifauny wodno-błotnej.wiosenne koncentracje gęsi, kaczek i siewkowców regularnie przekraczają ponad 10 000 os. Avifauna of the Ner River valleyin 1984 2005. Abstract: In 1984 2005 observations were carried out in the Ner River valley within the Warsaw-Berlin Glacial Stream Valley between Rzuchów and Łęczyca.The Ner valley ranks among the most important refuges of waterbirds, with 210 bird species recorded, the number including 141 breeding or probably breeding species.among the breeding avifauna the following species should be mentioned: the Little Bittern Ixobrychus minutus, Montagu s Harrier Circus pygargus, White-tailed Eagle Haliaeetus albicilla, Curlew Numenius arquata, White-winged Tern Chlidonias leucopterus, Whiskered Tern Ch. hybrida and Aquatic Warbler Acrocephalus paludicola.the observations made in the breeding season indicate also possible irregular nesting of the Pintail Anas acuta, Wigeon A. penelope and Red-crested Pochard Netta rufina. Within the study season significant fluctuations in the abundance of some breeding species were recorded, the most substantial in the eastern, reclaimed, section of the valley, where the numbers of many species decreased dramatically (Shoveler A. clypeata, Garganey A. querquedula and most waders).however, some of the changes were more general in character, concerning also the part of the valley which had not been drained.the Ner River valley is also an important roosting and foraging ground of migrating waterbirds spring concentrations of geese, ducks and waders regularly exceed 10 000 inds. 159

Dolina Neru należy do unikatowych w tej części kraju obszarów z zachowanymi rozległymi obszarami torfowisk niskich.inaczej niż ma to miejsce w przypadku sąsiadującej z nią doliny Bzury, jej teren tylko w niewielkim stopniu uległ dewastacji w wyniku przeprowadzonych tu melioracji (Wojciechowski & Janiszewski 2003).Wyjątkowe walory ornitologiczne doliny Neru zadecydowały o umieszczeniu jej w wykazach ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym (Heath & Evans 2000, Sidło et al.2004).jednak jak do tej pory brak podsumowującego opracowania dotyczącego aktualnego stanu wiedzy na temat tutejszej awifauny i jej zmian.dotychczas opublikowane informacje o ptakach lęgowych i przelotnych terenu doliny są często fragmentaryczne lub trudno dostępne (np.winiecki 1985 msc, Gacka-Grzesikiewicz et al.1988 msc, Grzybek et al.1997, Janiszewski et al.1991, Mielczarek 1998, Janiszewski et al.2002).z tych powodów autorzy dokonali próby przedstawienia zgromadzonych, w większości dotąd niepublikowanych danych o awifaunie doliny Neru. Teren badań Dolina Neru obejmuje fragment Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej, która powstała jako efekt działalności ostatniego zlodowacenia (Klimaszewski 1995, Starkel 1999).W jej skład wchodzi dolina Neru od Rzuchowa do wsi Łęka oraz fragment dna Pradoliny odwadniany przez Kanał Królewski, łączący Ner z Bzurą, do Łęczycy (rys.1).omawiany odcinek pradoliny leży na styku Kotliny Kolskiej z trzema innymi mezoregionami: Wysoczyzną Kłodawską, Równiną Kutnowską i Równiną Łowicko-Błońską (Kondracki 2000).Całkowita powierzchnia tego obszaru wynosi około 58 km 2.Podobnie jak ma to miejsce w przypadku przylegającej od wschodu doliny Bzury (Wojciechowski & Janiszewski 2003), dno pradoliny jest silnie zatorfione.stan zachowania tutejszych torfowisk jest jednak daleko lepszy.dolina jest na odcinku Nagórki Dąbie ciągle zabagniona, głównie za sprawą mniej wydolnego systemu kanałów melioracyjnych oraz regularnych, corocznych wiosennych zalewów.reżim wód Neru ma charakter opadowo-roztopowy.wielkość opadów i ich rozkład w czasie oraz rozmiary zasilania w okresie tajania pokrywy śnieżnej decydują o warunkach środowiskowych w całej dolinie, a w szczególności istotne są wysokie stany wody w okresie wiosennym (Koszałkowski 1965).Przeprowadzone w latach 1960 1964 melioracje na odcinku Dąbie Łęka doprowadziły do częściowych zmian naturalnego cyklu hydrologicznego, jednak system rowów i kanałów uległ ogólnej dewastacji.ostatnia regulacja Neru polegała na znacznym skróceniu koryta i wyprostowaniu biegu rzeki oraz wykonaniu fragmentarycznego obwałowania. Rzuchów Grabów Chełmno Warta SEKTOR RZUCHÓW Cichmiana Dolna Dąbie SEKTOR DĄBIE Chorzepin Kupinin Kaznów Krzewo Leszno SEKTOR NAGÓRKI Kanał Zbylczycki Nagórki Ner Łęka Błonie Łęka Kanał Królewski SEKTOR BŁONIE Wichrówek Łęczyca Świnice Warckie Rys. 1. Mapa terenu badań Fig. 1. Map of the studyarea 160

Ze względu na zróżnicowanie warunków środowiskowych obszaru, która warunkuje m.in. odmienność szaty roślinnej, omawiany odcinek pradoliny można podzielić na cztery sektory: Rzuchów (R), Dąbie (D), Nagórki (N) i Błonie (B).Sektor R (odcinek Rzuchów Dąbie) jest jedynym nieuregulowanym odcinkem Neru z nielicznymi starorzeczami i całkowitym brakiem dołów potorfowych, które są charakterystycznym elementem powyżej Dąbia.Ten odcinek doliny jest jednak najsilniej zmieniony, miejscami pola uprawne dochodzą do samego koryta Neru.Najciekawsze fragmenty doliny z roślinnością typową dla terenów zalewowych zachowały się między Chełmnem i Rzuchowem. Sektor D (odcinek Dąbie Leszno) o szerokości doliny do 2 km, jest najsilniej zabagniony. Obejmuje rozlewiska, torfowiska, łąki kośne, pastwiska, sieć torfianek, starorzeczy i kanałów.podlega intensywnemu, długo utrzymującemu się wiosennemu wylewowi rzeki.w okolicach Dąbia, Kupinina i Karszewa krajobraz zdominowany jest przez zbiorowiska szuwarowe Phragmitetalia.Są to głównie różnorodne zbiorowiska ze związku zespołów turzycy sztywnej Magnocaricion elatae lub też szuwary trzcinowe z zespołu Scirpo-Phragmitetum, mannowe oraz rzadziej pałkowe, które porastają liczne doły potorfowe lub miejsca silniej zabagnione.nadaje to dolinie specyficzny, mozaikowy charakter.w rejonie Krzewa znajduje się zwarty, fragment dojrzałego olsu o pow.54 ha, którego drzewostan pod koniec lat 1990. wskutek głębokich całorocznych zalewów w większości obumarł. Sektor N (odcinek Leszno Łęka).Północna część sektora obejmuje łąki kośne