Rafy koralowe to biocenozy (zespoły żywych organizmów) rozpowszechnione w ciepłych wodach morskich, złożone przede wszystkim z osiadłych kolonijnych zwierząt czegoś zupełnie innego niż zwierzęta lądowe. Najbardziej typowe są kolonie koralowców kamiennych, w skrócie korali kamiennych. Są one głównym składnikiem rafy, i poza nią właściwie nie występują. Kolonia taka przytwierdzona jest do podłoża i zawiera w sobie wspólny dom z wieloma komorami, które też można nazwać pancerzami; w każdym tkwi pojedynczy osobnik czyli polip. Osobniki są jednak zrośnięte ze sobą; nawet gdy osobnik cofnie do wnętrza komory swe czułki i prawie całe ciało, pozostaje połączony z sąsiednimi polipami tkanką powlekającą kolonię z zewnątrz. Dom koralowców, czyli szkielet kolonii utworzony jest z wapienia; rafa w ogóle jest ogrodem wapiennych brył, wytwarzanych i przetwarzanych przez żywe organizmy. Są tutaj także organizmy z bardziej miękkimi koloniami, giętkimi, osiadłe pojedyncze zwierzęta i mnóstwo zwierząt ruchomych, w tym ryby o przeróżnych barwach i kształtach. Istnieją także rafy zbudowane przez inne zwierzęta osiadłe, i nazywa się rafami nawet skały, skryte niebezpiecznie pod powierzchnią, ale tutaj zajmiemy się tylko rafami koralowymi. Świat roślinny na rafie również jest obecny, lecz ukryty. Krajobraz tworzą głównie kolonie korali kamiennych, innych korali, gąbek i stułbiopławów, w mniejszym stopniu glony. Te pierwsze kolonie korali kamiennych czyli madreporowych mają różne kształty, jak owalne bryły, rozgałęzione krzewy, poziome jakby talerze lub szerokie huby; osiągają zaś rozmiary od kilkunastu centymetrów do paru metrów. Barwę nadają im polipy i łącząca je tkanka. Kolonia bywa różnej barwy, ale bardzo często jest szaroniebieska lub zielonożółta, czasem beżowa, fioletowa, żółtawa, różowa. Kolonie chorujące lub obumarłe są białe, dopóki nie pokryją ich inne organizmy, np. glony lub gąbki. Ważnym elementem rafy koralowej są inne osiadłe, kolonijne zwierzęta: stułbiopławy oraz korale ośmiopromienne kolonie jednych i drugich, w przypadku niektórych gatunków, także mają znaczenie rafotwórcze oraz gąbki. Podstawy kolonii o twardym szkielecie i stare bryły wapienne spaja na rafie miał wapienny, pochodzący m.in. ze szczątków pewnych glonów. Łączy je również twarda wapienna skorupa innych glonów niektórych krasnorostów mianowicie. Kolonie miewają budowę ażurową, a ich wnętrze, nawet jeśli jest z pozoru lite, składa się z porowatego wapienia, podatnego na erozję i drążącą działalność różnych zwierząt. Dlatego rafa pełna jest kryjówek i grot rozmaitych rozmiarów, korzystają z nich ryby, skorupiaki i inne zwierzęta, np. wieloszczety osiadłe, jak i swobodnie żyjące robaki, a ściślej pierścienice. Typowe koralowce, jak i wiele innych zwierząt, mieszkańców i współtwórców rafy, zdobywają pożywienie nie tylko po to, aby zaspokajać podstawowe funkcje życia i rozmnażać się, ale także po to, by budować i stale przerabiać swe wapienne domy. (Również wiele ruchliwych zwierząt bezkręgowych ma wapienny lub częściowo zwapniały pancerz, i również one muszą go odnawiać w trybie ciągłym, lub okresowo). Znamy cztery metody zdobywania pożywienia przez koralowca: paraliżowanie ofiar za pomocą komórek parzydełkowych i wciąganie następnie czułkami do wnętrza ciała; wypuszczanie lepkiego śluzu i następnie wciąganie go (za pomocą ruchu rzęsek porastających czułki) wraz z przywartym planktonem; wchłanianie substancji organicznych rozpuszczonych w wodzie morskiej oraz wykorzystywanie rzeszy mikroskopijnych, jednokomórkowych glonów - bruzdnic, zasiedlających własne komórki korala. Ten ostatni sposób jest najważniejszy dla korali kamiennych; ale nawet ukwiały duże, 1 / 6
