Część I MIEJSCE HANDLU WEWNĘTRZNEGO W GOSPODARCE POLSKI W LATACH 2009-2013 Robert Nowacki IBRKK Handel wewnętrzny w gospodarce narodowej Streszczenie Artykuł zawiera dane statystyczne obrazujące rolę podmiotów klasyfikowanych w sekcji Handel; naprawa pojazdów samochodowych w gospodarce polskiej. Sekcja ta, jako istotna składowa sektora usług, odgrywa w systemie gospodarczym dużą rolę. Skupia ponad jedną trzecią wszystkich podmiotów zarejestrowanych w systemie REGON. Charakteryzuje się dużą dynamiką i elastycznością działań. Na podstawie danych statystycznych z lat 2009-2012 przedstawiono jej w tworzeniu produktu krajowego brutto oraz analizę zmian wartości sprzedaży detalicznej i hurtowej ogółem i według przekroju rodzajowego sprzedawanych grup towarowych. Zaprezentowane rozważania wykazały przede wszystkim duże i różnokierunkowe wahania wskaźników obrazujących zarówno przedsiębiorstw handlowych w tworzeniu produktu krajowego brutto, jak i trendy sprzedażowe na rynku. W artykule zaakcentowano pojawiające się symptomy spowolnienia gospodarczego, głównie odnoszące się do spadku tempa sprzedaży w 2012 r. i związanych z tym pesymistycznych prognoz dotyczących koniunktury w handlu. Słowa kluczowe: handel, przedsiębiorstwa handlowe, produkt krajowy brutto, struktura ów w tworzeniu produktu krajowego brutto i wartości danej brutto, sprzedaż detaliczna i hurtowa, dynamika sprzedaży detalicznej i hurtowej, struktura sprzedaży. Kody JEL: L81 7
Handel a produkt krajowy brutto i dodana brutto Analizując znaczenie handlu wewnętrznego w gospodarce narodowej należy zwrócić uwagę na zróżnicowanie podmiotów tworzących tę sekcję. Zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD) jednostkami handlowymi nazywane są podmioty gospodarcze prowadzące podstawową działalność zakwalifikowaną do sekcji G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle. Wykaz rodzajów działalności handlowej w zakresie sekcji G przedstawiono w tablicy 1. Tablica 1 Schemat klasyfikowania podmiotów zaliczanych według Polskiej Klasyfikacji Działalności do sekcji G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Dział Grupa Nazwa grupowania 45 Handel hurtowy i detaliczny pojazdami samochodowymi; Naprawa pojazdów samochodowych 45.1 Sprzedaż hurtowa i detaliczna pojazdów samochodowych, z wyłączeniem motocykli 45.2 Konserwacja i naprawa pojazdów samochodowych; z wyłączeniem motocykli 45.3 Sprzedaż hurtowa i detaliczna części i akcesoriów do pojazdów samochodowych, z wyłączeniem motocykli 45.4 Sprzedaż hurtowa i detaliczna motocykli, ich naprawa i konserwacja oraz sprzedaż hurtowa i detaliczna części i akcesoriów do nich 46 Handel hurtowy, z wyłączeniem handlu pojazdami samochodowymi 46.1 Sprzedaż hurtowa realizowana na zlecenie 46.2 Sprzedaż hurtowa płodów rolnych i żywych zwierząt 46.3 Sprzedaż hurtowa żywności, napojów i wyrobów tytoniowych 46.4 Sprzedaż hurtowa artykułów użytku domowego 46.5 Sprzedaż hurtowa narzędzi technologii informacyjnej i komunikacyjnej 46.6 Sprzedaż hurtowa maszyn, urządzeń i dodatkowego wyposażenia 46.7 Pozostała wyspecjalizowana sprzedaż hurtowa 46.9 Sprzedaż hurtowa niewyspecjalizowana 47 Handel detaliczny, z wyłączeniem handlu detalicznego pojazdami samochodowymi 8
Dział Grupa Nazwa grupowania 47.1 Sprzedaż detaliczna prowadzona w niewyspecjalizowanych sklepach 47.2 Sprzedaż detaliczna żywności, napojów i wyrobów tytoniowych prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach 47.3 Sprzedaż detaliczna paliw do pojazdów silnikowych na stacjach paliw 47.4 Sprzedaż detaliczna narzędzi technologii informacyjnej i komunikacyjnej prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach 47.5 Sprzedaż detaliczna artykułów użytku domowego prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach 47.6 Sprzedaż detaliczna wyrobów związanych z kulturą i rekreacją prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach 47.7 Sprzedaż detaliczna pozostałych wyrobów prowadzona w wyspecjalizowanych sklepach 47.8 Sprzedaż detaliczna prowadzona na straganach i targowiskach 47.9 Sprzedaż detaliczna prowadzona poza siecią sklepową, straganami i targowiskami Źródło: Rynek wewnętrzny w 2012 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013, s. 8. Sekcja ta grupuje podmioty o istotnym znaczeniu dla gospodarki narodowej, mające duży w strukturze podmiotowej całej gospodarki narodowej i posiadające duży wkład w tworzenie produktu krajowego brutto i wartości dodanej. Według danych zaczerpniętych z rejestru REGON w 2012 r. zarejestrowanych było w Polsce 1 065 781 przedsiębiorstw handlowych, co stanowiło 35,2% ogółu zarejestrowanych podmiotów (łącznie w gospodarce narodowej 3 975 334) 1. W stosunku do 2011 r. oznaczało to minimalny (o 0,5 pkt. proc.) wzrost, ale w odniesieniu do 2009 r., pierwszego z objętych analizą w niniejszym opracowaniu, dynamika była ujemna (o 0,6 pkt. proc.). Analizując znaczenie przedsiębiorstw handlowych w gospodarce narodowej w ujęciu wartościowym, należy zwrócić uwagę na wskaźniki charakteryzujące rozwój gospodarczy kraju w latach 2009-2012. Badane czterolecie to okres wyraźnego spowolnienia koniunktury gospodarczej, wywołanego światowym kryzysem finansowym zapoczątkowanym w drugiej połowie 2008 r. Z danych przedstawionych w tablicach 2 i 3, obrazujących podstawo- 1 Na podstawie: Rynek wewnętrzny w 2012 r., Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013. 9
Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne charakteryzujące gospodarkę narodową w latach 2009-2012 i ich dynamika w cenach bieżących Tablica 2 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 rok rok rok rok rok 2009 PKB 1 344 505 105,4 1 416 585 105,4 1 528 127 107,9 1 595 225 104,4 118,6 Wartość dodana brutto 1 194 830 107,0 1 247 651 104,4 1 342 386 107,6 1 412 909 105,3 118,3 Popyt krajowy 1 343 496 101,3 1 433 686 106,7 1 545 715 107,8 1 590 424 102,9 118,4 Spożycie ogółem 1 069 928 104,8 1 136 237 106,2 1 208 639 106,4 1 264 736 104,6 118,2 Akumulacja 273 568 89,7 297 449 108,7 337 076 113,3 325 688 96,6 119,1 Eksport towarów i usług 530 278 104,2 598 369 112,8 688 738 115,1 744 748 108,1 140,4 Import towarów i usług 529 269 94,6 615 470 116,3 706 326 114,8 739 947 104,8 139,8 Źródło: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych. http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013]. 10
we wskaźniki makroekonomiczne charakteryzujące gospodarkę narodową, wynika, iż 2012 r. był okresem trudnym. Tablica 3 Dynamika podstawowych wskaźników makroekonomicznych charakteryzujących gospodarkę narodową w cenach stałych (ceny średnioroczne roku ego) Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 rok rok rok rok PKB 101,6 103,9 104,5 101,9 Wartość dodana brutto 101,8 103,7 104,5 101,9 Popyt krajowy 98,9 104,6 103,6 99,9 Spożycie ogółem 102,0 103,4 101,6 101,0 Akumulacja 88,5 109,3 111,2 95,8 Eksport towarów i usług 93,2 112,1 107,7 103,9 Import towarów i usług 87,6 113,9 105,5 99,3 Źródło: Jak w tablicy 2. Wartość produktu krajowego brutto w 2012 r. wyniosła 1 595 225 mln zł i była wyższa od wytworzonego w roku m o 67 098 mln zł. Oznacza to przyrost w cenach bieżących o 4,4%. W cenach stałych przyrost ten wyniósł jednak zaledwie 1,9%. W stosunku do zmian zachodzących w latach 2010-2011 uwidocznił się przede wszystkim spadek przyspieszenia zaobserwowanego w latach 2010-2011; w 2011 r. wynosiło ono 4,5%, rok wcześniej 3,9%. Tym samym wskaźnik dynamiki produktu krajowego brutto liczonej w cenach stałych zbliżył się do poziomu notowanego w 2009 r. (1,6%), który był w ostatnich latach zdecydowanie najgorszy. Na spowolnienie tempa wzrostu produktu krajowego brutto wpływ miał przede wszystkim spadek dynamiki popytu krajowego w 2012 r. był on (licząc w cenach stałych) o 0,1 pkt. proc. niższy niż w 2011 r., a różnica wskaźników dynamiki sięgała w tym okresie 3,7 pkt. proc. Licząc w cenach bieżących, popyt wzrósł w 2012 r. tylko o 2,9% w stosunku do roku poprzed- 11
niego. Ujemna dynamika wystąpiła też w przypadku akumulacji oraz importu towarów i usług. Przyjmując za bazowy 2009 r., produkt krajowy brutto wzrósł o 18,6%, nieco niższa była dynamika wartości dodanej brutto (18,3%). Zbliżone wskaźniki odnotowano w przypadku popytu krajowego (18,4%), spożycia ogółem (18,2%), a także akumulacji (19,1%). Indeksy dynamiki dla wymiany towarowej z zagranicą ukształtowały się na poziomie 40,4% w przypadku eksportu i 39,8% w odniesieniu do importu. Biorąc pod uwagę poszczególne sekcje gospodarki narodowej, największą dodaną brutto wytworzono w podmiotach działających w sferze handlu i naprawy pojazdów samochodowych 268 592 mln zł, a następnie w przetwórstwie przemysłowym 243 829 mln zł (tablica 4). Wartość ta w przedsiębiorstwach handlowych wzrosła w ciągu czterech lat o 44 000 mln zł. Należy zwrócić również uwagę na zróżnicowaną dynamikę wytwarzanej wartości dodanej brutto w poszczególnych sekcjach gospodarki narodowej. Licząc w cenach bieżących, w 2012 r. najwyższą dynamikę odnotowano w przypadku sekcji D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę oraz sekcji H, skupiającej podmioty związane z transportem i działalnością magazynową po 13,9%. Najniższe wskaźniki wystąpiły w przypadku górnictwa i wydobywania (sekcja B) oraz działalności związanej z kulturą, rozrywką i rekreacją (sekcja R) odpowiednio 95,4% oraz 99,4%. W 2012 r. handel i naprawa pojazdów samochodowych charakteryzował się dynamiką rzędu 6,9%, o 3,2 pkt. proc. wyższą niż rok wcześniej, ale niższą o 0,9 pkt. proc. niż w 2010 r. i aż o 3,1 pkt. proc. niż w 2009 r.. Na tle pozostałych sekcji usługowych są to jednak wskaźniki nieco lepsze poza wyraźnie najsłabszym dla sekcji G 2011 r. (wykres 1). W efekcie, uwzględniając w ujęciu porównawczym pięć sektorów (rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybołówstwo; przemysł; budownictwo; handel i naprawę pojazdów samochodowych oraz pozostałą działalność usługową), w 2012 r. sekcja G odnotowała najwyższą dynamikę tworzenia wartości dodanej brutto, będąc jedyną analizowaną kategorią, notującą wzrost dynamiki w porównaniu z rokiem m (w którym z kolei charakteryzowała się najniższym wskaźnikiem dynamiki). Analizując dynamikę wartości dodanej brutto wytwarzanej przez poszczególne sekcje gospodarki narodowej w okresie czteroletnim, najwyższe 12