i pastwiska, z miejscami szczególnie podmokłymi w okolicach Kotowic i Nagórek.W rejonie tej ostatniej miejscowości występują bardzo duże, dobrze zachowane fragmenty silnie zabagnionych, otwartych turzycowisk.w okolicach Kotowic pojedyncze łozy.w południowej części sektora na wysokości Zbylczyc i Kossewa, oraz północnej koło Łęki ciągną się powierzchnie silnie przesuszonych, łąk i pastwisk porośniętych przez trawy i niekępiaste turzyce, miejscami urozmaiconych rzadkimi pasami lub kępami topoli.sektor o najbardziej posuniętej degradacji warstwy torfowej. Sektor B (odcinek Łęka Łęczyca) o szerokości doliny dochodzącej do 2,5 km ma miejscami jeszcze dużą miąższość torfu.na wysokości Błonia znajdują się rozległe łany szuwaru trzcinowego lub rzadziej trzcinowo-pałkowego.duża liczba torfianek, między którymi znajdują się płaty suchych łąk i muraw użytkowanych przez wypas lub koszenie.z kolei w okolicach Wichrówka dno doliny jest mozaiką torfianek, kanałów, luźnych zadrzewień i zakrzaczeń oraz kęp różnych typów szuwarów.cechą charakterystyczną roślinności całego sektora jest dominacja szuwaru trzcinowego i prawie brak szuwaru mannowego.w 2. połowie lat 1980.dokonano tu pogłębienia Kanału Królewskiego i systemu kanałów meliorujących dno pradoliny.spowodowało to jego silne przesuszenie, a także zanik wielu zbiorników wodnych w dołach potorfowych.uruchomiło to także procesy mineralizacji torfowisk podobne w skutkach do tych z sąsiedniej doliny Bzury (Wojciechowski & Janiszewski 2003). Sektor B jest odwadniany głównie przez Kanał Królewski i rzekę Zian, teren sektorów N i D przede wszystkim przez Ner, wpływający na obszar dna pradoliny na wysokości wsi Łęka, oraz dwa duże Kanały: Królewski i Zbylczycki.Sztuczne koryta tych cieków są zwykle wyprostowane oraz głębokie, szczególnie w miejscach, gdzie przecinają grube pokłady torfu. Natomiast sektor R odwadnia Ner i przecinający w poprzek dolinę Kanał Niemiecki.Wody Neru przez większą część roku są silnie zanieczyszczone przede wszystkim ściekami komunalnymi pochodzącymi z aglomeracji łódzkiej.w latach 1990.na wysokości badanego obszaru ścieki stanowiły ok.55% przepływu.ostatnio jakość tych wód, z racji coraz sprawniej działającej Grupowej Oczyszczalni Ścieków w Łodzi, uległ znacznej poprawie (Raport o stanie środowiska 2004). 161

Materiał i metody Badania awifauny lęgowej prowadzono na odcinku doliny Neru pomiędzy Łęczycą a Rzuchowem.Najwięcej materiału zebrano w latach 1993 2000, przy czym skupiono się wówczas na najcenniejszym ornitologicznie fragmencie Łęka Dąbie, obejmującego sektory N i D.Określono liczebność i rozmieszczenie ptaków z następujących grup: blaszkodziobe (okresowo poza krzyżówką Anas platyrhynchos), brodzące, szponiaste, siewkowe, chruściele (okresowo poza łyską Fulica atra) oraz wybrane rzadsze gatunki wróblowych.w latach 1993 2000 przeprowadzono około 600 kontroli całego odcinka doliny objętego niniejszym opracowaniem lub jego fragmentów, które grupowały większość ptaków.kontrole terenowe prowadzono zasadniczo co 7 dni w ciągu okresu lęgowego (kwiecień czerwiec), ale wobec rozległości terenu jedna kontrola nierzadko trwała kilka dni.przeprowadzono dodatkowe kontrole nocne w końcu maja i na początku czerwca celem wykrycia gatunków o nocnej aktywności głosowej (głównie chruścieli).liczbę par lęgowych poszczególnych gatunków wodno-błotnych ustalano w oparciu o zalecenia Borowiec et al.(1981).rejestrowano te ptaki, których zachowanie wskazywało na zajęcie terytorium lub gniazdowanie według kryteriów Polskiego Atlasu Ornitologicznego.Za lęgowe gatunki kaczek uznano tylko te, dla których uzyskano dowody gniazdowania, np.znaleziono gniazdo z jajami lub obserwowano samicę z pisklętami.liczebność śmieszki Larus ridibundus szacowano na podstawie liczby niepokojących się ptaków, w przypadku rybitw starano się także wyszukać gniazda. Obserwacje terenowe były nanoszone na mapy w skali 1:25 000.Stosując podobną metodykę, dokonano inwentaryzacji awifauny lęgowej w dwóch pozostałych sektorach: B w latach 1984 1986 i 2004, a w sektorze R w latach 1993 1995.W latach 1990.i 2000.teren badań kontrolowano regularnie także w okresie pozalęgowym.znacznie częściej, bo 2 3 razy w miesiącu, obserwacje prowadzono wiosną (luty kwiecień).w okresie lipiec styczeń kontrole prowadzono znacznie rzadziej, zwykle jedną kontrolę na miesiąc.ponadto w latach 1996 2005, w połowie stycznia liczono wszystkie zimujące ptaki wodno-błotne na odcinku Podłęże Dąbie o długości 17,5 km.dla gatunków rzadkich starano się zebrać wszystkie dotychczasowe publikowane i niepublikowane dane o ich pojawach na omawianym odcinku doliny.obserwacje gatunków podlegających weryfikacji przez Komisję Faunistyczną PTZool.uzyskały jej akceptację.w celu oceny kierunku zmian liczebności wybranych gatunków wodno-błotnych i istotności tych zmian posłużono się współczynnikiem korelacji Pearsona (Łomnicki 2003). Przegląd gatunków 162 Łabędź niemy Cygnus olor. Łącznie gniazdowało 3 24 par, głównie w sektorze D.W okresie 1994 2000, w sektorach D i N notowano do 12 par.w latach 1984 i 1986 gniazdowały 4 i 2 pary, także w sektorze B, gdzie później, po jego osuszeniu, pary lęgowe notowano tylko sporadycznie.dolina Neru jest ważnym szlakiem wędrówkowym tego gatunku w okresie wiosennm (Mielczarek 1999).Najwyższą liczebność zanotowano 26.02.1995 251 os. i 27.02.2000 230 os.na rozlewiskach od Dąbia do Nagórek. Jesienią mniej liczny, zwykle spotykany w liczbie do kilkunastu ptaków, a wyjątkowo 76 os. W czasie styczniowych liczeń na odcinku Podłęże Dąbie w latach 1996 2005 spotykany regularnie, najliczniej w 2001 227 os.i 1998 140 os. Łabędź czarnodzioby Cygnus columbianus. Obserwowany trzykrotnie pod Chorzepinem i Kupininem: 3.03.1995 i 20.03.1996 po 1 ad. oraz 10.02.2000 2 ad. Łabędź krzykliwy Cygnus cygnus.regularnie obserwowany tylko w czasie wiosennej migracji, zwykle do kilku ptaków (łącznie ok.45 stwierdzeń). Największe zgrupowania: 21.03.1993 17 os.najpóźniej wiosną obserwowany 6.06. 2005 4 ad.jesienią i zimą spotykany rzadko po dwa spotkania 1 3 os.