swobodnie żyjące polipy żyją nie tylko dzięki polowaniu, ale i dzięki tym samym glonom, również one mają swe komórki pełne malutkich komórek bruzdnic. Woda omywająca zdrową rafę koralową musi być bardzo czysta, przezrocza. Dlatego jest tam tak dobra widoczność! Zresztą organizmy rafowe w pewnym stopniu oczyszczają wodę... Ta woda jest uboga w rozpuszczony pokarm, ma też mało zawiesiny. Bez obecności symbiotycznych glonów korale nie zdobyłyby wystarczającej ilości pożywienia. Glony owe wykorzystują światło słoneczne, dzięki jego energii wiążą dwutlenek węgla, produkując cukier, na potrzeby własne i swego gospodarza koralowca. W ten sposób odżywiają się niektóre inne zwierzęta rafowe, nawet wielkie małże przydacznie (Tridacna). To właśnie jest ukryta, lecz niezwykle ważna rola świata roślinnego w rafach. Poza tym rafę porasta wiele innych glonów; gdyby nie obecność roślinożernych ryb, te glony wygrałyby z koralowcami i innymi zwierzętami; zarosłyby rafę. Rafa koralowa wymaga zasadniczo temperatur w granicach 20-30oC, choć korale wynurzone podczas odpływu z pewnością bardziej nagrzewają się (nie wysychają dzięki ochronnej warstwie śluzu). Rafa koralowa wraz z wodą morską i światem słonecznym stanowi ekosystem, można też traktować ją jako część ogromnego ekosystemu, obejmującego morza i oceany i napędzanego w swym działaniu promieniami słonecznymi i prądami morskimi, ich złożonym tańcem. Koralowiec Koralowce są zwierzętami o bardzo prostej budowie: nie mają głowy, narządów zmysłów, przewodu pokarmowego ani krwi; wyposażone są w czułki zamiast odnóży. Mają plan budowy promienisty z pewnymi elementami symetrii dwubocznej. Koralowce, czyli korale, zaliczamy do typu parzydełkowców, dawniej nazywanego jamochłonami. Nazwa tego typu wzięła początek od komórek parzydełkowych czyli broni, w którą wyposażone są te zwierzęta. Komórki te umieszczone są przede wszystkim na czułkach zwierzęcia; gdy broni się ono lub kiedy atakuje potencjalną zdobycz, komórki parzydełkowe wypalają : wystrzeliwują z siebie mikroskopijny przewód zakończony szpikulcem; przewodem tym wypływa z komórki parzący jad. Nieduże zwierzę może zostać nim zabite, a większe jakby oparzone. Spotkanie z niektórymi koralami i innymi parzydełkowcami jest bolesne także dla człowieka (na przykład pewien swobodnie pływający parzydełkowiec kostkomeduza, zwana też osą morską powoduje bardzo bolesne oparzenia, nawet ze skutkiem śmiertelnym). Komórka po wystrzeleniu przewodu jest już zużyta; po dokonaniu ataku koralowiec (czy też inny parzydełkowiec) odtwarza swoje zużyte komórki parzydełkowe. Większość korali posiada zdolność ruchu tylko w stadium larwalnym, kiedy są larwami, gruszkowatego kształtu, z licznymi drobniutkimi rzęskami. Później larwa osiada na twardym podłożu, przekształca się w tzw. polipa, który wytwarza na swej spodniej stronie wapienną płytkę podstawową; przyrasta nią do podłoża. Po przeciwnej stronie polipa powstaje tarcza gębowa z wianuszkiem czułków i szczelinowatym wgłębieniem; na jego dnie znajduje się gardziel, prowadząca do jamy ciała zwierzęcia. Następnie polip wytwarza wokół boku swego walcowatego ciała otoczkę wapienną, przez co w sumie powstaje rodzaj wapiennego kielicha. W następnych etapach rozwoju polipa ta kamienna osłonka komplikuje się, w stronę środka 2 / 6