PKB, dodana brutto według sekcji gospodarki narodowej i ich dynamika w latach 2009-2012 w cenach bieżących Tablica 4 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 PKB 1 344 505 105,4 100,0 1 416 585 105,4 100,0 1 528 127 107,9 100,0 1 595 225 104,4 100,0 118,6 Wartość dodana brutto ogółem 1 194 830 107,0 88,9 1 247 651 104,4 88,1 1 342 386 107,6 87,8 1 412 909 105,3 88,6 118,3 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 43 060 104,3 3,2 46 637 108,3 3,3 54 089 116,0 3,5 55 103 101,9 3,5 128,0 Przemysł 293 422 109,3 21,8 300 296 102,3 21,2 332 498 110,7 21,8 348 121 104,7 21,8 118,6 Górnictwo i wydobywanie 25 773 96,0 1,9 30 587 118,7 2,2 36 847 120,5 2,4 35 141 95,4 2,2 136,3 Przetwórstwo przemysłowe 215 039 109,0 16,0 209 714 97,5 14,8 233 641 111,4 15,3 243 829 104,4 15,3 113,4 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 38 176 122,3 2,8 44 059 115,4 3,1 45 334 102,9 3,0 51 613 113,9 3,2 135,2 rok 2009 13
Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 14 434 110,1 1,1 15 936 110,4 1,1 16 676 104,6 1,1 17 538 105,2 1,1 121,5 Budownictwo 96 624 112,9 7,2 101 026 104,6 7,1 110 539 109,4 7,2 110 621 100,1 6,9 114,5 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 224 592 110,0 16,7 242 150 107,8 17,1 251 191 103,7 16,4 268 592 106,9 16,8 119,6 Pozostała działalność usługowa 537 132 103,9 40,0 557 542 103,8 39,4 594 069 106,6 38,9 630 472 106,1 39,5 117,4 Transport i gospodarka magazynowa 68 037 111,2 5,1 68 807 101,1 4,9 76 199 110,7 5,0 86 822 113,9 5,4 127,6 Zakwaterowanie i gastronomia 14 260 107,9 1,1 14 630 102,6 1,0 16 261 111,1 1,1 16 917 104,0 1,1 118,6 Informacja i komunikacja 48 602 105,3 3,6 47 448 97,6 3,3 49 538 104,4 3,2 51 912 104,8 3,3 106,8 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 46 926 79,2 3,5 55 110 117,4 3,9 59 314 107,6 3,9 63 558 107,2 4,0 135,4 rok 2009 14
Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Obsługa rynku nieruchomości 67 362 99,5 5,0 70 094 104,1 4,9 75 322 107,5 4,9 81 297 107,9 5,1 120,7 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 64 281 108,8 4,8 63 999 99,6 4,5 67 670 105,7 4,4 70 455 104,1 4,4 109,6 Administrowanie i działalność wspierająca 19 972 114,1 1,5 21 945 109,9 1,5 25 389 115,7 1,7 28 169 110,9 1,8 141,0 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 65 243 109,5 4,9 66 517 102,0 4,7 67 345 101,2 4,4 69 480 103,2 4,4 106,5 Edukacja 58 301 108,2 4,3 60 717 104,1 4,3 64 508 106,2 4,2 65 582 101,7 4,1 112,5 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 44 843 106,6 3,3 48 694 108,6 3,4 51 859 106,5 3,4 53 216 102,6 3,3 118,7 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 10 611 107,4 0,8 10 379 97,8 0,7 10 462 100,8 0,7 10 398 99,4 0,7 98,0 rok 2009 15
Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Pozostała działalność usługowa 21 923 103,2 1,6 22 716 103,6 1,6 23 162 102,0 1,5 25 063 108,2 1,6 114,3 Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz wytwarzające produkty na własne potrzeby 6 771 105,5 0,5 6 486 95,8 0,5 7 040 108,5 0,5 7 603 108,0 0,5 112,3 rok 2009 Źródło: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013]; Komunikaty GUS w sprawie szacunku wartości nominalnej produktu krajowego brutto za lata 2009-2012, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2009-2010.pdf, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2010-2011.pdf, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_pkb_za_lata_2011-2012.pdf [dostęp: 15.10.2013]. 16