Gęś zbożowa Anser fabalis. Szczególnie liczna wiosną.największe koncentracje obserwowano na rozlewiskach w sektorze zachodnim: 7.03. 1995 6870 os., a 16.03.2003 nawet ok. 10 000 os.w innych częściach doliny odpoczywające stada spotykano rzadko, największe pod Błoniem 12.03.2001 1200 os. Wiosną ostatnie ptaki obserwowano zwykle do 3.dekady kwietnia, najpóźniej: 22.04.2003 mieszane stado z A. albifrons łącznie ok.700 os.i 24.04. 1998 33 os.jesienią nieliczna, do kilkudziesięciu ptaków, prawdopodobnie z powodu braku rozlewisk.regularnie zimuje, zwykle do około 200 os., choć 18.01.2000 750 os. Gęś krótkodzioba Anser brachyrhynchus. 28.03.2005 1 os. w stadzie innych gęsi k. Karszewa (M.Faber). Gęś białoczelna Anser albifrons.bardzo licznie obserwowana wiosną, z wyraźnym szczytem przelotu na przełomie marca i kwietnia.największe koncentracje odnotowano w sektorze D: 20.03.2004 8100 i 25.03.2003 5500 os. W innych częściach doliny odpoczywające stada spotykano rzadko, największe pod Błoniem 12.03.2001 400 os. Najpóźniej wiosną widziana 28.05.1995. Zimą napotkana 5 razy, w tym ok.100 os.w sezonie 2004/2005. Gęgawa Anser anser. Gniazduje do ok.120 par, w tym najliczniej w sektorze D.Ponadto występują tu corocznie stada nielęgowe, np. 29.04.2003 140 os., a 8.05.2004 270 os. W łagodniejsze zimy już z początkiem lutego obserwowano znaczne koncentracje, np. 6.02.2000 445 os. Najliczniej: 12.03.1994 624 os. i 19.02.1995 567 os. Jesienią zwykle tylko do kilkunastu ptaków, maksymalnie 60 os. Co najmniej od r.1994 corocznie zimuje, zwykle do kilkudziesięciu ptaków, a najliczniej 2.01.1999 159 os. Śnieżyca duża Anser caerulescens. Wdniach 22. 28.03.2003 1 ad.między Chorzepinem a Kupininem oraz 23.03.2003. 1 imm. pod Kaznowem (M.i G.Neubauer, T.Iciek, T.Kłys, S. Jankowski; Komisja Faunistyczna 2004). Bernikla kanadyjska Branta canadensis. W dniach 6.02. 20.04.2000 1 os.przebywał w rejonie Kupinina i Leszna. Bernika białolica Branta leucopsis.obserwowana 12 razy, wyłącznie wiosną (skrajne daty: 7.03.1999 i 24.04.2003). Zazwyczaj widywano pojedyncze ptaki w rejonie Dąbia i Kupinina, tylko w dniach 29.03. 20.04.1997 3 os. i 23.03.03 2 os. Bernikla obrożna Branta bernicla. Wdniach 11. 12.04.1999 widziano ptaka wykazującego cechy podgatunku nominatywnego pod Kaznowem. Bernikla rdzawoszyja Branta ruficollis. 23.03. 2003 1 os.obserwowany w stadzie gęsi pod Dąbiem (M.i G.Neubauer, T.Iciek; Komisja Faunistyczna 2004). Ohar Tadorna tadorna.w okresie wiosennym widziany 5 razy po 1 2 os.pomiędzy Dąbiem i Lesznem.Ponadto 2 młode widziano 23.08. 1983 pod Błoniem. Świstun Anas penelope. W latach 1985 1987 w sektorze D, a w 1985 także w sektorze B obserwowano obecność pojedynczych par w porze lęgowej (Janiszewski et al.1991).w okresie lęgowym często notowano pozostawanie par lub samców do maja w sektorze D, np. 14. 26.05.1996 4 samce i samica, 22.05. 1998 2samceisamica.Nie można wykluczyć sporadycznych lęgów zwłaszcza w roku 1996, jednak nie uzyskano dowodów gniazdowania. W r.1993 k.sobótki w sektorze R wypłoszono z łąki zaniepokojoną samicę oblatującą obserwatora. Przylot najwcześniej 6.02.2000 8 os. Szczyt liczebności przypadał na przełomie marca i kwietnia, kiedy regularnie na rozlewiskach w sektorze zachodnim pomiędzy Dąbiem a Lesznem obserwowano koncentracje przekraczające 1000 os., maksymalnie 29.03.1996 3620 os.podczas jesiennych przelotów zdecydowanie mniej liczny, do 200 os.zimą tylko 28.01.2001 1samiec na Nerze pod Kupininem. Krakwa Anas strepera. Liczebność oceniono na 6 24 par lęgowych.notowana niemal wyłącznie w sektorze D, a w sektorach N i R tylko pojedyncze pary.w omawianym okresie nastąpił wzrost liczebności lęgowych krakw.wiosną najwcześniej obserwowana 1.03.1998, przelot mało obfity, zwykle w stadkach do 10 os.jesienią także niezbyt liczna, choć wyjątkowo pod Kupininem 24.10.2000 obserwowano ok.100 os. Cyraneczka Anas crecca. W latach 1984 i 1986 liczbę par lęgowych oceniono na 20 i 8.Jednak w latach 1990.i 2000.obserwacje lęgowych ptaków były rzadkie.gniazdowanie pary stwierdzono w r.1995 w sektorze R, a 3 stacjonarne pary obserwowano w maju 2001 w sektorze D. Ponadto w r.2005 w tym samym sektorze spotkano zaniepokojoną samicę.największe koncentracje obserwowano wiosną w sektorze D: 163

27.03.1994 558 os. oraz 20. 21.04.1996 ok.1600 os.jesienią zdecydowanie mniej liczna, tylko do 77 os.corocznie do kilku ptaków zimuje na Nerze. Krzyżówka Anas platyrhynchos. W latach 1996 2000 w sektorach N i D gniazdowało do 100 par.wiosną na rozlewiskach w sektorze D notowano do 1700 os., a jesienią maksymalnie 500 os.w latach 1996 2005 w styczniu na odcinku Podłęże Dąbie rejestrowano zwykle 150 600 os., choć w r. 1997 było ich zaledwie 19, a w 2001 r.aż 2130. Rożeniec Anas acuta. Prawdopodobnie lęgowy. W latach 1986 1987 k.nagórek i Dąbia stwierdzono w porze lęgowej (maj czerwiec) 3 pary rożeńców (Janiszewski et al.1991).ponadto zaniepokojoną parę obserwowano 22.05.1998 k. Chorzepina oraz 14.05.1996 samca i 8.05.2004 parę.wiosną pierwsze rożeńce notowano najwcześniej 7.02.1994 2 samce, a 20.02.1998 47 os.największe koncentracje obserwowano w sektorze D: 13.03. i 29.03.1998 odpowiednio 273 i 227 os. oraz 25.03.2003 230 os. Cyranka Anas querquedula.liczbę par lęgowych oceniono na 19 78 par, przy czym w latach 1994 2000 w sektorach N i D łącznie 10 31 par.w tych dwóch sektorach dla lat 1984 2004 wykazano spadek liczebności (r= 0,625; P<0,05; N=11).Wiosną najwcześniej spotkano samca 13.03.1999. Największe skupiska obserwowano 25.04.1998 103 os. i 2.04.2000 116 os. Także w czerwcu spotykano koncentracje cyranek, maksymalnie 113 os. 10.06.2001. Jesienią tylko do kilku ptaków. Płaskonos Anas clypeata. Liczbę par oceniono na 30 86, przy czym w latach 1994 2000 w sektorach N i D notowano 11 33 par.podobnie jak inne gatunki kaczek najliczniejszy w sektorze D, gdzie pomiędzy latami 1984 i 1986, a przełomem lat 1990.i 2000.zmniejszył swoją liczebność z 59 66 par do niespełna 30 par.w sektorach DiNdlalat1984 2004 wykazano istotny spadek liczby par lęgowych (r= 0,697; P<0,05; N=11).Wiosną najwcześniej pojedynczy samiec 7.03.1999. Najliczniej notowany na rozlewiskach w sektorze D: 7.04.1998 512 os. i 12.04.1996 402 os. Jesienią w stadkach do 10 os. Hełmiatka Netta rufina.kilka obserwacji dokonanych wiosną 1995 sugeruje możliwość gniazdowania na torfiankach pod Kupininem: 17. 