REGULAMIN DOLNOŚLĄSKIEJ OLIMPIADY BIOLOGICZNEJ DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW ROK SZKOLNY 2016/2017

REGULAMIN DOLNOŚLĄSKIEJ OLIMPIADY BIOLOGICZNEJ DLA UCZNIÓW GIMNAZJÓW ROK SZKOLNY 2016/2017

Dział I PRZEBIEG POSZCZEGÓLNYCH ETAPÓW OLIMPIADY Rozdział 1 INFORMACJE OGÓLNE 1 Organizatorem Olimpiady jest Dyrektor Gimnazjum nr 21 we Wrocławiu. 2 Olimpiada odbywa się pod naukowym patronatem Dziekana Wydziału Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Patronatem honorowym Olimpiadę objął Dyrektor Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych. 3 Olimpiada adresowana jest do gimnazjalistów z Dolnego Śląska zainteresowanych biologią. 4 Olimpiada składa się z 3 etapów: 1) szkolnego, 2) powiatowego, 3) wojewódzkiego. 5 Merytorycznie Olimpiada obejmuje wiedzę i umiejętności zawarte w podstawie programowej kształcenia ogólnego z biologii w gimnazjum poszerzone o zagadnienia szczegółowe wymienione w Dziale II 33 i 34 niniejszego regulaminu. 6 Celem Olimpiady jest: rozbudzanie i podtrzymywanie zainteresowań biologicznych, rozwijanie umiejętności samodzielnego zdobywania wiedzy na drodze pracy z tekstem popularnonaukowym, obserwacji i doświadczenia, stosowanie wiedzy biologicznej do rozwiązywania problemów teoretycznych i praktycznych, przygotowanie do myślenia naukowego i zapoznanie z procedurą eksperymentu szkolnego. 7 Na wszystkich etapach Olimpiady uczniowie rozwiązują test, który składa się z zadań otwartych i zamkniętych: teoretycznych i praktycznych. Finał Olimpiady odbędzie się na Uniwersytecie Przyrodniczym i polegać będzie między innymi na opisie jakościowym i ilościowym okazów biologicznych. 8 Uczeń przystępujący do poszczególnych etapów Olimpiady zobowiązany jest do posiadania ważnej legitymacji szkolnej i okazania jej na żądanie organizatorów. 9 Za zapewnienie opieki i bezpieczeństwa uczniom/uczestnikom etapu szkolnego, powiatowego i wojewódzkiego Olimpiady odpowiada dyrektor szkoły, do której uczęszcza uczeń (w drodze na konkurs, w czasie jego trwania i w drodze powrotnej do szkoły). 10 Zgłoszenia do Olimpiady należy przesłać w nieprzekraczalnym terminie do 15 listopada 2016 roku na adres: Gimnazjum nr 21, ul. Św. Jerzego 4, 50-518 Wrocław, z dopiskiem na kopercie Olimpiada Biologiczna. (załącznik nr 1) 11 Dyrektor Gimnazjum nr 21 powołuje Kapitułę Olimpiady. Członków Kapituły zgłasza Dziekan Wydziału Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu (co najmniej trzy osoby; jedna z nich będzie pełnić funkcję recenzenta merytorycznego), Dyrektor Dolnośląskiego Zespołu Parków Krajobrazowych (co najmniej 1osobę). W skład Kapituły wchodzi też nauczyciel 2

biologii Gimnazjum nr 21 we Wrocławiu oraz nauczyciel metodyk. Przewodniczącym Kapituły jest nauczyciel metodyk. Dyrektor Gimnazjum nr 21 zatwierdza regulamin Olimpiady i wyniki Olimpiady. 12 Harmonogram Olimpiady zostanie ustalony przez Dyrektora Gimnazjum 21 po ogłoszeniu terminów Konkursu zdolny Ślązak Gimnazjalista w taki sposób, by zainteresowani uczniowie mogli uczestniczyć w każdym z nich. 13 Finaliści Olimpiady zwiedzą Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, zapoznają się z tematyką prowadzonych badań naukowych w zakresie biologii, a w szczególności biologii człowieka oraz będą uczestniczyć w specjalnie przygotowanym dla nich wykładzie prowadzonym przez pracownika naukowego Uczelni. 14 Laureaci Olimpiady zostaną uhonorowani podczas gali zorganizowanej na Uniwersytecie Przyrodniczym. Rozdział 2 ETAP SZKOLNY OLIMPIADY 15 Etap szkolny odbędzie się w szkołach, które przesłały w odpowiednim terminie zgłoszenia. (załącznik nr 1). 