wskaźniki obserwuje się w przypadku sekcji O (administrowanie i działalność wspierająca), B (górnictwo i wydobywanie), K (działalność finansowa i ubezpieczeniowa) oraz D (wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę). We wszystkich tych sekcjach dynamika ta przekroczyła 30% (odpowiednio plus 41%, 36,3%, 35,4% oraz 35,2%). Najgorsze wskaźniki charakteryzowały sekcję R (działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją minus 2%. Wskaźnik dla sekcji G ukształtował się na poziomie 19,6%, wyższym o ponad 2 pkt. proc. niż w przypadku pozostałych sekcji usługowych. 117 116 115 114 113 112 111 110 109 108 107 106 105 104 103 102 101 100 Wykres 1 Dynamika wartości dodanej brutto według wybranych sekcji gospodarki narodowej w latach 2009-2012 w cenach bieżących ( ) 112,9 110 109,3 108,3 107,8 104,6 104,3 103,9 103,8 102,3 116 110,7 109,4 106,6 103,7 106,9 106,1 104,7 101,9 100,1 2009 2010 2011 2012 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Budownictwo Pozostała działalność usługowa Przemysł Handel; naprawa pojazdów samochodowych Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm [dostęp: 14.10.2013]. Przyjmując za podstawę obliczeń średnioroczne ceny stałe, dynamika wytworzonej przez przedsiębiorstwa handlowe wartości dodanej brutto wyniosła 1,2% i była niższa niż rejestrowana w przypadku pozostałej działalno- 17
ści usługowej (o 1,9 pkt. proc.) i w przemyśle (o 0,6 pkt. proc.) wykres 2 i tablica 5. Dynamika wartości dodanej brutto według wybranych sekcji gospodarki narodowej w latach 2009-2012 w cenach stałych ( ) Wykres 2 113 112 111 110 109 108 107 106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96 95 111,8 111,6 109,1 108,2 107,3 106,4 104,5 104,3 105,7 103,1 101,5 101,8 101,2 101,2 99,9 100,3 100,1 95,7 97,9 96,1 2009 2010 2011 2012 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Budownictwo Pozostała działalność usługowa Przemysł Handel; naprawa pojazdów samochodowych Źródło: Jak w wykresie 1. Uwzględniając agregację poszczególnych sekcji, największy w tworzeniu produktu krajowego brutto ma niezmiennie działalność usługowa. W 2012 r. w sferze usług wytworzono łącznie 63,2% produktu krajowego brutto. W porównaniu z rokiem m ten zwiększył się o 0,7 pkt. proc., ale jednocześnie był o 0,7 pkt. proc. niższy niż w 2009 r. Spośród wszystkich sekcji usługowych najwyższą u w tworzeniu produktu krajowego brutto ma sekcja G, skupiająca podmioty działające w sferze handlu i naprawy pojazdów samochodowych (wykres 3). W latach 2009-2012 wskaźnik ten wahał się od 16,4% (2011 r.) do 17,1% (2010 r.). W 2012 r. odnotowano wskaźnik na poziomie 16,8%, czyli wzrost 18
o 0,4 pkt. proc. w stosunku do roku ego. Udział pozostałych sekcji usługowych wyniósł w 2012 r. łącznie 39,5%, co oznacza wzrost o 0,6 pkt. proc. w porównaniu z rokiem m, ale jednocześnie spadek o 0,5 pkt. proc. w porównaniu z 2009 r. Udział sekcji przemysłowych w tym czasie osiągnął 21,8%, taką samą jak w 2011 r. i 2009 r. i o 0,6 pkt. proc. wyższą niż w 2010 r., natomiast wskaźnik dla budownictwa osiągnął poziom 6,9% (najniższy w całym analizowanym czteroleciu). Wykres 3 Udział wybranych sekcji gospodarki narodowej w tworzeniu PKB w latach 2009-2012 w cenach bieżących (w %) 2012 3,5 21,8 6,9 16,8 39,5 2011 3,5 21,8 7,2 16,4 38,9 2010 3,3 21,2 7,1 17,1 39,4 2009 3,2 21,8 7,2 16,7 40,0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo Budownictwo Pozostała działalność usługowa Przemysł Handel; naprawa pojazdów samochodowych Źródło: Jak w wykresie 1. Na tym tle wskaźniki makroekonomiczne dla pierwszego półrocza 2013 r. nie rysują się optymistycznie. Dynamika realna produktu krajowego brutto niewyrównanego sezonowo (w cenach stałych średniorocznych roku ego) wyniosła zaledwie 0,5% w I kwartale i 0,8% w II kwartale w porównaniu z analogicznymi okresami roku ego. Dla porównania wskaźniki te w 2011 r. kształtowały się na poziomie odpowiednio 3,5% oraz 2,4%, a w drugim półroczu osiągnęły wartości kwartalne 1,3% oraz 0,7%. 19
Tablica 5 Dynamika wartości dodanej brutto według sekcji gospodarki narodowej w latach 2009-2012 w cenach stałych (ceny średnioroczne roku ego) Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo 109,1 95,7 101,5 96,1 Przemysł 101,2 107,3 108,2 101,8 Górnictwo i wydobywanie 84,3 96,3 99,4 99,5 Przetwórstwo przemysłowe 103,7 107,3 109,2 101,9 Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną i gorącą wodę 99,0 115,9 111,8 103,8 Dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami; rekultywacja 103,7 104,3 102,0 100,3 Budownictwo 111,6 106,4 111,8 100,3 Handel; naprawa pojazdów samochodowych 104,3 105,7 97,9 101,2 Pozostała działalność usługowa 99,9 100,1 104,5 103,1 Transport i gospodarka magazynowa 96,3 100,9 112,0 107,9 Zakwaterowanie i gastronomia 101,4 97,8 106,9 101,5 Informacja i komunikacja 103,3 99,9 106,4 110,0 Działalność finansowa i ubezpieczeniowa 72,5 105,5 103,9 102,6 Obsługa rynku nieruchomości 103,2 105,0 103,2 102,2 Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna 105,0 98,2 102,9 101,1 Administrowanie i działalność wspierająca 110,6 108,9 115,0 108,5 Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne 103,8 98,9 98,3 99,6 Edukacja 101,1 97,8 100,3 98,7 Opieka zdrowotna i pomoc społeczna 104,7 106,5 105,3 102,5 Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją 95,7 87,3 102,3 97,1 Pozostała działalność usługowa 99,7 101,6 98,3 104,6 Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników oraz wytwarzające produkty na własne potrzeby 101,8 93,1 104,1 104,3 Źródło: Jak w tablicy 2. 20
