STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIII zeszyt 1 379 Ewa Szafraniec-Siluta, Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka Politechnika Koszalińska OCENA ZMIAN W PRODUKCJI ROLNEJ W POLSCE WEDŁUG TYPÓW ROLNICZYCH W LATACH 2004-2009 * EVALUATION OF CHANGES IN AGRICULTURAL PRODUCTION IN POLAND ACCORDING TO AGRICULTURAL IN THE YEARS 2004-2009 Słowa kluczowe: produkcja rolna, typy rolnicze, wielkość ekonomiczna, wartość dodana netto Key words: agricultural production, types of farm, economic size, net added value Synopsis. Celem artykułu jest analiza i ocena zmian wielkości produkcji rolnej według typów rolniczych w Polsce oraz wskazanie ekonomicznych korzyści wynikających ze specjalizacji gospodarstw rolnych mierzonych wygospodarowaną przez nie wartością dodaną netto. Badaniem objęto towarowe gospodarstwa rolne w Polsce prowadzące rachunkowość rolną w latach 2004-2009. W pracy wykorzystano dane empiryczne pochodzące z Polskiego FADN (Farm Accountancy Data Network). Wstęp Produkcja rolna (rolnicza) jest jednym z sektorów działalności gospodarczej, który zgodnie z przyjętą klasyfikacją oznaczony jest jako sekcja A, dział 01 [Rozporządzenie Rady Ministrów 2007]. W świetle PKD 2007 obejmuje ona: uprawy rolne, chów i hodowlę zwierząt, łowiectwo, włączając działalność usługową. Produkcja rolna uwarunkowana jest cyklem biologicznym. Związana jest ona bowiem z rozwojem organizmów żywych (roślinnych i zwierzęcych) wytwarzanych w cyklicznym procesie produkcyjnym, obejmującym fazę przygotowawczą, wytwórczą, przetwórczą i fazę wprowadzenia do obrotu. Biologiczny charakter produkcji narzuca długotrwały cykl wytwarzania. Następuje rozbieżność między sygnałem z rynku dotyczącym popytu na produkty rolne, a uzyskaniem efektów w postaci ich podaży [Czyżewski, Henisz-Matuszak 2006]. Uwarunkowania produkcji rolnej powodują istnienie określonego profilu ryzyka związanego z odroczeniem nakładów od efektów, w warunkach trudnych do przewidzenia zjawisk klimatycznych i zachowań rynku krajowego i zagranicznego w okresie cyklu produkcyjnego. Te specyficzne warunki gospodarowania powodują, iż rolnictwo w odróżnieniu od innych działów gospodarki, nie ma możliwości zmian skali produkcji, a w dłuższym okresie występuje cykliczność zmian popytu i podaży. Jednym z czynników rozwoju produkcji rolnej jest jej specjalizacja. Oznacza ona ograniczenie różnorodności asortymentu lub zwiększanie udziału produkcji wybranego dobra w celu maksymalizacji produkcyjności zasobu ziemi i wydajności pracy [Juszczyk 2001]. Celem artykułu była analiza i ocena zmian wielkości produkcji rolnej według typów rolniczych w Polsce oraz wskazanie ekonomicznych korzyści wynikających ze specjalizacji gospodarstw rolnych mierzonych wygospodarowaną przez nie wartością dodaną netto. Materiał i metodyka badań Badania przeprowadzono na podstawie raportów publikowanych w ramach Polskiego Farm Accountancy Data Network (FADN) System zbierania i wykorzystywania danych rachunkowych gospodarstw rolnych11. Analizą objęto towarowe gospodarstwa rolne o wielkości ekonomicznej równej lub większej niż 2 ESU. Wartość ta określana jest na podstawie sumy wartości standardowych nadwyżek bezpośrednich (SGM) wszystkich działalności występujących w danym podmiocie. Standardowa nadwyżka bezpośrednia jest nadwyżką wartości produkcji danej działalności rolniczej nad wartością kosztów bezpośrednich w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcji. Parametrem służącym do określania wielkości ekonomicznej gospodarstwa rolnego jest Europejska Jednostka Wielkości (ESU). Jedno ESU odpowia- * Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki. 1 Podstawą prawną Polskiego FADN jest Ustawa o zbieraniu i wykorzystywaniu danych rachunkowych z gospodarstw rolnych z 29 listopada 2000 roku z późn. zm. (Dz.U. Nr 3 z 2001 r., poz. 20) a gromadzenie i przedstawianie danych zlecono Instytutowi Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej-PIB.
