Programu Promocji. Powiatu Łukowskiego na lata 2015-2020. (projekt główne założenia)

Programu Promocji Powiatu Łukowskiego na lata 2015-2020 (projekt główne założenia) Strona 1 opracowany w ramach projektu Wspieranie i promocja możliwości rozwojowych Powiatu Łukowskiego Lublin 2015

Spis treści WPROWADZENIE... 5 CZĘŚĆ ANALITYCZNO-DIAGNOSTYCZNA... 7 Metodologia... 7 Strona 2 1.1 Charakterystyka i położenie... 8 1.1.1 Miasto Łuków... 11 1.1.2 Miasto Stoczek Łukowski... 11 1.1.3 Gmina Adamów... 12 1.1.4 Gmina Krzywda... 13 1.1.5 Gmina Łuków... 13 1.1.6 Gmina Serokomla... 14 1.1.7 Gmina Stanin... 15 1.1.8 Gmina Stoczek Łukowski... 15 1.1.9 Gmina Trzebieszów... 16 1.1.10 Gmina Wojcieszków... 17 1.1.11 Gmina Wola Mysłowska... 18 1.2 Rys historyczny Ziemi Łukowskiej... 18 1.3 Gospodarka wodna... 20 1.4 Demografia... 23 1.5 Infrastruktura... 27 1.5.1 Drogi... 27 1.5.2 Gospodarka wodno ściekowa... 28 1.5.3 Sieć gazowa... 30 1.5.4 Odpady stałe... 30 1.6 Opieka medyczna... 30 1.7 Sport w powiecie... 31 1.8 Kultura w powiecie... 33

1.9 Turystyka... 35 1.9.1 Zabytki architektury... 35 1.9.2 Wykaz bazy noclegowej w powiecie łukowskim... 41 1.9.3 Szlaki turystyczne... 43 Strona 3 1.9.4 Obszary chronione na terenie powiatu łukowskiego... 44 1.10 Gospodarka... 46 1.10.1 Gospodarka pozarolnicza... 46 1.10.2 Rolnictwo... 49 1.10.3 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto... 50 1.10.4 Zatrudnienie i rynek pracy... 51 1.11 Powiaty konkurencyjne... 52 2. Analiza ustaleń zawartych w dokumentach strategicznych powiatu w kontekście strategii promocyjnej... 54 3. Analiza dotychczasowej polityki promocyjnej powiatu.... 58 3.1 Główne elementy promocji powiatu.... 58 3.2 Promocja medialna... 61 4. Raport z badań... 63 5. Analiza SWOT promocji i komunikacji.... 77 II. CZĘŚĆ STRATEGICZNA... 80 1. Założenia wyjściowe Programu Promocji.... 80 1.1 Cele komunikacyjne... 81 2. Grupy docelowe działań promocyjnych.... 82 2.1 Grupy docelowe promocji powiatu łukowskiego... 83 3. Cele i kierunki działań promocyjnych powiatu.... 85 4. Proponowane działania promocyjne i narzędzia promocji.... 90 4.1 Określenie technik, instrumentów i nośników promocji.... 91 4.2 Kluczowe kanały komunikacji... 91 5. Pozyskiwanie inwestorów zewnętrznych.... 95

5.1 Wsparcie zewnętrzne procesu pozyskiwania inwestorów.... 97 6. Macierz działań promocyjnych powiatu.... 99 7. Ocena efektywności polityki promocji.... 103 7.1 Zespół Zarządzania Marką Powiatu Łukowskiego... 103 Strona 4 7.2 Narzędzia monitoringu... 104 7.3 Narzędzia ewaluacji... 105 7.4 Konsultacje w czasie realizowania programu... 105 8. Zarys planu finansowego promocji.... 106