Spadkowy trend trwa już od końca 2011 r. Podobne tendencje charakteryzują dynamikę wartości dodanej brutto. Jeszcze większym pesymizmem napełniają dane o innych podstawowych wskaźnikach makroekonomicznych. Wskaźniki dynamiki popytu krajowego wyniosły w dwóch pierwszych kwartałach 2013 r. minus 0,9% oraz minus 1,7%, akumulacja obniżyła się o 5,9% i 13,6%. Zmalał również import produktów i usług (o 1,6% oraz 1,9%). Dodatnią dynamikę odnotowano natomiast w przypadku eksportu (plus 1,3% i 3,2%), a także spożycia ogółem w II kwartale (o 0,1% przy braku zmian w I kwartale). Podawane przez GUS wskaźniki obrazujące skalę wpływu poszczególnych mierników na wzrost realny produktu krajowego brutto niewyrównanego sezonowo w porównaniu z analogicznym okresem roku ego pokazują, iż niewielka jego dynamika warunkowana była przede wszystkim dodatnim saldem obrotów z zagranicą (w kolejnych kwartałach 1,3 pkt. proc. i 2,5 pkt. proc.). W mniejszym stopniu w tym miał wzrost wartości dodanej brutto (plus 0,5 pkt. proc. i plus 0,7 pkt. proc.) oraz spożycia ogółem (o 0,9 pkt. proc. w II kwartale, w tym głównie spożycia publicznego plus 0,8 pkt. proc.). Niekorzystny wpływ charakteryzował natomiast akumulację (wskaźniki ujemne na poziomie odpowiednio 0,8 pkt. proc. i 2,6 pkt. proc.), a także popyt krajowy minus 0,8 pkt. proc. oraz minus 1,7 pkt. proc. Należy zauważyć, że I kwartał charakteryzował się relatywnie dużą stabilizacją, II kwartał natomiast wyraźnie większymi wahaniami poszczególnych wskaźników. Uwaga ta dotyczy również wartości dodanej brutto wytworzonej w sekcji Handel i naprawa pojazdów samochodowych jej dynamika w I kwartale wyniosła minus 0,2%, a w II odnotowano wzrost do poziomu 1,8% 2. Wielkość i struktura sprzedaży detalicznej w przedsiębiorstwach handlowych Analiza sprzedaży detalicznej w latach 2009-2012 wskazuje na systematyczny wzrost jej wartości w kolejnych latach (tablica 6). W omawianym okresie sprzedaży detalicznej wzrosła z 582 774,7 mln zł do 675 992,6 mln, tj. o 16%. Roczne tempo wzrostu w kolejnych latach było zróżnicowane w 2009 r. wynosiło 3,2%, w 2010 r. zmalało do 1,7%, by 2 Na podstawie: Biuletyn Statystyczny 2013, nr 9, GUS, s. 28-56. 21
Wartość i dynamika sprzedaży detalicznej w latach 2009-2012 (w cenach bieżących) Tablica 6 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 rok rok rok rok rok 2009 Sprzedaż detaliczna ogółem 582 774,7 103,2 592 958,4 101,7 646 127,1 109,0 675 992,6 104,6 116,0 w tym: W punktach sprzedaży detalicznej 561 802,2 103,2 571 893,2 101,8 623 974,7 109,1 651 705,4 104,4 116,0 w tym: Żywność i napoje bezalkoholowe 152 208,0 103,9 156 013,2 102,5 161 005,6 103,2 166 157,8 103,2 109,2 Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe 52 045,8 109,5 53 763,3 103,3 54 677,3 101,7 56 153,6 102,7 107,9 Towary nieżywnościowe (bez wyrobów tytoniowych) 357 548,4 102,0 362 116,7 101,3 408 291,8 112,8 429 394,0 105,2 120,1 Źródło: Jak w tablicy 1. 22
w 2011 r. zwiększyć się o ponad 7 pkt. proc., do poziomu 9,0%. W ostatnim roku wskaźnik dynamiki rocznej ponownie wyraźnie się obniżył do 4,6%. Takie same były w zasadzie trendy charakteryzujące sprzedaż detaliczną w punktach sprzedaży detalicznej. W latach 2009-2013 jej wzrosła z 561 802,2 mln zł do 651 705,4 mln zł (czyli także o 16%). Niemal identyczne były również indeksy obrazujące tempo dynamiki rocznej. Większe zróżnicowanie zaobserwować można natomiast w przypadku poszczególnych grup towarowych. W największym stopniu w latach 2009-2012 rosła sprzedaż detaliczna towarów nieżywnościowych (bez wyrobów tytoniowych) o ponad 20%, osiągając 429 394 mln zł. Wyraźnie niższe było tempo wzrostu sprzedaży artykułów żywnościowych i napojów bezalkoholowych oraz napojów alkoholowych i wyrobów tytoniowych. Pierwsza z tych grup odnotowała wzrost do wartości 166 157,8 mln zł (o 9,2% w porównaniu z 2009 r.), druga do 56 153,6 mln zł (o 7,9%). W ujęciu rocznym sprzedaż detaliczna towarów nieżywnościowych najszybciej rosła w latach 2011-2012 roczne indeksy dynamiki były w tych latach wyższe niż w przypadku obu pozostałych grup (w tym zwłaszcza w 2011 r. o ok. 10 pkt. proc.). W przypadku alkoholi i wyrobów tytoniowych zdecydowanie najwyższą dynamikę odnotowano w 2009 r. (plus 9,5%), w trzech kolejnych latach tempo wzrostu sprzedaży spadło ponad trzykrotnie. Inaczej kształtowały się zmiany w grupie produktów żywnościowych i napojów bezalkoholowych. Charakterystycznym zjawiskiem jest przede wszystkim dostrzegane spłaszczenie różnic pomiędzy kolejnymi indeksami dynamiki roczne tempo wzrostu sprzedaży detalicznej kształtowało się od 2,5% (2010 r.) do 3,9% (2009 r.). W sprzedaży realizowanej w punktach sprzedaży detalicznej dominują towary nieżywnościowe (z wyłączeniem wyrobów tytoniowych) (wykres 4). Ich w łącznej wartości sprzedaży detalicznej osiągnął w 2012 r. poziom 65,9%, przy nieznacznej tendencji wzrostowej w kolejnych latach (w stosunku do 2009 r. wzrost o 2,3 pkt. proc.). Znacznie niższe są y dwóch pozostałych grup towarów artykułów żywnościowych i napojów bezalkoholowych oraz alkoholi i wyrobów tytoniowych. Udział pierwszej ukształtował się na poziomie 25,5%, co stanowi o 1,6 pkt. proc. mniej niż przed czterema laty, drugiej 8,6%, przy spadku o 0,7 pkt. proc. 23