ciała wrastają z niej niepełne przegrody z wapienia (między przegrodami z żywej tkanki); kiedy złączą się pośrodku polipa powstanie tam kolumienka, zrośnięta z płytką podstawową. Polip potrafi wysuwać się częściowo ze swojej osłony, porusza również czułkami. Stopniowo polip rośnie i po pewnym czasie daje początek nowym osobnikom albo przez podział podłużny, albo drogą odpączkowania młodych osobników z boku ciała; jak u roślin. Potomne polipy pozostają połączone, w większym lub mniejszym stopniu. W ten sposób zaczyna powstawać cała kolonia polipów, połączonych żywą tkanką oraz wapiennymi ściankami mieszkań. Pojedynczy polip w kolonii, gdy jest skurczony, ma średnicę od 1 do 20 mm. Kiedy komora jest już zbyt głęboka albo jej dno za bardzo zagłębione we wnętrzu kolonii, polip unosi się odsuwa od dna mieszkania i wydziela nowe wapienne denko płytkę podstawową. Dodajmy, że u korali kamiennych nazywanych meandrowcami lub mózgownikami polipy połączone są bardziej niż u innych, na powierzchni ich kolonii widzimy długie, sfałdowane rzędy zrośniętych polipów; mają one liczne otwory gębowe, ale wspólne wnętrze ciała. Są także koralowce kolonijne o innym planie budowy kolonii bez twardych mieszkań dla poszczególnych polipów; kolonia taka jest giętka, a polipy połączone są ze sobą grubą warstwą tkanki. Wnętrze kolonii zajmuje albo płyn (u niektórych korkowców, np. z rodzaju Dendronephthya), albo centralny szkielet wapienny, rogowy lub rogowo-wapienny. Istnieją również korale pędzące żywot na podłożu ale w pojedynkę i zachowując zdolność pełzania na przykład ukwiały i, spośród korali kamiennych grzybinki (rodzaj Fungia). Grzybinka jest dużym owalnym polipem, nosi w sobie wewnętrzny szkielet w postaci płytki podstawowej z przyrośniętymi, po wierzchniej stronie, licznymi niskimi przegrodami. Przez to koralowiec ten przypomina odwrócony kapelusz muchomora (albo kani), choć u wielu gatunków nie jest płaski, lecz wypukły jak wielka buła. W razie niebezpieczeństwa niemal cały polip chowa się między przegrody wapienne i do środkowej szczeliny, ale stale warstwa jego tkanki otacza ów domek ze wszystkich stron, także pod spodem. Dzięki takiej budowie grzybinka może powoli pełzać. W swych wędrówkach po rafie grzybinki mają zwyczaj walczyć z innymi napotkanymi koralami za pomocą wydzielania dużej ilości śluzu z komórkami parzydełkowymi. Poza tym zdarza się, że sąsiednie kolonie korali walczą ze sobą, wytwarzając w tym celu specjalne czułki obronne, wielokrotnie większe od zwyczajnych, mogące się wysuwać na odległość wielu centymetrów, by razić parzydełkami obcą kolonię. Co możemy zobaczyć na rafach? Hasło ciepłe morza typowemu Europejczykowi skojarzy się chyba z plażą i palmami, ale niektórym z rafą koralową pod powierzchnią przezroczystej wody. Myśl o podziwianiu, i odkrywaniu podwodnego świata budzi emocje, tak jak na przykład jak odległe górskie zbocza i szczyty. Na rafach jest jednak chyba bezpieczniej, jeśli tylko nurkujemy w sposób właściwy, w zespole, mając sprawny sprzęt i przestrzegając reguł. Najbliżej Polski nas rafy koralowe są w Morzu Czerwonym. Bliżej nas spotkać można w morzach, Północnym i Śródziemnym z odgałęzieniami, różne koralowce i przedstawicieli innych grup, znanych z raf. Rafy koralowe rozwijają się tylko w wodach morskich o pełnym zasoleniu, przy tym czystych i ciepłych. Niezbędne jest dla nich intensywne oświetlenie, dlatego rozciągają się w głąb tylko do kilkudziesięciu metrów, zaś w górę aż do powierzchni morza; w czasie 3 / 6