16 Za organizację i przeprowadzenie etapu szkolnego Olimpiady odpowiada dyrektor szkoły oraz powołana przez niego Szkolna Komisja Olimpiady, w której skład wchodzą przewodniczący i co najmniej dwóch nauczycieli, w tym przynajmniej jeden biolog. 17 Szkolna Komisja Olimpiady dba o to, by praca uczestników była samodzielna oraz sprawdza rozwiązany test zgodnie z kluczem odpowiedzi zamieszczonym na stronie Gimnazjum nr 21 (www.gim21.wroc.pl). 18 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań wynosi 60 minut. 19 Po otrzymaniu wyników etapu szkolnego, kwalifikacji uczniów do etapu powiatowego Olimpiady dokonuje Kapituła Olimpiady. W etapie powiatowym Olimpiady weźmie udział (do 20% uczestników etapu szkolnego, jednak nie więcej niż 500 uczniów). 20 Do zadań dyrektora szkoły należy: 1) zapoznanie zainteresowanych uczniów, rodziców i nauczycieli z Regulaminem Olimpiady, 2) zgłoszenie szkoły do udziału w olimpiadzie, nie później niż do 15 listopada 2016r. (załącznik 1). Formularz dostępny jest na stronie Gimnazjum nr 21 w zakładce Olimpiada biologiczna (www.gim21.wroc.pl), 3) uzyskanie oświadczeń rodziców o akceptacji Regulaminu Olimpiady i wyrażeniu zgody na publikowanie danych osobowych dziecka (uczestnika konkursu) oraz jego wyników na poszczególnych etapach konkursu (załącznik 2) i przechowanie ich w ich szkole do gali finalistów, 4) odebranie na dwa dni przed terminem etapu szkolnego przesłanych drogą elektroniczną zadań testowych oraz klucza odpowiedzi. Materiały te prześle Dyrektor Gimnazjum nr 21 na adres e-mailowy szkoły, podany przez dyrektora w zgłoszeniu, 5) powielenie, zabezpieczenie i przechowywanie ww. materiałów konkursowych z zachowaniem tajemnicy służbowej, 6) zapewnienie warunków samodzielnej pracy uczestnikom, 3

7) ogłoszenie wyników etapu szkolnego Olimpiady w formie komunikatu, w wersji papierowej oraz elektronicznej w ciągu trzech dni roboczych od daty przeprowadzenia etapu szkolnego konkursu w dostępny dla uczniów i rodziców (prawnych opiekunów) sposób, 8) przesłanie elektronicznie protokołu (format doc lub docx, załącznik 3) z prac Szkolnej Komisji Olimpiady wraz ze wszystkimi wynikami uczestników etapu szkolnego nie później niż w ciągu 5 dni roboczych od daty etapu szkolnego olimpiady na adres: olimpiadabiologicznagim21@gmail.com oraz w wersji papierowej na adres: Gimnazjum nr 21 ul. w. Jerzego 4, 50-518 Wrocław z dopiskiem Olimpiada biologiczna Uwaga! Protokoły elektroniczne muszą być w podanym formacie! Rozdział 3 ETAP POWIATOWY 21 Etap powiatowy Olimpiady odbędzie się w Gimnazjum nr 21 we Wrocławiu przy ul. św. Jerzego 4. 22 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań wynosi 90 minut. 23 Do etapu wojewódzkiego zostaną zakwalifikowani uczniowie, którzy uzyskali najlepsze wyniki i stanowią nie więcej niż 20% uczestników etapu powiatowego, jednak nie więcej niż 100 osób. 24 Do zadań Kapituły Olimpiady należy: 1) kwalifikacja uczniów do etapu powiatowego, 2) zapewnienie odpowiednich warunków pracy dla uczestników, przestrzeganie ustalonych zasad organizacyjnych i regulaminowych w miejscu przeprowadzenia etapu powiatowego Olimpiady, 3) rzetelna analiza i ocena prac konkursowych uczniów zgodnie z kryteriami; każda praca powinna być czytelnie podpisana przez członka Kapituły sprawdzającego pracę i przewodniczącego Kapituły, 4) rozpatrzenie w ciągu 10 dni odwołań od wyników etapu powiatowego Olimpiady zgłoszonych w formie elektronicznej lub pisemnej nie później niż 3 dni od publikacji na stronie Gimnazjum nr 21, 5) odwołania muszą zawierać: imię i nazwisko osoby składającej pismo, adres (kod pocztowy, miejscowość, ulica, nr domu), dane uczestnika konkursu (imię, nazwisko, data i miejsce urodzenia, nazwa szkoły) oraz powód odwołania, 6) odwołanie rozpatruje Kapituła Olimpiady, w skład której wchodzą przewodniczący i dwóch członków Kapituły. Jej decyzja jest ostateczna. 