Struktura sprzedaży detalicznej w przedsiębiorstwach handlowych według rodzajowych grup towarów w latach 2009-2012 (w %) Wykres 4 2012 25,5 8,6 65,9 2011 25,8 8,8 65,4 2010 27,3 9,4 63,3 2009 27,1 9,3 63,6 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe Towary nieżywnościowe (bez wyrobów tytoniowych) Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rynek wewnętrzny w 2012 roku, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013. Uwzględniając bardziej szczegółowe ujęcie rodzajów działalności na podstawie badań prowadzonych wśród przedsiębiorstw handlowych o liczbie pracujących przekraczającej 9 osób, należy zauważyć dominację artykułów żywnościowych, napojów i wyrobów tytoniowych ich w strukturze sprzedaży detalicznej w 2012 r. osiągnął 25,3%, przy trendzie spadkowym o 0,4 pkt. proc. w ostatnim roku i 3,7% w ciągu czterech lat. Rośnie natomiast znaczenie sprzedaży paliw stałych, ciekłych i gazowych ich w sprzedaży detalicznej wzrósł w latach 2009-2012 o 3,2 pkt. proc., do poziomu 20,2% (tablica 7). Największą dynamikę sprzedaży detalicznej według rodzajów działalności notowały w 2012 r. podmioty prowadzące sprzedaż mebli, artykułów RTV i AGD oraz pozostałą sprzedaż detaliczną w niewyspecjalizowanych sklepach (wskaźniki dynamiki na poziomie odpowiednio 17,5% oraz 13,2%, przy średniej dla ogółu przedsiębiorstw handlowych zatrudniających powy- 24
żej 9 osób na poziomie 5,6%). Jedyną kategorią podmiotów, w przypadku których odnotowano ujemną dynamikę była sprzedaż prasy, książek i pozostała sprzedaż w wyspecjalizowanych sklepach minus 12,4%. Porównując zaprezentowane w tym zestawieniu dane zwracają uwagę przede wszystkim wahania indeksów dynamiki o różnych kierunkach i relatywnie dużej sile dotyczące niektórych rodzajów działalności, np. paliwa stałe, ciekłe i gazowe, czy też wspomniane już meble, RTV i AGD oraz prasa, książki i pozostała sprzedaż w wyspecjalizowanych sklepach (tablica 8). Struktura sprzedaży detalicznej w latach 2009-2012 według rodzajów działalności w cenach bieżących (w %) a Tablica 7 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym: Pojazdy samochodowe, motocykle, części 9,4 9,6 8,8 8,6 Paliwa stałe, ciekłe i gazowe 17,0 18,2 19,6 20,2 Żywność, napoje i wyroby tytoniowe 29,0 27,9 25,7 25,3 Pozostała sprzedaż detaliczna w niewyspecjalizowanych sklepach 7,3 7,8 9,1 9,8 Farmaceutyki, kosmetyki, sprzęt ortopedyczny 4,0 4,5 4,7 4,8 Włókno, odzież, obuwie 4,5 4,8 4,9 4,8 Meble, RTV, AGD 6,0 7,0 6,7 7,5 Prasa, książki, pozostała sprzedaż w wyspecjalizowanych sklepach 7,4 5,9 5,6 4,7 Pozostałe 15,0 13,6 14,3 13,7 a Dane dotyczą przedsiębiorstw, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. Źródło: Rynek wewnętrzny w 2010 roku, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2011 oraz Rynek wewnętrzny w 2012 roku, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013. 25
Dynamika sprzedaży detalicznej w latach 2009-2012 według rodzajów działalności (w cenach bieżących) a Tablica 8 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 Ogółem 104,3 105,5 111,6 105,6 w tym: Pojazdy samochodowe, motocykle, części 94,8 107,9 101,9 103,3 Paliwa stałe, ciekłe i gazowe 94,2 113,1 120,1 109,1 Żywność, napoje i wyroby tytoniowe 110,1 101,2 102,8 104,4 Pozostała sprzedaż detaliczna w niewyspecjalizowanych sklepach 118,1 113,6 130,3 113,2 Farmaceutyki, kosmetyki, sprzęt ortopedyczny 116,8 117,2 117,8 106,9 Włókno, odzież, obuwie 114,1 113,1 112,5 104,4 Meble, RTV, AGD 98,5 123,0 106,7 117,5 Prasa, książki, pozostała sprzedaż w wyspecjalizowanych sklepach 104,0 83,6 107,0 87,6 Pozostałe 105,0 95,5 116,7 101,3 a Dane dotyczą przedsiębiorstw, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. Źródło: Jak w tablicy 7. Wielkość i struktura sprzedaży hurtowej w przedsiębiorstwach handlowych Analizy danych dotyczących kształtowania się sprzedaży hurtowej w latach 2009-2012, podobnie jak w przypadku sprzedaży detalicznej, wykazują zmiany w zakresie jej dynamiki i struktury. Dane przedstawione w tablicy 9 pokazują, iż po wyjątkowo słabym dla działalności hurtowej przedsiębiorstw handlowych 2009 r., w którym dynamika sprzedaży spadła w porównaniu z 2008 r. o 5,5%, dwa kolejne lata charakteryzowały się wyraźnym przyspieszeniem sprzedaż hurtowa rosła w nich rokrocznie o ponad 11%, z kolei 2012 r. charakteryzował się gwałtownym spadkiem tempa wzrostu spadło ono aż o 9 pkt. proc., do poziomu 2,9%. Pozwoliło to na osiągnięcie łącznej wartości sprzedaży hurtowej na poziomie 974 148 mln zł. Przyjmując za podstawę 2009 r., oznacza to wskaźnik dynamiki rzędu 28,2%. 26