380 Ewa Szafraniec-Siluta, Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka da równowartości 1200 euro [Goraj, Mańko 2009]. Na podstawie prowadzonej działalności rolniczej określany był typ danego gospodarstwa rolnego. Zgodnie z Decyzją Komisji z 7 czerwca 1985 roku ustanawiającą wspólnotową typologię gospodarstw, typ określany jest na podstawie wielkości udziału standardowej nadwyżki bezpośredniej poszczególnych działalności rolniczych prowadzonych w gospodarstwie w całkowitej standardowej nadwyżce bezpośredniej gospodarstwa rolnego 22. Dokonano analizy zmian w produkcji rolnej gospodarstw z uwzględnieniem siedmiu typów rolniczych: uprawy polowe (zboża, rośliny oleiste, strączkowe i okopowe), uprawy ogrodnicze (warzywa, truskawki, kwiaty i rośliny ozdobne), uprawy trwałe (sady owocowe i jagodowe, gaje oliwne, uprawa winorośli), krowy mleczne (bydło mleczne, które utrzymywane jest głównie dla produkcji mleka), zwierzęta żywione w systemie wypasowym (bez krów mlecznych bydło opasowe, owce, kozy i inne żywione w systemie wypasowym), zwierzęta ziarnożerne (trzoda chlewna, drób i inne zwierzęta żywione paszami treściwymi), mieszane (uprawy polowe i zwierzęta hodowlane zaliczane są tu gospodarstwa rolne, które nie spełniają wymogów określonych dla typów specjalistycznych). Badanie obejmuje lata 2004-2009. Wszystkie dane przedstawione w opracowaniu są wartościami przeciętnymi dla rozpatrywanych grup gospodarstw rolnych. Wyniki badań Zmiany wartości produkcji ogółem gospodarstw rolnych w Polsce według wartości przeciętnych przedstawiono na rysunku 1. Choć w badanym okresie łączna wartość produkcji gospodarstw rolnych według danych przeciętnych wzrosła, zauważalne są znaczne różnice pomiędzy gospodarstwami różnych typów rolniczych. Najwyższą produkcją cechowały się gospodarstwa o typie zwierzęta ziarnożerne oraz uprawy ogrodnicze, najniższą natomiast podmioty o wielokierunkowej strukturze produkcji. Na wartość produkcji rolnej gospodarstw składa się suma efektów ich działalności w trzech sferach: produkcji roślinnej, zwierzęcej oraz pozostałej produkcji rolnej. Pierwsza z nich obejmuje sprzedaż, zużycie wewnętrzne, przekazania do gospodarstwa domowego oraz różnicę stanu zapasów produktów roślinnych. Druga natomiast, wartość produkcji żywca oraz produktów pochodzenia zwierzęcego. Do pozostałej produkcji zalicza się m.in.: czynsz za wydzierżawioną ziemię w stanie gotowym do siewu, przychody z okazjonalnego przekazania powierzchni paszowej, świadczenia usług oraz za wynajem sprzętu, odsetki od aktywów obrotowych, przychody z agroturystyki [Wyniki standardowe 2010]. Strukturę produkcji gospodarstw rolnych w Polsce przedstawiono na rysunku 2. Gospodarstwa należące do typów uprawy ogrodnicze oraz uprawy trwałe charakteryzowały się zł/pln Rysunek 1. Produkcja ogółem w gospodarstwach rolnych w Polsce według wartości przeciętnych Figure 1. Total production on farms in Poland, the average value Legenda: 1 uprawy polowe, 2 uprawy ogrodnicze, 3 uprawy trwałe, 4 krowy mleczne, 5 zwierzęta żywione w systemie wypasowym, 6 zwierzęta ziarnożerne, 7 mieszane/1 fi eldcrops, 2 horticulture, 3 other permanent crops, 4 milk cows, 5 other grazing livestock, 6 granivores, 7 mixed Źródło: opracowanie własne na podstawie Wyniki standardowe... 2005-2010 Source: own study based on Wyniki standardowe... 2005-2010 wysokim stopniem wyspecjalizowania, bowiem w obu przypadkach ponad 97% wartości ich produkcji stanowiła wytwórczość roślinna. W typach krowy mleczne, zwierzęta ziarnożerne oraz zwierzęta żywione w systemie wypasowym najwyższy udział w strukturze produkcji stanowiła działalność zwierzęca. Udział produkcji roślinnej wyniósł przeciętnie 20% produkcji ogółem. Wyjaśnieniem takiej struktury może być komplementarność obu rodzajów działalności. Produkty roślinne bowiem stanowią źródło pożywienia dla hodowanych zwierząt. 2 Wartość SGM dla produktów roślinnych jest odnoszona do 1 ha, z wyjątkiem upraw grzybów, gdzie stosuje się standardową powierzchnię 100 m 2. W przypadku produkcji zwierzęcej współczynniki SGM liczone są na 1 sztukę zwierzęcia. Wyjątek stanowią drób i pszczoły, dla których SGM liczone są odpowiednio: na 100 sztuk i 1 pień pszczeli [Słownik pojęć GUS. www.stat.gov.pl].