25 Do zadań przewodniczącego Kapituły Olimpiady należy: 1) kierowanie pracami Kapituły Olimpiady; zapewnienie należytych warunków pracy dla uczestników, przestrzeganie ustalonych zasad organizacyjnych i regulaminowych, 2) pozyskanie recenzji zadań etapu powiatowego i wojewódzkiego od recenzenta merytorycznego i wprowadzenie zaleceń recenzenta w porozumieniu z autorami zadań, 3) kierowanie pracami komisji w celu zapewnienia rzetelnej analizy i oceny prac konkursowych uczniów zgodnie z kryteriami opracowanymi przez autorów testu; każda praca powinna być czytelnie podpisana przez członka Kapituły sprawdzającego pracę. 4) sporządzenie protokołu z przebiegu etapu wojewódzkiego Olimpiady wraz z wykazem laureatów i finalistów, 5) ogłoszenie wyników do 14 dnia od daty przeprowadzenia etapu powiatowego i wojewódzkiego Olimpiady, 6) udostępnienie do wglądu uczniowi/ rodzicowi ucznia (opiekunowi) na wniosek przez niego złożony do przewodniczącego Kapituły Olimpiady sprawdzonej i ocenionej pracy konkursowej. Może ona zostać udostępniona do wglądu w ciągu 3 dni od ogłoszenia wyników (po okazaniu legitymacji 4

przez ucznia lub dowodu osobistego przez rodzica) przez przewodniczącego lub osobę przez niego upoważnioną, po wcześniejszym umówieniu się z wyznaczonym członkiem Kapituły Olimpiady. Prawo wglądu do pracy mają jedynie uczeń i jego rodzice (prawni opiekunowie); 7) uporządkowanie, zabezpieczenie i przekazanie prac uczestników etapu powiatowego Dyrektorowi Gimnazjum nr 21, 8) reprezentowanie Kapituły Olimpiady na zewnątrz, w tym odpowiadanie na skargi i prezentowanie stanowiska pozostałych członków Kapituły. 9) powiadomienie w ciągu 10 dni o wynikach odwołania uczestnika etapu wojewódzkiego Olimpiady zgłoszonego w formie elektronicznej lub pisemnej (nie później niż 3 dni od publikacji na stronie Gimnazjum nr 21), 10) odwołania muszą zawierać: imię i nazwisko osoby składającej pismo, adres (kod pocztowy, miejscowość, ulica, nr domu), dane uczestnika konkursu (imię, nazwisko, data i miejsce urodzenia, nazwa szkoły) oraz przyczynę odwołania, 11) odwołanie rozpatruje Kapituła Olimpiady, w skład której wchodzą przewodniczący i dwóch członków komisji. Jej decyzja jest ostateczna. 12) W przypadki uznania odwołania i zakwalifikowania danego uczestnika Olimpiady do grupy laureatów ewentualna nagroda rzeczowa zostanie przekazana laureatowi podczas przyszłorocznej gali Olimpiady. 26 Do zadań recenzenta merytorycznego należy: 1) zapoznanie się z Regulaminem Olimpiady, w tym opisem zakresu sprawdzanej wiedzy, 2) zapoznanie się z podstawą programową biologii dla III etapu edukacyjnego i ewentualnie innych wymagań wskazanych w regulaminie Olimpiady, 3) sprawdzenie w ciągu 14 dni od dostarczenia poprawności merytorycznej zadań etapu powiatowego i wojewódzkiego, porównanie ich z wymaganiami oraz sformułowanie zaleceń dla autorów zadań Rozdział 4 ETAP WOJEWÓDZKI 25 Etap wojewódzki Olimpiady odbędzie się na Uniwersytecie Przyrodniczym we Wrocławiu. 26 Etap wojewódzki organizuje i przeprowadza Kapituła Olimpiady powołana przez Dyrektora Gimnazjum nr 21. 