odpływu górna część wielu raf wynurza się. Rosną przy brzegach lądów i wysp bezpośrednio przy brzegu jako rafy brzegowe, blisko brzegu jako przybrzeżne i w dużym oddaleniu, jako rafy barierowe. Atol koralowy to pierścień na oceanie, lub morzu, poprzerywany kanałami i otaczający wgłębienie, jakby gigantyczną misę z wodą i piachem koralowym. Oceaniczne atole mają do 100 km średnicy! Sam zaś pierścień tworzą albo tylko rafy, albo wyspy z przybrzeżnymi rafami od strony zewnętrznej. Rafa koralowa jest niepodobna do niczego innego, choć porównuje się ją do ogrodu. Na stoku rafy, na pagórkach na zboczach wąwozów piętrzą się jakby gęste krzewy - w istocie twarde bryły, szorstkie jak np. granit. Mniejsze bryły zasiedliły platformę rafy, jej górną część, bardzo silnie naświetlaną przez słońce (nie w każdej rafie jest platforma). Te bryły to kolonie koralowców kamiennych, struktury o wapiennym szkielecie. Są tutaj także równie twarde, szarozielonkawe kolonie stułbiopławów z rodzaju Millepora czyli nakłutek, pozornie bardzo podobne do kolonii koralowców, przypominające wachlarz rozwarty ku górze, dziurkowany lub lity, z górnym brzegiem białożółtym, zaokrąglonym. Kolonie te parzą w przykry sposób przy dotknięciu. (Pamiętajmy: nie dotykajmy niczego na rafie!) Rosną one głównie w górnej części stoku rafy, pomiędzy owalnymi bryłami koralowców. Krzaczki puchate, nieco podobne do kalafiorów, barwy zielonkawej albo też niezwykle barwne: czerwone, pomarańczowe, różowe, fioletowe to kolonie niektórych korali miękkich. Dodajmy, że korale miękkie należą do podgromady koralowców ośmiopromiennych takich, których polipy mają po 8 czułków, zaś kamienne i ukwiały do podgromady koralowców sześciopromiennych, mają za młodu 6 czułków, później zazwyczaj wielokrotność sześciu. Podziwiając rafę uspokajamy się (jeżeli tylko sprzęt jest sprawny i mamy dosyć powietrza w butli), jak podczas spaceru w lesie. Strome ściany, pagórki, ściany wąwozów pokryte są wspomnianymi krzewami o różnych kształtach: jak owalne bryły, rosochate poroża, poziome misy lub wielkie talerze, często ustawione po kilka jedne nad drugimi, tam gdzie stok opada skośnie. Króluje barwa błękitna - dal od strony otwartego morza jest ciemnobłękitna, zaś rafa wydaje się z daleka niebieskoszara. Z bliska dostrzegamy plamy rozmaitych barw koralowców i ukwiałów oraz barwną szatę ryb innych zwierząt, czasem są to kolory, kształty, kombinacje barw zaskakujące! Dochodzimy tu do dość śmiesznej sprawy: pełnię barw widzimy tylko na głębokości pierwszych paru metrów, nawet w bardzo czystej wodzie morskiej. Woda ta tłumi różne barwy z rozmaitą intensywnością, najsilniej czerwoną, a najsłabiej niebieską, dlatego właśnie dal jest ciemnoniebieska. Na głębokości 10 metrów barwy czerwona i pomarańczowa są już bardzo stłumione; trudno je dostrzec. Oświetlenie interesujących nas obiektów i stworzeń podwodną latarką wydobywa wtedy niespodziewane barwy. Trudno orzec, co jest naturalne: czy te barwy, które widzimy bez żadnej pomocy, czy też te, które wydobyło sztuczne oświetlenie. Ale z pewnością niektórzy ludzie filmując lub fotografując rafę, przesadzają w dążeniu do osiągnięcia efektu, mianowicie oświetlają ją przez czerwony filtr (choć, gdyby oświetlać w ten sposób rafę z daleka, miałoby to sens, gdyż parę metrów wody stłumiłoby nadmiar czerwieni). Moim zdaniem, najbardziej abstrakcyjnie, nonszalancko ubarwionymi rybami są niektóre z 4 / 6