19.02. i 7.03. samiec, 19.03. para, a następnie samiec widywany do 13.05. Ponadto w 164 tym samym miejscu 1.05.2000 stwierdzono samca oraz 11.03.2001 samicę. Głowienka Aythya ferina. Jej liczebność oceniono na 33 170 par, z tego w latach 1994 2000 w sektorze N i D 18 41 par.w obu tych sektorach w latach 1984 2004 wykazano istotny spadek liczebności (r= 0,825; P<0,01; N=10), np.w sektorze D liczebność zmniejszyła się z około 90 130 par w latach 1984 i 1986 do zaledwie 32 w r.2004.po osuszeniu sektora B gniazdowały tam tylko pojedyncze pary.początek przelotu wiosennego nieraz już z końcem lutego, wraz z pierwszymi rozlewiskami w sektorze D.Maksymalne notowane tu wiosną koncentracje: 29.03.1996 760 os. i 21.03. 1999 403 os.jesienią tylko do kilkunastu ptaków.w łagodniejsze zimy pojedyncze ptaki obserwowane na Nerze, tylko w r.2000 stadko 10 os. Podgorzałka Aythya nyroca. Pojedyncze ptaki odnotowano na torfiankach pod Kupininem: 18.05.1985 i 15.11.1997. Czernica Aythya fuligula. Liczebność oceniono na 17 66 par, z tego w latach 1994 2000 w sektorze NiDłącznie 18 36 par.jej spadek liczebności nie był tak wyraźny jak w przypadku głowienki.w sektorze B przestała gniazdować w latach 1990.Podczas wędrówki wiosennej mniej liczna od głowienki.najliczniej spotykana pomiędzy Dąbiem a Lesznem, maksymalnie 29.03.1996 314 os. Jesienią na większych torfiankach spotykano do kilku ptaków. Lodówka Clangula hyemalis. 10.11.1997 2 os.pod Kupininem. Gągoł Bucephala clangula. Obserwowany regularnie podczas wczesnowiosennych zalewów doliny, z reguły w niewielkich stadkach do kilkunastu, maksymalnie 88 os.na rozlewiskach pod Lesznem.Jesienią jedynie 2 obserwacje. Bielaczek Mergus albellus.w sektorze D odnotowano 7 stwierdzeń w marcu, zwykle 1 4 os. Zimą widziany 31.12.1994 1 os.i 9.02. 2001 2 os. Nurogęś Mergus merganser.obserwowany zaledwie kilka razy w sektorze D w okresie migracji wiosennej (luty marzec) i jesiennego (listopad).w styczniowych liczeniach w latach 1996 2005 odnotowany tylko dwukrotnie: w 2000 1 os., w 2003 7 os. Perkozek Tachybaptus ruficollis.gniazdowało 5 15 par, z tego w latach 1994 2000 na odcinku Łęka Dąbie 1 8 par.w sektorze N notowano nieregularnie tylko pojedyncze pary.ze

względu na niestosowanie stymulacji magnetofonowej ocena ta jest zapewne zaniżona.zimą obserwowany zaledwie raz. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus.w latach 1984 i 1986 obserwowano 2 pary lęgowe tylko koło Błonia.W latach 1994 2000 gniazdowało nieregularnie do 3 par w sektorze D.Wiosną (marzec kwiecień) notowano stadka do 10 os. na większych torfiankach i rozlewiskach w sektorze D. Perkoz rdzawoszyi Podiceps grisegena.gniazdowało 3 16 par.liczniejszy w latach 1984 i 1986, głównie w sektorze B, z którego później wycofał się.w latach 1994 2000 liczebność gniazdujących par na odcinku Łęka Dąbie wahała się w przedziale 3 11.Wiosną najwcześniej 26.03.2000 i 28.03.1999 pojedyncze os. Zausznik Podiceps nigricollis. Gniazdowało 4 52 par.w latach 1984 i 1986 pary lęgowe notowano w sektorze B i N, a w kolejnych sezonach gniazdowały już tylko w sektorze D.Najwcześniej 7.04.1998 5os. Perkoz rogaty Podiceps auritus. 7.10.2001 1 os.pod Kupininem. Kormoran Phalacrocorax carbo. Pierwszą nieudaną próbę lęgu 2 par odnotowano w roku 1998 pod Kupininem (Mielczarek 1998), gdzie w latach 2002 2005 gniazdowało 8 14 par. Największa obserwowana koncentracja 7.07. 2002 93 os.jesienią najpóźniej spotkany 7.10.2001 25 os. Czapla siwa Ardea cinerea. W roku 1986 obserwowano w rejonie Chorzepina i Karszewa, dwie pary gniazdujące prawdopodobnie w bardzo trudno dostępnych trzcinowiskach.z kolei 13.06.1994 w tym samym miejscu obserwowano pojedynczą, krążącą nad obserwatorem zaniepokojoną czaplę.w okresie pozalęgowym do 55 os.w styczniu maksymalnie do 10 os. Czapla purpurowa Ardea purpurea. Pojedyncze ptaki widziano 1.05.1986 w okolicach Błonia, 20.05.2001 k. Chorzepina i 13.06.2001 k. Kupinina. Czapla biała Egretta alba. Po raz pierwszy obserwowana 16.05.1994 2 os.k.leszna.od 1999 roku rejestrowana corocznie, zwykle na wiosnę, głównie w sektorze D do 5 os.najliczniej stwierdzona 7.07.2002 12 os. k. Kupinina i 6. 10.06.2005 8 os.k.leszna.daty skrajnych obserwacji: 28.03.2002 k. Kupinina i 1.11.1999 pod Łęczycą. Bąk Botaurus stellaris. Liczbę terytorialnych samców oceniono na 8 20, z tego w latach 1994 2000 w sektorach NiDliczebność wahała się w granicach 8 16 samców.w tych dwóch sektorach dla lat 1984 2004 wykazano wzrost liczebności (r=0,803; P<0,05; N=11).Notowany przede wszystkim w sektorach B i D, a nieregularnie 1 3 samce w sektorach N i R. Skrajne daty: 11.03.1995 i 7.10.2001 k. Leszna. Bączek Ixobrychus minutus. W r.1984 odnotowano 2 pary pod Błoniem i 1 w sektorze D. Stanowisko spod Błonia nie było już zajmowane po r.1985, lecz od początku lat 1990.stale notowano 2 3 pary na zbiornikach pokopalnianych w Łęczycy (Wojciechowski & Janiszewski 2003).Z kolei w sektorze D pewny lęg stwierdzono tylko w r.1995, gdzie odzywającego się samca obserwowano ponownie dopiero 7.06.2005. Ślepowron Nycticorax nycticorax. Pojedyncze dorosłe ptaki obserwowano 29.06.1995 k. Kupinina i 30.05.1999 pod Nagórkami. Bocian czarny Ciconia nigra. Na początku lat 1990.istniało gniazdo w lasach w rejonie stawów rybnych k.świnic Warckich.Ponadto w pobliżu badanego odcinka doliny notowany jeszcze na dwóch stanowiskach.w latach 1980. zaczął gniazdować w lesie koło miejscowości Pełczyska.Znane było też stanowisko pod Rożniatowem zniszczone podczas wyrębu lasu.jesienią corocznie obserwowano do kilkunastu ptaków, wyjątkowo 15.09.1997 49 os. Bocian biały Ciconia ciconia. Lęgowy niemal wyłącznie we wsiach położonych na krawędziach doliny.w sektorach D, N i B odnotowano w r.1995 gniazdowanie 23 par, a w 2004 25 par.z kolei w miejscowościach sektora R w r.2005 stwierdzono gniazdowanie 7 par.największe zgrupowanie ptaków nielęgowych widziano 12.07.1997 75 os. Kania czarna Milvus migrans. Do przełomu lat 1970.i 1980.para nieregularnie gniazdowała w pobliżu badanego odcinka doliny w lesie k. Pełczysk.W latach 1984 2005 obserwowano czterokrotnie pojedyncze osobniki w maju i czerwcu pod Łęczycą oraz k.kupinina. Kania ruda Milvus milvus. 23.04.1993 1 os. k.łęki. Bielik Haliaeetus albicilla. W latach 1994 1998 regularnie obserwowano w okresie styczeń marzec 1 2 os.w r.1999 częstotliwość spotkań bielików wzrosła, a od r.2000 na omawianym terenie gniazduje para. Błotniak stawowy Circus aeruginosus. Gniazduje 25 34 par, z tego w latach 1994 2000 w 165