27 Czas przeznaczony na rozwiązanie zadań finałowych wynosi 90 minut. 28 Finał składa się z części teoretycznej i praktycznej. Część praktyczna wymaga rozwiązania testu laboratoryjnego i polega między innymi na badaniach opisowych, jakościowych i ilościowych obiektów biologicznych. 29 Wyniki finału zostaną ogłoszone w dniu finału. W przypadki zaistnienia nieprzewidzianych sytuacji wyniki etapu wojewódzkiego zostaną ogłoszone na stronie Gimnazjum nr 21 i Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu do 14. dnia od daty przeprowadzenia etapu wojewódzkiego Olimpiady. 30 Finalistami Olimpiady zostają uczniowie zakwalifikowani do etapu wojewódzkiego, który przystąpili do etapu wojewódzkiego Olimpiady. 31 Laureatami Olimpiady Biologicznej zostają uczestnicy finału, którzy osiągnęli najlepsze wyniki i stanowią 15% uczestników finału. 5

32 DZIAŁ III ZAKRES WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI WYMAGANYCH NA POSZCZEGÓLNYCH ETAPACH KONKURSU Rozdział 1 33 Zakres wiadomości i umiejętności: 1. Na każdym etapie olimpiady obowiązuje zakres wiedzy określony w podstawie programowej biologii dla III etapu edukacyjnego: gimnazjum (rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół; Dz. U. z 2009 r Nr 4, poz.17 z późn. zm.) 2. Zadania na kolejnych etapach będą zróżnicowane pod względem stopnia trudności. 3. Na etapie wojewódzkim olimpiady dodatkowo będzie obowiązywał wybrany zakres wiedzy z biologii dla IV etapu edukacyjnego: V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka (punkt 1, 3, 14 (ppkt 4)) 1. Hierarchiczna budowa organizmu człowieka (tkanki, narządy, układy narządów). Uczeń: 1) rozpoznaje (na ilustracji, rysunku, według opisu itd.) tkanki budujące ciało człowieka oraz podaje ich funkcję i lokalizację w organizmie człowieka; 2) przedstawia układy narządów człowieka oraz określa ich podstawowe funkcje, wykazuje cechy budowy narządów będące ich adaptacją do pełnionych funkcji; 3) przedstawia powiązania strukturalne i funkcjonalne między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami. 3. Układ ruchu. Uczeń: 1) analizuje budowę szkieletu człowieka; 2) analizuje budowę różnych połączeń kości (stawy, szwy, chrząstkozrosty) pod względem pełnionej funkcji oraz wymienia ich przykłady; 3) przedstawia antagonizm pracy mięśni szkieletowych; 4) porównuje budowę i działanie mięśni gładkich, poprzecznie prążkowanych szkieletowych oraz mięśnia sercowego; 5) wymienia główne grupy mięśni człowieka oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała; 6) przedstawia budowę i wyjaśnia mechanizm skurczu sarkomeru; 7) analizuje procesy pozyskiwania energii w mięśniach (rola fosfokreatyny, oddychanie beztlenowe, rola mioglobiny, oddychanie tlenowe) i wyjaśnia mechanizm powstawania deficytu tlenowego; 14. Rozwój człowieka. Uczeń: 4) przedstawia etapy ontogenezy człowieka (od narodzin po starość). VI. Genetyka (punkt 5) 5. Genetyka mendlowska. Uczeń: 1) wyjaśnia i stosuje podstawowe pojęcia genetyki klasycznej (allel, allel domi nujący, allel recesywny, locus, homozygota, heterozygota, genotyp, fenotyp); 2) przedstawia i stosuje prawa Mendla; 3) zapisuje i analizuje krzyżówki jednogenowe i dwugenowe (z dominacją zupełną i niezupełną oraz allelami wielokrotnymi, posługując się szachownicą Punnetta) oraz określa prawdopodobieństwo wystąpienia poszczególnych genotypów i fenotypów w pokoleniach potomnych; 6