381 Uprawy polowe/fieldcrops Uprawy ogrodnicze/horticulture Uprawy trwałe/permanent crops Krowy mleczne/milk cows Zwierzęta żywione w systemie wypasowym/ Other grazing livestock Zwierzęta ziarnożerne/granivores Uprawy mieszane/mixed cultivation Produkcja roślinna/crop production Produkcja zwierzęca/animal production Pozostała produkcja/remaining production Rysunek 2. Struktura produkcji gospodarstw rolnych w Polsce według wartości przeciętnych Figure 2. The structure of agricultural production of farms in Poland, the average value Gospodarstwa typu mieszanego wykazywały podobne proporcje pomiędzy działalnością roślinną i zwierzęcą. Pozostała produkcja stanowiła niewielki udział w wytwórczości gospodarstw rolnych wszystkich typów. Wartość produkcji gospodarstwa rolnego pomniejszona o koszty wynikające z zaangażowania czynników produkcji oznacza wygospodarowaną nadwyżkę ekonomiczną tzw. wartość dodaną netto33. W literaturze podkreśla się, że jest to jedna z nielicznych miar, przy zastosowaniu której możliwym staje się porównanie wyników ekonomicznych uzyskiwanych przez gospodarstwa rolne o zróżnicowanej 3 Wartość dodana netto = Wartość produkcji ogółem Zużycie pośrednie + Saldo bieżących dopłat i podatków Amortyzacja [Goraj i in. 2004].
382 Ewa Szafraniec-Siluta, Danuta Zawadzka, Agnieszka Strzelecka Rysunek 3. Wielkość ekonomiczna gospodarstw rolnych w Polsce według wartości przeciętnych [ESU] Figure 3. The economic size of farms in Poland, the average value [ESU] Legenda/Legend: jak na rys. 1/see fig. 1 Rysunek 4. Wartość dodana netto gospodarstw rolnych w Polsce według wartości przeciętnych z uwzględnieniem typów rolniczych [zł] Figure 4. Net added value of agricultural farms in Poland, according to the average values of farming types [PLN] Legenda/Legend: jak na rys. 1/see fig. 1 strukturze własności czynników produkcji [Goraj, Mańko 2009]. Wielkość ekonomiczna gospodarstw oraz wartość dodana netto dla badanych gospodarstw zostały przedstawione kolejno na rysunku 3 i 4. Najwyższą wielkość ekonomiczną oraz wartość dodaną netto w badanym okresie, podobnie jak wartość produkcji wykazywały gospodarstwa typu zwierzęta ziarnożerne oraz uprawy ogrodnicze. Z kolei najniższe korzyści ekonomiczne cechowały gospodarstwa mieszane. Uzyskane wyniki są zbieżne z rezultatami badań dotychczas prezentowanych w literaturze przedmiotu [Por. Orłowska 2010]. Skala produkcji jest czynnikiem determinującym dochodowość gospodarstw rolnych w Polsce. W piśmiennictwie podkreśla się ponadto pozytywne znaczenie kierunku produkcji jako czynnika determinującego wysokość osiąganych nadwyżek ekonomicznych [Idczak 2001], co również znajduje odzwierciedlenie w wynikach uzyskanych dla badanych gospodarstw rolnych. Wyniki badań [Stefko 2008] wskazują, że zarówno gospodarstwa specjalizujące się w uprawach ogrodniczych, jak i w chowie zwierząt ziarnożernych, są najbardziej dynamicznie rozwijającą się grupą producentów rolnych. Ich wysoka pozycja konkurencyjna wynika m.in. z umiejętności dostosowywania się do zmiennych wymagań rynkowych, poprzez podejmowanie działań inwestycyjnych, oraz relatywnie większe możliwości pozyskania kapitału obcego na finansowanie działalności. Podsumowanie i wnioski Przeprowadzone badania umożliwiły sformułowanie kilku wniosków. 1. Jednym z czynników rozwoju produkcji rolnej jest jej specjalizacja. 2. Specjalizacja oznacza ograniczenie różnorodności asortymentu lub zwiększanie udziału produkcji wybranego dobra w celu maksymalizacji produkcyjności zasobu ziemi i wydajności pracy. 3. Najwyższy stopnień specjalizacji produkcji cechuje gospodarstwa należące do typów uprawy ogrodnicze oraz uprawy trwałe. 4. Najwyższymi wartościami produkcji rolnej, najwyższą wielkością ekonomiczną oraz wartością dodaną netto w badanym okresie charakteryzują się gospodarstwa o typie zwierzęta ziarnożerne oraz uprawy ogrodnicze. Najniższe wartości omawianych kategorii występują w grupie podmiotów o wielokierunkowej strukturze produkcji.