sektorach NiDłącznie 6 19 par.liczebność wyraźnie wzrosła w osuszonym sektorze B z 9 11 par w latach 1980. 1990. do 15 par w torze D.Liczebność bardzo zmienna, np.w sektorach DiNwlatach1994 2000 notowano od 10 do 57 samców. Skrajne daty: 7.04.1998 2 2004 roku.natomiast w sektorze Dąbie os., 20.09.1997 1 os. nastąpił spadek z 15 17 par w latach 1980.i Zielonka Porzana parva. Słyszano do 7 odzywających się samców w sektorze D.W latach pocz.1990.do niespełna 10 w latach 2000. Trend ten dla sektorów N i D w latach 1980.spotykana także w sektorze B. 1984 2004 był istotnie ujemny (r= 0,718; Derkacz Crex crex. W latach 1984 i 1986 odnotowano P<0,05; N=11). 41 42 wołających samców, nieomal Błotniak łąkowy Circus pygargus. Lęgowy w wyłącznie w sektorach N i D.W latach liczbie 1 6 par.gniazdowanie notowano zazwyczaj w sektorach B i N.W połowie lat 1990. nastąpił wzrost liczebności do 5 6 par, po czym jednak zanotowano spadek do stanu z połowy lat 1980.W roku 2003 obserwowano pojedyncze 1994 2000 w obu sektorach notowano do 32 samców, choć zwykle dużo mniej.szczegółowe nocne liczenia w latach 1998 1999 wykazały na całym odcinku Łęczyca Rzuchów 62 samce, z tego aż połowę w sektorze R. pary w sektorach B, N i D. Kokoszka Gallinula chloropus. W latach Jastrząb Accipiter gentilis. Łącznie gniazdowało do 4 par. Myszołów Buteo buteo. Odnotowano wzrost z 2 par w r.1986 do 4 par w 2004. Kurhannik Buteo rufinus. 26.03.2000 1 ad. pod Karszewem (Komisja Faunistyczna 2003). Orlik krzykliwy Aquila pomarina. 9.06.2003 1 ad.pod Nagórkami. Rybołów Pandion haliaetus.szereg spotkań pojedynczych osobników w okresie wędrówki wiosennej (kwiecień) i jesiennej (sierpień wrzesień).pojedynczego wędrującego ptaka obserwowano także 4.06.2004. Pustułka Falco tinnunculus. Gniazduje do 13 par.w latach 1980.odnotowano gniazdowanie 1 pary tylko w r.1987 w sektorze D.W latach 1990.pustułki szczególnie licznie zasiedliły sektory B i D, jednak pod koniec dekady i w latach 2000.ich liczebność wyraźnie spadła. Kobczyk Falco vespertinus. 20.05.2005 samica k.chełmna. Kobuz Falco subbuteo. Lęgowe 1 2 pary. Sokół wędrowny Falco peregrinus.pięciokrotnie 1994 2000 w sektorach NiDwystępowało do 21 par. Zimą napotkana 14.01.1995 1 os. Łyska Fulica atra.liczebność wykazywała z roku na rok duże wahania związane z wysokością wiosennego zalewu.oceny liczebności dokonano w latach 1998 2000, gdzie w sektorach N i D stwierdzono 250 380 par.w okresie wiosennych przelotów największe koncentracje zanotowano 29.03.1995 ok. 2000 os. i 26.03. 2000 1960 os.jesienią zdecydowanie mniej liczna, maksymalnie 12.09.2000 272 os. W styczniowych liczeniach w latach 1996 2005 na odcinku Podłęże Dąbie notowana nieregularnie, maksymalnie w roku 2001 52 os. Żuraw Grus grus. Liczbę par lęgowych oceniono na 3 8.Gniazdował w sektorach N i D, a ostatnio także w sektorze B.Od drugiej połowy lat 1990.wiosną spotykano corocznie stada ptaków nielęgowych: maksymalnie 2.05.2004 112 os. Najwcześniejszy przylot 12.02.2000 2 os. Ostrygojad Haemantopus ostralegus. 14.04. 1995 1 os.na rozlewiskach pod Kaznowem. obserwowano pojedyncze ptaki w okresie Szablodziób Recurvirostra avosetta. 24.04. wiosennym w okolicach Leszna i Kupinina. Wodnik Rallus aquaticus. Liczebność oceniono na przynajmniej 13 46 par.wobec nie stosowania stymulacji magnetofonowej ocena liczebności wodnika nie jest dokładna.wyraźny spadek liczebności w osuszonym sektorze B z kilkunastu par w latach 1984 i 1986 do zaledwie jednej w r.2004.w pozostałych sektorach liczebność raczej stabilna, a jej zmienność była zależna od stanu wody. Kropiatka Porzana porzana.w latach 1984 i 1986 liczebność oceniono na 34 41 odzywających się samców, notowanych głównie w sek- 1994 2 os.na rozlewiskach pod Dąbiem. Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Prawdopodobnie lęgowa w roku 1994, kiedy 16.05. obserwowano 2 pary terytorialne na łące k.wsi Zimne w sektorze N.Wiosną obserwowana wyłącznie pojedynczo, jesienią do 5 os. Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. W sektorze D pojedyncze ptaki widziano 20.09. 1997, 21.06.1998, 7.07.2002 oraz 2.08.1998 8 os. Siewka złota Pluvialis apricaria.w latach 1993 2005 obserwowana 8 razy, wyłącznie w marcu i kwietniu w stadach do 80 os. 166

Czajka Vanellus vanellus. We wszystkich sektorach łączną liczebność oceniono w zakresie od 119 do co najmniej 246 par, przy czym w latach 1994 2000 w sektorach N i D notowano łącznie 30 226 par.międzysezonowe wahania liczebności i rozmieszczenia wywołane były wysokością zalewu wiosennego doliny.jednak oprócz takiej zmienności w sektorach DiNdla lat 1984 2004 wykazano istotny spadek liczby par lęgowych (r= 0,721; P<0,05; N=11). Wiosną maksymalnie 10.03.1995 871 os., a w okresie wędrówki jesiennej mniej liczna.skrajne daty: 6.02.2000 1 os., 12.11.1993 74 os. Biegus rdzawy Calidris canutus. 15.09.1997 1 ad.pod Kupininem. Biegus malutki Calidris minuta.obserwowany 6 razy po 1 3 os.w okresie wędrówki jesiennej. Biegus mały Calidris temminckii.stwierdzony 3 razy po 1 4 os. Biegus krzywodzioby Calidris ferruginea.obserwowany 5 razy do 8 os.w okresie wędrówki jesiennej. Biegus zmienny Calidris alpina. Stwierdzony 6 razy (do 19 os.). Batalion Philomachus pugnax.w latach 1990.i 2000.corocznie obserwowano 240 430 samców na łąkach w sektorze Dąbie.Wiosną maksymalne notowano na odcinku Dąbie Leszno 8.05.1994 835 os., 8.04.1999 636 os., natomiast w dniach 2 3.05.1994 na odcinku pomiędzy Rzuchowem a Lesznem policzono 1672 os. Jesienią spotykano do kilkudziesięciu os. Bekasik Lymnocryptes minimus. Pojedyncze osobniki obserwowano 15.10.1995 i 29.04. 1996 pod Lesznem. Kszyk Gallinago gallinago. Liczebność oceniono na 31 89 par.w latach 1994 2000 w sektorach N i D gniazdowało 7 32 par.odnotowano spadek liczebności z blisko 80 par w latach 1984 i 1986 do 42 par w r.2004.w czasie suchych wiosen obecnie jeszcze mniej liczny, np. w roku 2000 i 2003 w sektorach NiDstwierdzono łącznie zaledwie 7 i 8 par.dla lat 1984 2004 spadek liczby par lęgowych był istotny (r= 0,715; P<0,05; N=11).Wiosną najliczniej 5.04.1998 skupienie 144 os. Jesienią maksymalne stwierdzono 2.08.1998 128 os. i 12.09. 