4) opisuje sprzężenia genów (w tym sprzężenia z płcią) i przedstawia sposoby ich mapowania na chromosomie; 5) przedstawia sposób dziedziczenia płci u człowieka, analizuje drzewa rodowe, w tym dotyczące występowania chorób genetycznych człowieka; VII. Ekologia (punkt 2) 2. Populacja. Uczeń: 1) wyróżnia populację lokalną gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami; 2) przewiduje zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników; 3) analizuje strukturę wiekową i przestrzenną populacji określonego gatunku; 4) przedstawia przyczyny konkurencji wewnątrzgatunkowej i przewiduje jej skutki. IX. Ewolucja (punkt 1, 2, 4, 6) tylko w odniesieniu człowieka i jego ewolucji 1. Źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji. Uczeń: 1) przedstawia podstawowe źródła wiedzy o mechanizmach i przebiegu ewolucji (budowa, rozwój i zapis genetyczny organizmów, skamieniałości); 3) przedstawia znaczenie skamieniałości jako bezpośredniego źródła wiedzy o przebiegu ewolucji organizmów oraz sposób ich powstawania i wyjaśnia przyczyny niekompletności zapisu kopalnego; 4) odczytuje z drzewa filogenetycznego relację pokrewieństwa ewolucyjnego gatunków, zapisuje taką relację przedstawioną w formie opisu, schematu lub klasyfikacji. 2. Dobór naturalny. Uczeń: 1) wykazuje rolę mutacji i rekombinacji genetycznej w powstawaniu zmienności, która jest surowcem ewolucji; 2) przedstawia mechanizm działania doboru naturalnego i jego rodzaje (stabilizujący, kierunkowy, różnicujący), omawia skutki doboru w postaci powstawania adaptacji u organizmów; 4. Powstawanie gatunków. Uczeń: 1) wyjaśnia, na czym polega biologiczna definicja gatunku (gatunek jako zamknięta pula genowa), rozróżnia gatunki biologiczne na podstawie wyników odpowiednich badań (przedstawionych w formie opisu, tabeli, schematu itd.); 2) przedstawia mechanizm powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej i rolę czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier; 3) wyjaśnia różnicę między specjacją allopatryczną a sympatryczną. 6. Antropogeneza. Uczeń: 1) przedstawia podobieństwa i różnice między człowiekiem a innymi naczelnymi, zwłaszcza małpami człekokształtnymi; 2) przedstawia zmiany, jakie zaszły w trakcie ewolucji człowieka; 3) wymienia najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkuje je chronologicznie i określa ich najważniejsze cechy (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury). Rozdział 2 34 Zakres umiejętności 1. Na każdym etapie olimpiady uczeń powinien wykazać się umiejętnościami określonymi w podstawie programowej przedmiotu biologia dla III etapu edukacyjnego oraz etapów wcześniejszych. 7

2. Uczeń biorący udział w etapie powiatowym powinien biegle posługiwać się wymienionymi poniżej umiejętnościami. Znajomość terminologii biologicznej - uczeń 1. stosuje pojęcia biologiczne we właściwym kontekście, 2. rozpoznaje i opisuje językiem przedmiotu zjawiska biologiczne zachodzące w otoczeniu i wyjaśnia je. Odczytywanie i tworzenie informacji - uczeń 1. porównuje i interpretuje informacje zapisane słownie i graficznie, 2. przedstawia zależności przyczynowo-skutkowe, przestrzenne, czasowe i hierarchiczne za pomocą prostych schematów, 3. odczytuje schematy ilustrujące współdziałanie struktur biologicznych, 4. czytelnie formułuje swoje wypowiedzi. Stosowanie myślenia przyczynowo-skutkowego - uczeń 1. wskazuje związek między budową a pełnioną funkcją życiową i trybem życia organizmów, 2. przedstawia adaptacje wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska, 3. analizuje fizyczne cechy środowisk i ich wpływ na budowę i funkcjonowanie organizmów, 4. podaje przykłady współdziałania różnych struktur organizmu, 5. wskazuje