Sprzedaż hurtowa w przedsiębiorstwach handlowych i jej dynamika w latach 2009-2012 (w cenach bieżących) Tablica 9 Wyszczególnienie 2009 2010 2011 2012 rok rok rok rok rok 2009 Sprzedaż hurtowa w przedsiębiorstwach handlowych 759 814 94,5 846 490 111,4 946 833 111,9 974 148 102,9 128,2 w tym: Żywność i napoje bezalkoholowe 102 465 100,2 108 418 105,8 119 731 110,4 120 331 100,5 117,4 Napoje alkoholowe 26 677 80,7 25 187 94,4 27 482 109,1 24 397 88,8 91,5 Towary nieżywnościowe 630 672 94,9 712 785 113,0 799 621 112,2 829 420 103,7 131,5 Źródło: Mały Rocznik Statystyczny 2011, GUS, Warszawa 2012, s. 207; Mały Rocznik Statystyczny 2012, GUS, Warszawa 2012, s. 210; Mały Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013, s. 215. 27
Cechą sprzedaży hurtowej w tym okresie było duże zróżnicowanie trendów charakteryzujących poszczególne grupy towarowe. Najwyższy czteroletni wskaźnik dynamiki odnotowano w przypadku towarów nieżywnościowych, konsumpcyjnych i niekonsumpcyjnych, na poziomie 31,5%, przy czym ta jest głównie wypadkową wysokiej dynamiki rocznej w latach 2010-2011 (plus 13% oraz 12,2%). Pierwszy rok analizowanego okresu cechował się bowiem ujemnym wskaźnikiem dynamiki (minus 5,1%), drugi dość wyraźnym wzrostem rzędu 11,2%, a w ostatnim roku odnotowano natomiast niewielką dynamikę dodatnią (3,7%). W efekcie sprzedaż hurtowa towarów nieżywnościowych osiągnęła w 2012 r. 829 420 mln zł. Nieco inne tendencje zaobserwować można w przypadku napojów alkoholowych lata 2009-2010 to wyraźne załamanie sprzedaży hurtowej (szczególnie w 2009 r. minus 19,3%), 2011 r. oznacza przełamanie spadkowego trendu sprzedażowego (dynamiką rzędu plus 9,1%), a 2012 r. ponowne zmniejszenie wartości sprzedaży o 11,2%. W konsekwencji w całym czteroletnim okresie sprzedaż hurtowa napojów alkoholowych zmniejszyła się o 8,5%, do poziomu 24 397 mln zł. Odmiennie kształtowała się natomiast sprzedaż hurtowa artykułów żywnościowych i napojów bezalkoholowych cechowała ją znacznie większa stabilność. Żaden z rocznych wskaźników dynamiki nie osiągnął wartości ujemnej. Najwyższy odnotowano w 2011 r. plus 10,4%, najniższy zaś w 2009 r. plus 0,2%. W konsekwencji dynamika w tym okresie osiągnęła poziom 17,4%, a łączna sprzedaży hurtowej tej grupy towarów ukształtowała się w 2012 r. na poziomie 120 331 mln zł. Rezultatem zróżnicowanej dynamiki sprzedaży poszczególnych grup towarów były zmiany ich ów w strukturze sprzedaży hurtowej (wykres 5). Nie są one duże, jeżeli chodzi o zmianę wartości, ale cechują je charakterystyczne trendy. Z roku na rok obserwuje się zmniejszenie znaczenia artykułów żywnościowych, napojów bezalkoholowych i napojów alkoholowych na rzecz towarów nieżywnościowych. W przypadku żywności i napojów bezalkoholowych zmiany sięgają w skali czterech lat 1,1 pkt. proc., przy czym największą różnicę zaobserwowano w 2010 r. spadek o 0,7 pkt. proc. Łącznie tej grupy towarów w wartości sprzedaży hurtowej osiągnął w 2012 r. poziom 12,4%. Zbliżona była skala zmian zachodzących w przypadku napojów alkoholowych grupy o najniższym udziale w sprzedaży hurtowej (2,5% w 2012 r.). Różnica ich ów w sprzedaży detalicznej pomiędzy 2009 r. a 2012 r. wynosi 1 pkt proc. Największe wahnięcie dotyczyło dynamiki w 2009 r. 0,5 pkt. proc., niemal równie wysokie było w 2012 r. 0,4 pkt. proc. Udział towarów nieżywnościowych 28
w łącznej wartości sprzedaży hurtowej osiągnął tym samym w 2012 r. poziom 85,1%, przy czym najwyższą dynamikę tego wskaźnika odnotowano w 2010 r. (plus 1,2 pkt. proc.). Wykres 5 Struktura sprzedaży hurtowej w przedsiębiorstwach handlowych według rodzajowych grup towarów w latach 2009-2012 (w %) 2012 12,4 2,5 85,1 2011 12,6 2,9 84,5 2010 12,8 3,0 84,2 2009 13,5 3,5 83,0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Źródło: Jak w tablicy 9. Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe Towary nieżywnościowe Wnioski Przedstawione analizy danych statystycznych obrazujących rolę przedsiębiorstw usytuowanych w sekcji Handel; naprawa pojazdów samochodowych z wyłączeniem motocykli pokazują trudną sytuację związaną z trwającym spowolnieniem gospodarczym. Wyraża się ona przede wszystkim w relatywnie dużej niestabilności podstawowych wskaźników prezentujących stan zarówno całej gospodarki, jak i przedsiębiorstw handlowych. Po załamaniu w 2009 r. dwa kolejne lata charakteryzowały się niewielkim przyspieszeniem tempa wzrostu, ale już pod koniec 2011 r. i w całym 2012 r. 29