1999 113 os.zimą pojedynczego kszyka widziano 28.01.2001 w sektorze D. Dubelt Gallinago media.pojedyncze osobniki obserwowano cztery razy: 3. i 10.05.1986 k. Nagórek i Dąbia, 15.07.2000 k. Chorzepina oraz 2.05.2004 k. Zbylczyc. Rycyk Limosa limosa. Na omawianym terenie gniazdowało do 132 par w latach 1980., potem znacznie mniej liczny łącznie do 56 75 par. W latach 1994 2000 w sektorach NiDgniazdowało 27 63 par, dla lat 1984 2004 wykazano istotny spadek liczby par (r= 0,856; P<0,001; N=11).Podczas wędrówki wiosennej spotykano zwykle grupy po kilka ptaków, wyjątkowo do 76.Po lęgach i podczas wędrówki jesiennej czasem tworzył większe stada do 57 os. Najwcześniej 10.03.1995 2os. Kulik mniejszy Numenius phaeopus. 3.05. 1986 2 os.pod Nagórkami Starymi (Janiszewski et al.1991). Kulik wielki Numenius arquata. Liczebność oceniono na 4 10 par lęgowych.wyraźny wzrost liczebności: od 4 5 par w latach 1984 i 1986 do 9 10 par w latach 2003 2004.Trend ten dla sektorów DiNdlalat1984 2004 był istotny statystycznie (r=0,713; P<0,05; N=11).Początkowo gniazdował tylko w sektorach N i D, ale co najmniej od roku 2003 jedna para lęgowa także w sektorze B. Najwcześniej 2.03.1997. Brodziec śniady Tringa erythropus. Wiosną w sektorze D maksymalne koncentracje odnotowano 8.05.1995 44, a 7.05.1998 w 4 stadach łącznie 75 os., zaś najwcześniej 2.04.2000 2 os.w czasie przelotu jesiennego większe stadka obserwowano już w czerwcu: 19.06.2001 20 os., choć maksymalne liczebności spotykano później, np. 20.09.1997 65 os. Krwawodziób Tringa totanus. Na całym terenie gniazdowało do ok.65 par.w latach 1994 2000 w sektorach NiDłącznie 12 52 par.podczas przelotu wiosennego zwykle w stadkach do kilku ptaków, wyjątkowo do 12 os.skrajne daty: 9.03.1997 i 20.09.1997. Kwokacz Tringa nebularia. Zwykle w stadkach do kilku osobników, wyjątkowo 25.04.1999 36 os. i 29.04.2001 35 os. Jesienią corocznie obserwowano tylko pojedyncze ptaki, maksymalnie do 7 os. Samotnik Tringa ochropus.jedną lęgową parę notowano w lesie k.krzewa tylko w r.1984. Wiosną i jesienią notowano spotkania 1 4 os. Łęczak Tringa glareola. Regularnie przelotny. Wiosną, w szczycie liczebności tylko w sektorze R w dniach 2. 3.05.1994 obserwowano 641 os., a 24.04.1995 w sektorze D 356 os. Jesienią z powodu braku dogodnych żerowisk spotykany mniej licznie.najliczniej obserwowany w roku 2001 pod Lesznem i Kupininem, gdzie 167

168 27.07 i 19.08 odnotowano odpowiednio 251 i 215 os. Skrajne daty: 12.04.1997 i 20.09.1997. Brodziec piskliwy Actitis hypoleucos. Lęgowy tylko w r.1984: pojedyncze pary w sektorach R i D oraz w r.1986 odpowiednio w tych samych sektorach 1 i 3 pary.w okresie wędrówek spotykano do 9 os. Najwcześniej 3.04.2005. Mewa mała Larus minutus. Stwierdzona 8 razy (do 7 os.) w kwietniu i maju i raz w czerwcu. Śmieszka Larus ridibundus.liczebność oceniona na 1170 6350 par.w sektorze wschodnim tylko do r.1990 notowano niewielkie kolonie do 100 par.w omawianym okresie duża kolonia istniejąca w sektorze D w rejonie Kupinina i Chorzepina, istotnie zmniejszyła swoją liczebność z 6300 par w r.1986 do, zależnie od wysokości zalewu, ok.1170 2100 par w latach 1990.i 2000.(r= 0,691; P<0,05; N=10).W okresie przelotu wiosennego obserwowano maksymalnie ok.3800 os. 16.03.1995. Mewa pospolita Larus canus.obserwowana corocznie, pojedynczo lub w stadkach do kilka ptaków, wyłącznie w okresie wiosennych wezbrań; maksymalnie 21 os.. Mewa żółtonoga Larus fuscus. 5.04.1996 2 ad.pod Dąbiem. Mewa srebrzysta/mewa białogłowa/mewa romańska Larus argentatus/l. cachinnans/l. michahellis. W latach 2000 2002 w okresie lęgowym spotykano pary na torfiankach pod Kupininem, w tym ptaki tokujące i zaniepokojone, m.in. 1.07.2001 obserwowano 4 ad., z których jeden wykazywał zaniepokojenie jak przy lęgu. Podobnie 17.05.2002 widziano niepokojącego się dorosłego ptaka o cechach pośrednich L. michahellis/l. argentatus (M.i G.Neubauer).Wiosną obserwowana w okresie marzec kwiecień pojedynczo lub w stadkach do 14 os. Rybitwa wielkodzioba Hydroprogne caspia. Pojedyncze osobniki obserwowano 4.05.1985 i 8.04.1996. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo.w r.1998 na torfiankach pod Kupininem odnaleziono kolonię 9 par (Mielczarek 1998).W latach 1999 2002 liczebność na tym stanowisku wynosiła od 8do31par. Rybitwa białoczelna Sternula albifrons.obserwowana dwukrotnie w sektorze D: 16.05.1999 2 os. i 2.05.2004 4 tokujące ptaki k. Kupinina. Rybitwa białowąsa Chlidonias hybrida. Wlatach 1994 1999 regularnie obserwowano, głównie w maju, tylko przelotne rybitwy białowąse choć np. 3.06.1996 widziano 2 tokujące ptaki. Dopiero 10.06.2001 pod Kaznowem, Kupininem i Chorzepinem zlokalizowano łącznie 26 par (Komisja Faunistyczna 2003).Ponownie lęgi 10 par odnotowano w r.2004 pod Kupininem oraz w 2005 w koloniach łącznie gniazdowało 28 par pod Kupininem, Kaznowem i Chorzepinem. Rybitwa czarna Chlidonias niger. Łączna liczebność wynosiła do 104 par, z tego w latach 1994 2000 w sektorach NiDzwykledokilkunastu par i tylko w 1998 52 pary.w osuszonym sektorze wschodnim gniazdowała tylko do połowy lat 1990.W sektorze D zanotowano spadek z 53 64 par w latach 1984 i 1986 do zwykle kilkunastu od połowy lat 1990.i zaledwie 5 par w r.2004.podczas suchej wiosny 2003 lęgów nie zarejestrowano w ogóle.spadek liczebności w sektorach D i N dla lat 1984 2004 był istotny (r= 0,659; P<0,05; N=11). Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus.na przełomie maja i czerwca 1985 pod Dąbiem w kolonii rybitw czarnych przebywała przez dłuższy czas para, lecz z uwagi na niedostępność terenu gniazdowania nie potwierdzono (Janiszewski et al.1991).gniazdowania dowiedziono w 3 innych sezonach. 17.06.1999 pod Lesznem widziano ok.20 os.i jednocześnie znaleziono 4 gniazda (M.Zagalska-Neubauer; Komisja Faunistyczna 2000). 10.06.2001 znaleziono dwie kolonie 21 i 18 par pod Krzewem Starym i Kaznowem, w których 20.06. obserwowano ok.35 par karmiących pisklęta (Komisja Faunistyczna 2003).Wreszcie w roku 2005 pomiędzy Kupininem i Lesznem w trzech koloniach gniazdowało 121 126 par.od r. 1994 w okresie przelotu wiosennego (maj) przelotne rybitwy białoskrzydłe notowano corocznie, głównie pomiędzy Dąbiem a Lesznem. Wyjątkowo licznie obserwowana 13.05.1997 360 os.(grzybek et al.1997), 10.05.1998 116 os. oraz 15.05.2005 167 os. Uszatka błotna Asio flammeus. 29.04.2004 1 os.k.rzuchowa. Zimorodek Alcedo atthis. Gniazdowanie pojedynczej pary odnotowano w r.2000 w skarpie Neru k.wsi Zimne w sektorze N.Zimą spotkany tylko raz w styczniu 2001 2 os.nad Kanałem Zbylczyckim. Dudek Upupa epops. W latach 1994 2000 w sektorach N, D i R gniazdowało 2 5 par.najpóźniej obserwowany 5.09.1993 2os.