podobieństwa i różnice w przebiegu procesów biologicznych, 6. wyjaśnia i stosuje zasady higieny, 7. wskazuje zagrożenia zdrowia wynikające z niewłaściwego stylu życia, 8. opisuje wybrane choroby i dysfunkcje organizmu, wskazuje ich przyczyny, 9. zna zasady udzielania pierwszej pomocy, 10. odczytuje wyniki wybranych badań medycznych, 11. projektuje zachowania własne i rodziny zmierzające do ograniczenia negatywnego wpływu człowieka na środowisko, 12. zna i stosuje zasady ochrony różnorodności biologicznej. Stosowanie myślenia naukowego w praktyce - uczeń 1. wskazuje związek między składem chemicznym komórek a ich budową i funkcjonowaniem, 2. charakteryzuje człowieka jako gatunek przyrodniczy i wskazuje specyficzne ludzkie cechy, 3. opisuje budowę tkanek, narządów i układów narządów człowieka i ich związek z funkcjami organizmu. Prowadzenie obserwacji i doświadczeń biologicznych - uczeń 1. formułuje cel obserwacji lub doświadczenia, 2. formułuje spostrzeżenia i opracowuje wyniki liczbowe, 3. rozróżnia cele, spostrzeżenia, hipotezy i wnioski, 4. posługuje się prostym kluczem do oznaczania organizmów, atlasami i tablicami anatomicznymi, 5. rozpoznaje pospolite gatunki organizmów, 6. porządkuje organizmy według stopnia złożoności budowy, 7. na podstawie cech budowy rozpoznaje grupę systematyczną, do której należy dany organizm, 8. obserwuje organizmy i struktury biologiczne, wskazuje podobieństwa i różnice, 9. opisuje budowę i położenie komórek, tkanek, organów i układów narządów. 3.Uczestnik finału, poza umiejętnościami wymienionymi powyżej, powinien także stosować następujące umiejętności. 8

Prowadzenie obserwacji i doświadczeń biologicznych - uczeń 1. sporządza preparat mikroskopowy, 2. prowadzi obserwacje makroskopowe oraz z użyciem mikroskopu, 3. ilustruje za pomocą rysunku lub schematu cechy obserwowanego obiektu, 4. dokonuje podziału organizmów według różnych kryteriów, na przykład podobieństwa, środowisk życia, pokrewieństwa, miejsca w ekosystemie. Stosowanie myślenia naukowego w praktyce - uczeń 1. dostrzega związek między fizycznymi warunkami środowisk a budową i funkcjonowaniem organizmów, 2. wskazuje argumenty potwierdzające i podważające wybraną hipotezę, 3. odróżnia fakty od opinii na temat wpływu działań człowieka, funkcjonowania gospodarki i urządzeń na ludzkie zdrowie i stan środowiska, 4. porównuje cechy budowy wybranych organizmów w ujęciu ewolucyjnym, 5. opisuje historię gatunku ludzkiego i wskazuje wybrane czynniki środowiskowe mające wpływ na ewolucję Homo 6. przedstawia etapy rozwoju życia na Ziemi, 7. charakteryzuje teorie wyjaśniające pochodzenie gatunków. Rozdział 4 Wykaz literatury przygotowującej do udziału w konkursie oraz stanowiącej pomoc dla nauczyciela i ucznia 35 Literatura podstawowa na etap szkolny, rejonowy i wojewódzki 1) Podręczniki szkolne oraz atlasy, zeszyty ćwiczeń do biologii klasa I III gimnazjum, dopuszczone do użytku szkolnego przez MEN, z uwzględnieniem zadań i pytań o charakterze problemowym i twórczym. 2) Ryszard Aleksandrowicz Mały atlas anatomiczny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa (bez nazw łacińskich) 3) Vademecum egzamin gimnazjalny biologia Operon 2012. Propozycja literatury uzupełniającej 1) Muller J., Palka L., Stawiński W., :Obserwacje i doświadczenia w nauczaniu biologii. Fizjologia roślin. WSiP, Warszawa 1988 2) Muller Johannes J. Stawiński W., Palka S., Obserwacje i doświadczenia w nauczaniu biologii- Fizjologia zwierząt WSiP Warszawa 1992 3) Czasopisma: Wiedza i Życie, Świat Wiedzy 9