dostrzec można przejawy kolejnego spowolnienia wzrostu. Wskaźniki makroekonomiczne osiągają wartości o kilka punktów procentowych niższe niż w roku m. Szczególnie pesymistyczne wydają się dane dotyczące dynamiki popytu krajowego, tzn. jego obniżenie w 2012 r. w stosunku do 2011 r. O ile w dwóch ch latach to właśnie relatywnie wysoki poziom konsumpcji odpowiadał za poprawę koniunktury w gospodarce, o tyle w roku minionym stała się ona hamulcem. Nie rekompensowała tego poprawa wskaźników związanych z bilansem handlu zagranicznego. Konsekwencje tego uwidaczniają się w sytuacji przedsiębiorstw handlowych, rozpatrywanej zarówno przez pryzmat sprzedaży detalicznej, jak i hurtowej. W jednej i w drugiej obserwuje się spowolnienia tempa wzrostu. W nieco większym stopniu dotyczy to sprzedaży hurtowej, która po dobrej koniunkturze w latach 2010-2011 wyraźnie przyhamowała w 2012 r. Rezultaty osiągane przez przedsiębiorstwa handlowe nie skłaniają do optymizmu. Z badań ogólnego klimatu koniunktury w sferze handlu wynika, iż przedsiębiorcy oceniają go bardzo źle 3. Wskaźniki notowane od grudnia 2011 r. w handlu detalicznym osiągają wartości ujemne, przy czym trend długofalowy pokazuje znacznie gorsze nastawienie niż w okresie trzech wcześniejszych lat, włączając w to nawet I kwartał 2009 r., który był wyjątkowo zły dla całej gospodarki. Najniższa osiągnięta została w styczniu 2013 r. minus 16,8. Najgorzej oceniają sytuację przedsiębiorstwa mikro i małe w ich przypadku wskaźniki ujemne z różnym nasileniem występują przez wszystkie miesiące, począwszy od stycznia 2009 r., a na wrześniu 2013 r. kończąc. Z kolei w przypadku podmiotów o zatrudnieniu powyżej 249 osób wskaźnik ujemny w tym okresie odnotowany został tylko w jednym miesiącu (styczeń 2013 r. na poziomie minus 3,4). Podobnie przedstawia się sytuacja w handlu hurtowym, przy czym długofalowy trend ujemnych wskaźników ogólnego klimatu koniunktury zarysował się od listopada 2012 r. Wskaźniki notowane w 2011 r. (badania zapoczątkowano w styczniu 2011 r.) oraz przez większą część 2012 r. (poza okresem grudzień 2011 styczeń 2012) były dodatnie. 3 Na podstawie: Koniunktura w przemyśle, budownictwie, handlu i usługach, http://stat.gov.pl/gus/5840_2794_plk_html.htm [dostęp: 20.10.2013]. 30
Bibliografia Biuletyn Statystyczny 2013, nr 9, GUS. Mały Rocznik Statystyczny 2011, GUS, Warszawa 2012. Mały Rocznik Statystyczny 2012, GUS, Warszawa 2012. Mały Rocznik Statystyczny 2013, GUS, Warszawa 2013. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_ pkb_za_lata_2009-2010.pdf http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_ pkb_za_lata_2010-2011.pdf http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/rn_komunikat_skor_szac_war_nom_i_ pkb_za_lata_2011-2012.pdf Koniunktura w przemyśle, budownictwie, handlu i usługach, http://stat.gov.pl/gus/5840_2794_plk_html.htm Roczne wskaźniki makroekonomiczne, GUS, Departament Rachunków Narodowych, http://stat.gov.pl/gus/wskazniki_makroekon_plk_html.htm Rynek wewnętrzny w 2010 roku, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2011. Rynek wewnętrzny w 2012 roku, Informacje i Opracowania Statystyczne, GUS, Warszawa 2013. Internal Trade in the National Economy Summary In his article, the author presents the statistical data illustrating the role of entities classified in the section Wholesale and retail trade; repair of motor vehicles and motorcycles in the Polish economy. This section, as an important component of the service sector, plays a great role in the economic system. It gathers more than one third of all entities registered in the REGON [Register of the National Economy s Entities] system. It is characterised by a high dynamics and flexibility of actions. Based on the statistical data of the years 2009-2012, the author presented its share in formation of the gross domestic product as well as an analysis of changes in total retail and wholesale sales, and by types of the commodity groups being sold. The presented in the article considerations demonstrated, first of all, great and multidirectional fluctuations 31
of the indices illustrating both the share of commercial enterprises in formation of the gross domestic product and the sales trends in the market. In the article, the author emphasised the appearing symptoms of economic slowdown, mainly relating to the decline in the sales rate in 2012 and to the connected with it pessimistic forecasts of business condition in trade. Key words: trade, commercial enterprises, gross domestic product, structure of shares in gross domestic product and gross value added formation, retail and wholesale sales, retail and wholesale sales dynamics, sales pattern. JEL codes: L81 32