Dzięcioł białoszyi Dendrocopos syriacus. 11.01.1998 1samica pod Kupininem (Komisja Faunistyczna 1999). Górniczek Eremophila alpestris. 14.01.1995 stadko 27 os.pod Chełmnem. Świergotek rdzawogardły Anthus cervinus. Stwierdzony trzykrotnie: 7.05.1993 2 os. i 29.04.1996 co najmniej 8 os. k. Nagórek oraz 10.05.2004 1 os. pod Dąbiem. Słowik szary Luscinia luscinia. W r.1986 stwierdzono 50 par, z tego 37 par w sektorach N, D i R.W latach 1994 2000 w tych trzech sektorach gniazdowało do 29 par. Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos. W r. 1987 stwierdzono tylko pojedynczą parę w sektorze D.W latach 1993 1998 w sektorach N, D i R gniazdowało 1 5 par. Podróżniczek Luscinia svecica. W latach 1990. i 2000 notowany do około 35 par, podczas gdy w latach 1984 i 1986 zaledwie 2 4 pary.lęgowy głównie w sektorach: B zwykle do 10 par, choć w r.1996 nawet 22 pary, oraz D zwykle kilkanaście par, najliczniej w r.2004 17 par. Najwcześniejszy przylot 2.04.2000. Kląskawka Saxicola rubicola. Pojedyncze samce obserwowano na nasypach kolejowych 27.03.2003 pod Kupininem i 27.04.2004 pod Łęczycą. Strumieniówka Locustella fluviatilis. W latach 1994 2000 w sektorach N i D notowano 1 3 pary. Brzęczka Locustella luscinioides. Liczebność oceniono na 52 77 par.silny spadek liczebności spowodowany osuszeniem doliny odnotowano w sektorze B.W pozostałych sektorach zmian liczebności nie odnotowano.najwcześniej słyszana 9.04.2000. Świerszczak Locustella naevia. Liczebność oceniono na 31 33 par.w osuszonym sektorze B zauważono dwukrotny wzrost liczebności z 11 12 par w latach 1984 i 1986 do 22 par w 2004.Z kolei w sektorach DiNdlalat1984 2004 wykazano istotny spadek liczby par lęgowych (r= 0,790; P<0,05; N=7).Najwcześniejszy przylot 29.04.2001. Wodniczka Acrocephalus paludicola. Notowana ma dwóch stanowiskach.w r.1996 obserwowano 2 3 śpiewające samce w okolicach Chorzepina w sektorze D, a w latach 2003 2005 rejestrowano 1 3 samce na wysokości Nagórek. Dyskusja Dolina Neru należy do najważniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w środkowej części kraju.duże zróżnicowanie występujących podmokłych siedlisk sprawia, że jej teren zasiedla znaczna liczba gatunków z tej grupy ekologicznej, przy czym wiele z nich występuje w znacznej liczebności.na omawianym fragmencie doliny Neru i terenach przyległych stwierdzono łącznie 210 gatunków ptaków, w tym 141 gatunków lęgowych i prawdopodobnie lęgowych.w latach 1990.i na początku 2000.w dolinie Neru gniazdowało szereg gatunków zagrożonych, wymienionych w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (Głowaciński 2001). Należały do nich: bąk (do 20 samców), bielik (1 para), kropiatka (do 57 par), zielonka (do 6 par), derkacz (do 62 samców), kulik wielki (do 10 par), rybitwa białoskrzydła (do 126 par), rybitwa białowąsa (do 28 par), wodniczka (do 3 samców).dla wodniczki to prawdopodobnie ostatnie stanowisko lęgowe w naszym kraju poza północną częścią Podlasia, Polesiem Lubelskim i rejonem Zalewu Szczecińskiego (Maniakowski 2003).Obserwacje z pory lęgowej sugerują także możliwość gniazdowania rożeńca i świstuna, choć nie udało się zdobyć na to ostatecznych dowodów.w latach 1990.i 2000.dolina była ważną ostoją dla szeregu dalszych gatunków związanych z otwartymi terenami podmokłych łąk i pastwisk: cyranki i płaskonosa (do ok.40 par), rycyka (do ok.75 par) i krwawodzioba (do ok.65 par), należąc do ich najbogatszych obszarów lęgowych dla sąsiadujących ze sobą w tym miejscu regionów Wielkopolski i Ziemi Łódzkiej (Bednorz et al.2000, mat.niepubl.).zupełnie wyjątkowe, i to w skali całego kraju, jest jej znaczenie jako lęgowisko gęgawy (Tomiałojć & Stawarczyk 2003). 169

Tabela 1. Liczebność wybranych gatunków ptaków lęgowych w poszczególnych sektorach badanego odcinka doliny Neru w latach 1984 2004.BŁO sektor Błonie, NAG sektor Nagórki, DĄB sektor Dąbie, RZU sektor Rzuchów.bd brak danych Table 1. Numbers of chosen breeding bird species in particular sectors of the studied Ner River section in 1984 2004. BŁO sector Błonie, NAG - sector Nagórki, DĄB sector Dąbie, RZU sector Rzuchów. (1) species, bd no data Gatunek (1) 1984 1986 1993 2004 BŁO NAG DĄB RZU BŁO NAG DĄB RZU BŁO NAG DĄB RZU BŁO NAG DĄB Cygnus olor 4 20 2 20 11 1 4 13 Anser anser 2 8 91 2 1 92 4 98 6 9 +60 Anas strepera 5 1 6 1 12 1 2 10 Anas querquedula 10 3 46 9 12 11 44 9 1 1 10 7 6 7 22 Anas clypeata 2 8 66 10 2 9 59 10 2 19 16 2 28 Aythya ferina ok.35 1 ok.130 4 30 1 89 3 34 6 1 32 Aythya fuligula 18 44 4 18 24 3 19 1 17 Tachybaptus ruficollis 8 1 6 5 1 1 2 2 3 2 Podiceps grisegena 4 11 4 12 1 4 8 Podiceps nigricollis 1 2 31 1 26 6 4 Botaurus stellaris 4 4 3 5 1 7 3 7 3 10 Circus aeruginosus 11 5 17 1 11 2 18 6 1 15 5 15 2 8 Circus pygargus 1 1 1 5 1 1 Falco tinnunculus bd bd bd bd 5 2 4 2 2 1 Falco subbuteo bd bd bd bd 1 1 1 1 1 Grus grus 2 2 2 3 1 1 3 Crex crex 26 13 3 1 21 16 3 +4 +4 1 +6 Rallus aquaticus 15 4 25 2 14 2 18 +13 + 1 3 28 Porzana porzana 1 5 35 1 1 32 +3 2 +2 Porzana parva 2 5 4 1 3 +1 Gallinula chloropus 4 1 15 1 1 1 10 1 +3 2 1 +8 Tringa totanus 7 8 35 15 7 7 31 15 7 10 18 9 2 5 23 Limosa limosa 14 33 72 13 8 41 56 10 5 31 24 15 6 28 22 Numenius arquata 3 2 2 2 5 3 1 6 2 Gallinago gallinago 3 17 58 1 8 12 59 10 2 5 19 5 1 11 30 Vanellus vanellus 22 73 112 44 20 62 109 44 38 40 52 29 26 8 85 Chlidonias niger 40 64 10 53 10 16 5 Larus ridibundus bd bd bd 50 6300 1170 2100 Locustella luscinoides 30 7 40 27 2 32 4 6 37 5 5 5 44 Locustella naevia 12 10 10 11 15 7 +4 +4 2 22 3 6 Luscinia svecica 3 2 2 7 1 16 5 1 17 Remiz pendulinus bd bd bd bd 6 12 4 3 10 1 6 2 14 Carpodacus erythrinus bd bd bd bd 3 2 6 10 1 + + + 170