rodziny wargaczowatych, a wśród bezkręgowców: ślimaki z rzędu nagoskrzelnych. Bardzo jaskrawo ubarwione, wzorzyste są także ryby z rodziny chetonikowatych, są one tylko z pozoru bardzo łagodne. Chetonikowate pływają zwykle w parach, bardzo rzadko spotyka się większe grupki. Ryby te zjadają między innymi polipy korali kamiennych i wyszukują drobne zwierzęta ukryte w szczelinach. Ich jaskrawe barwy i charakterystyczny wzór ubarwienia ułatwiają ostrzeżenie potencjalnego konkurenta do stołu: nie zbliżaj się, tutaj już ja szukam jedzenia! Zarazem umożliwiają rozpoznanie się partnerów, gdy są już blisko siebie. Na rafie spotkamy się z niezwykłymi zwierzętami - takimi, których zapewne nawet nie będziemy potrafili nazwać, a które w dodatku często przyglądają się ludziom beztrosko. W większości są owe stwory zupełnie nieszkodliwe, lecz niektóre są niebezpieczne, gdy się je dotknie albo przestraszy. Unikać należy również dotykania krzewów" i podłoża. Nasz dotyk może je uszkodzić, i poza tym niektóre gatunki mocno parzą. Na powierzchni rafy, nad nią i w koralowym piasku natrafić można na stworzenia jadowite. Są tam na przykład, wtopione w pstrokate tło, nieruchawe ryby podobne do dna: do kęp glonów, do podłoża z omszałymi" kamieniami, czułkami osiadłych wieloszczetów i tak dalej - to skorpeny i szkaradnice. Bronią się one w wypadku dotknięcia (nawet niechcący!), wstrzykując bardzo groźny jad za pomocą swych niepozornych kolców. Możemy, oglądając rafę, stać się świadkami oczyszczania - kosmetycznej pielęgnacji ryb przez bardzo małe ryby innych gatunków, niezwykle jaskrawo ubarwione nawet jak na światek rafy. Ryba taka prowadzi stację oczyszczania, co znaczy że przebywa stale w jednym miejscu, oczyszcza tam kolejne, często znacznie większe od siebie ryby, nawet rybożerne. Zachęca często klientów i uspokaja ich tańcząc w specjalny sposób, z kołysaniem się. Nie tylko oczyszczany, lecz i czyściciel odnosi korzyść: po prostu zjada naderwane strzępy naskórka, pasożyty umiejscowione na skórze i w skrzelach i inny brud. Oczyszczaniem ryb zajmują się również niektóre krewetki, bardzo jaskrawo ubarwione i wyposażone w długie czułki. Czasem udaje się zobaczyć, jak opiekują się ikrą łagodnie wyglądające ryby, nazywane błazenkami lub rybami ukwiałowymi; ikra ta przyklejona jest do podłoża tuż przy szerokiej stopie wielkiego ukwiała. W ukwiale tym błazenki szukają często schronienia a ukwiał swoich mieszkańców te ryby, które stale przy nim lub w nim przebywają nie atakuje. Biologia rafy i tajniki związków między poszczególnymi gatunkami są dopiero z grubsza poznawane. Zatem ta piękna część świata dostarcza nie tylko wspaniałych wrażeń; jest również poligonem naukowym. ZOBACZ TEŻ: O budowie koralowców i innych zwierząt z raf warto poczytać i postudiować ilustracje np. w dziele Czesława Jury Bezkręgowce (PWN 1997), polecam też Zwierzęta i oceany Tomasza Umińskiego (WSiP 1986) i własną książkę Tajemnice zwierząt Rafa koralowa (Wydawnictwo Dolnośląskie 1996), z obrazami i rysunkami Wiesława Dojlidko. 5 / 6
6 / 6