383 Literatura Czyżewski A., Henisz-Matuszak A. 2006: Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Studium porównawcze struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, 23. Decyzja Komisji z dnia 7 czerwca 1985 r. ustanawiająca wspólnotową typologię gospodarstw rolnych (85/377/EWG) Miejsce publikacji: OJ L 220 17.08.1985, 1. Goraj L., Mańko S. 2009: Rachunkowość i analiza ekonomiczna w indywidualnym gospodarstwie rolnym. Difin, Warszawa, 38, 76. Goraj L., Mańko S., Sass R., Wyszkowska Z. 2004: Rachunkowość rolnicza, Difin, Warszawa, 49. Idczak J. 2001: Dochody rolnicze a polityka rozwoju regionalnego Unii Europejskiej. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań, 87. Juszczyk S. 2001: Głębokość specjalizacji. Propozycja ekonomiczno-organizacyjna na przykładzie gospodarstw mlecznych makroregionu środkowego. Rocz. Nauk. SERiA, t. III, z. 4, 101-105. Orłowska M. J. 2010: Sytuacja dochodowa gospodarstw o różnym kierunku produkcji. Acta Scienitarum Oeconomia, 9(2), 121-139. Słownik pojęć GUS, [www.stat.gov.pl], 2011. St efko O. 2008: Aktywność inwestycyjna i umiejętność pozyskiwania kapitału obcego jako warunki rozwoju i podnoszenia konkurencyjności gospodarstw indywidualnych w Polsce. Journal of Agribusiness and Rural Development, 2(8), 135-143. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2004 roku. Część I. Wyniki standardowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2005, 50, 51, 54. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2005 roku. Część I. Wyniki standardowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2006, 40, 41, 44. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2006 roku. Część I. Wyniki standardowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2007, 40, 41, 44. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2007 roku. Część I. Wyniki standardowe. IERiGŻ-PIB, Warszawa 2008, 40, 41, 44. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2008 roku. Część I. Wyniki standardowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2009, 40, 41, 44. Wyniki standardowe uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 2009 roku. Część I. Wyniki standardowe, IERiGŻ-PIB, Warszawa 2010, 17-20, 40, 41, 44. Ustawa o zbieraniu i wykorzystywaniu danych rachunkowych z gospodarstw rolnych z 29 listopada 2000 roku z późniejszymi zmianami (Dz.U. Nr 3 z 2001 r. poz. 20). Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. w sprawie Polskiej Klasyfi kacji Działalności (PKD), Dz.U. Nr 251, poz. 1885. Summary The aim of the article is to analyze and evaluate changes in the volume of agricultural production according to agriculture types in Poland and the indication of the effectiveness of specialized farms. There were examined commodity farms in Poland which kept the books of agricultural account from 2004 to 2009. The paper uses empirical data from the Polish FADN (Farm Accountancy Data Network). To achieve the goal of this work, we examined the agricultural farms in Poland in terms of their specialization, a value of agricultural production, economic size and net added value. Adres do korespondencji: dr hab. Danuta Zawadzka, prof. nadzw. PK, mgr Agnieszka Strzelecka, mgr Ewa Szafraniec-Siluta Politechnika Koszalińska Instytut Ekonomii i Zarządzania ul. Kwiatkowskiego 6e 75-343 Koszalin e-mail: danutaz@man.koszalin.pl tel. (94) 343 92 16 e-mail: agnieszka.starczewska@tu.koszalin.pl tel. (94) 343 91 59 e-mail: ewa.szafraniec@tu.koszalin.pl tel. (94) 343 91 64