Tabela 2. Liczebność wybranych gatunków ptaków lęgowych w sektorach Dąbie i Nagórki w latach 1994 2000 Table 2. Numbers of chosen breeding bird species in the sectors Dąbie and Nagórki in 1994 2000. (1) species Gatunek (1) 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Cygnus olor 11 7 +9 4 3 9 3 Anser anser 120 110 88 113 94 97 99 Anas platyrhynchos + + +55 +47 +38 +85 96 Anas strepera 20 8 24 + 15 15 13 Anas querquedula 16 10 16 19 31 12 14 Anas clypeata 11 13 30 23 21 33 26 Aythya ferina 41 23 18 + 24 31 34 Aythya fuligula 19 18 23 + 19 33 36 Tachybaptus ruficollis 4 1 1 2 8 5 3 Podiceps cristatus 2 2 +1 3 3 1 Podiceps grisegena 11 4 7 3 11 9 6 Podiceps nigricollis 25 10 15 4 52 26 8 Botaurus stellaris 10 11 11 11 11 16 8 Buteo buteo 2 3 2 1 2 3 2 Accipiter gentilis 1 2 3 1 1 Circus aeruginosus 7 10 10 19 6 9 9 Circus pygargus 2 1? 1? 1 Falco tinnunculus 3 3 1 2 1 1 Falco subbuteo 1 1 Grus grus 7 8 5 4 3 5 4 Crex crex + 31 8 5 +2 32 17 Rallus aquaticus + 15 +6 +11 18 21 26 Porzana porzana +4 23 57 +17 + 10 12 Porzana parva + 3 6 2 +1 +1 2 Gallinula chloropus +6 14 17 15 9 15 21 Tringa totanus +13 52 25 22 35 15 19 Limosa limosa +42 63 61 47 40 27 30 Numenius arquata 6 6 9 7 7 7 7 Gallinago gallinago 13 17 +32 17 17 14 7 Vanellus vanellus +127 182 129 118 95 30 69 Chlidonias niger 11 8 16 15 52 10 12 Larus ridibundus 1650 1800 1750 1400 1550 1450 1030 Panurus biarmicus +1 2 3 2 3 4 Remiz pendulinus 20 20 16 11 26 19 9 Luscinia svecica 6 13 10 9 8 8 6 Locustella luscinioides 19 28 26 28 18 25 23 Locustella naevia + 10 3 + + 11 9 Locustella fluviatilis + 3 3 3 +1 2 2 Carpodacus erythrinus 5 7 9 13 10 19 7 171

Szczególną rolę w środkowej Polsce pełni omawiany odcinek doliny, dla przelotnej awifauny wodno-błotnej.w okresie wędrówki wiosennej, gdy tworzą się tu rozległe, poroztopowe rozlewiska, bardzo licznie korzystają z niej ptaki wodno-błotne jako miejsca odpoczynku i żerowania.wyjątkowo duże koncentracje tworzyły: gęś zbożowa (do 10 000 os.), gęś białoczelna (do 8100 os.), gęgawa (do ponad 600 os.), świstun (do ponad 3600 os.), krzyżówka (1700 os.), cyraneczka (1600 os.) oraz łyska (do 2000 os.). Podczas wiosennej migracji dolina była również miejscem znacznych koncentracji szeregu gatunków siewkowców, zwłaszcza czajki, łęczaka i bataliona, a w mniejszym stopniu kszyka, brodźca śniadego i kwokacza.wiosenne koncentracje ptaków wodno-błotnych regularnie przekraczają ponad 10 000 os.jesienią, z uwagi na występujące o tej porze roku przesuszenie doliny, na ogół nie obserwuje się znacznych skupień tej grupy ptaków. Fluktuacje liczebności ptaków w dolinie Neru są silnie uzależnione od wysokości i trwałości wiosennego zalewu, a więc podobnie jak w innych dolinach rzecznych o naturalnym rytmie zalewów, np.doliny Biebrzy (Dyrcz et al.1984).ta międzysezonowa zmienność utrudnia ocenę trendów zmian liczebności, szczególnie, że w przypadku doliny Neru dla pewnych okresów posiadamy tylko wyrywkowe dane.drastyczny spadek liczebności gatunków wodno-błotnych łatwo wytłumaczyć dla sektora Błonie, gdzie melioracje doprowadziły do osuszenia doliny.jednak w pozostałych sektorach doliny, gdzie nie prowadzono prac melioracyjnych, w okresie minionego 20-lecia także zaobserwowano istotne zmniejszenie liczby par lęgowych kaczek: cyranki, płaskonosa, cyraneczki, głowienki i czernicy, oraz siewkowców: rycyka, czajki i kszyka i w mniejszym stopniu krwawodzioba.natomiast wzrost liczebności dotyczył bąka, kulika wielkiego i być może podróżniczka, choć dla tego ostatniego nie był on istotny statystycznie.trzeba jednak zdawać sobie sprawę z ograniczonych możliwości wnioskowania na temat charakteru i trwałości tych trendów przy zastosowaniu użytych w pracy danych i metody (współczynnik korelacji Pearsona).Pod koniec 20. wieku dolinę Neru zasiedliły: kormoran, bielik, rybitwa białowąsa i rzeczna co w przypadku trzech pierwszych wpisuje się w ogólny schemat ich występowania w Polsce (Tomiałojć & Stawarczyk 2003).Uzyskano dowody pewnego gniazdowania rybitwy białoskrzydłej. Wykazano ostatnio obecność śpiewających samców wodniczki, choć w przypadku tego skrytego i obecnie bardzo rzadkiego gatunku, nie można wykluczyć wcześniejszego występowania.jedynym gatunkiem, który prawdopodobnie przestał gniazdować w dolinie Neru był bączek. Najcenniejsze dla ptaków na omawianym odcinku doliny Neru są sektory Nagórki i Dąbie, gdzie znajdują się wszystkie stanowiska lęgowe bielika, kropiatki, zielonki, rybitw: białoskrzydłej, białowąsej, czarnej i rzecznej oraz wodniczki, bądź ich zdecydowana większość, co m.in. dotyczy: bąka, gęgawy, cyranki, płaskonosa, krakwy, kulika wielkiego, rycyka, krwawodzioba i kszyka.na rozlewiskach pojawiających się wiosną na tych odcinkach doliny Neru gromadzą się wielotysięczne stada ptaków wodno-błotnych.pozostałe dwa sektory mają dla awifauny znacznie mniejsze znaczenie, przy czym sektor Błonie utracił je w wyniku osuszenia w 2.połowie lat 1980.Dla awifauny lęgowej i przelotnej najważniejszym czynnikiem decydującym o atrakcyjności tego obszaru jest obecność rozległych zalewów wiosennych, sięgających od Dąbia po Nagórki.Dlatego najpoważniejszym zagrożeniem dla tego obszaru i jego ptaków mogłyby być plany uregulowania stosunków wodnych, co w polskich warunkach prowadzi do osuszenia i utraty szeregu walorów przyrodniczych, czego przykładem jest chociażby sąsiednia dolina Bzury (Wojciechowski & Janiszewski 2003).W przeszłości na części terenów wykonano już rozległe prace melioracyjne, mające na celu odwodnienie doliny choć ich wpływ uległ z czasem zminimalizowaniu, np.wskutek naturalnej sukcesji wielu kanałów i rowów melioracyjnych.obecnie planowa- 172