WPROWADZENIE Promocja jednostki samorządu terytorialnego jest jednym z najważniejszych elementów działań marketingowych samorządu. Pojęcie promocji nie jest jednak tożsame z pojęciem marketingu i nie może być w ten sposób rozumiane. Głównym jej celem jest przekazanie potencjalnym interesariuszom mieszkańcy, turyści, inwestorzy informacji zachęcających do pożądanych przez zarządzającego samorządem zachowań odwiedzenie regionu w celach turystycznych, inwestycja gospodarcza, uczestnictwo w lokalnych wydarzeniach. Należy zwrócić uwagę, że promocja poszczególnych elementów, na które składa się organizm samorządu nie może być oderwana od ogólnego wizerunku samorządu i jego marki. Promocja nie może dotyczyć tylko konkretnego elementu, ale powinna odnosić się do jego całego otoczenia. Dobra promocja nie jest jedynie konsekwencją odpowiednich, poprawnych metodologicznie przedsięwzięć promocyjnych, ale również teraźniejszości danej jednostki samorządu, która tworzy dla promocji kontekst i ostatecznie przesądza o jej powodzeniu. O tym, czy promocja gminy, powiatu czy regionu będzie skuteczna, decydują często elementy otoczenia niemające ścisłego związku z konkretnymi polami funkcjonowania samorządu, jak np. turystyka, ale często tworzące dla działań promocyjnych fundament. Wśród nich najważniejszymi są: sytuacja społeczna i gospodarcza; integracja społeczności lokalnych; wizja rozwoju, z którą dana społeczność się szeroko utożsamia i wokół której istnieje porozumienie; wartości jakimi kierują się w swoim życiu mieszkańcy; dobra komunikacja wewnętrzna, umożliwiająca szybki obieg informacji i dialog społeczny. Dlatego też promocja powinna przebiegać dwutorowo: Strona 5 I - Do wewnątrz której celem jest m. in.: integracja społeczności lokalnej i aktywizacja w zakresie realizacji pożądanych przez samorząd zachowań społecznych. II - Na zewnątrz jej następstwem ma być spowodowanie napływu turystów, przyciągnięcie inwestorów, nowych mieszkańców, osób/organizacji zainteresowanych produktami i usługami oferowanymi na terenie gminy, powiatu czy regionu. Program promocji powinien być postrzegany jako kierunkowa propozycja działań oraz źródło inspiracji i pomysłów, które mogą być realną szansą wypromowania powiatu łukowskiego. Skuteczność działań proponowanych i inspirowanych tym opracowaniem zależy przede wszystkim od aktywności podmiotów, realizujących działania promocyjne oraz konsekwencji i rozwagi w realizacji celów władz samorządowych i organizacji współdziałających przy wdrażaniu strategii w życie. Warto jednak podkreślić, że w dzisiejszym, dynamicznie zmieniającym się świecie niemal codziennie

pojawiają się innowacyjne rozwiązania z zakresu komunikacji i promocji. Dlatego poszczególne zapisy Programu należy elastycznie dostosowywać na poziomie realizacji i wykorzystania narzędzi promocji. Niniejszy dokument Programu Promocji Powiatu Łukowskiego na lata 2015-2020 jest efektem realizacji projektu Wspieranie i promocja możliwości rozwojowych Powiatu Łukowskiego współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata 2007-2013. Uzupełnieniem Programu są dokumenty Strategii Public Relations Powiatu Łukowskiego wraz ze Strategią Promocji na lata 2014-2020 oraz system Identyfikacji Wizualnej Powiatu Łukowskiego. Strona 6 Dokument składa się z dwóch części. Część analityczno-diagnostyczna ma za zadanie nakreślenie obecnej sytuacji społeczno-gospodarczej powiatu łukowskiego oraz zdiagnozowanie wizerunku powiatu wśród mieszkańców, turystów i inwestorów zewnętrznych. W części strategicznej określone zostały grupy docelowe promocji powiatu łukowskiego, cele, kierunki działań i działania promocji, narzędzia promocji i inne istotne z punktu widzenia realizacji Programu elementy. Kancelaria Doradcza Synergia dołożyła wszelkich starań, by niniejsze opracowanie stanowiło praktyczne wsparcie dla procesów komunikacji i promocji tak złożonego organizmu jakim jest samorząd powiatowy. Opracowanie Programu wymagało szeregu konsultacji i spotkań z interesariuszami rozwoju powiatu łukowskiego. Szczególne podziękowania za profesjonalną współpracę należą się Naczelnikowi i pracownikom Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej Starostwa Powiatowego w Łukowie.

CZĘŚĆ ANALITYCZNO-DIAGNOSTYCZNA Metodologia Strona 7 Prace nad Programem poprzedzone zostały syntetyczną diagnozą opartą na materiałach źródłowych i danych statystycznych, informacjach uzyskanych od jednostek samorządu terytorialnego z obszaru powiatu łukowskiego oraz badaniach wizerunku powiatu. Podczas prac zastosowana została metoda partycypacyjno-ekspercka, która zakłada pracę konsultantów i ekspertów oraz współpracę ze społecznością lokalną. Łączy ona zalety obu podejść metodycznych (eksperckiego i partycypacyjnego), a polega na tym, że: część prac wykonywana jest w wersji uczestniczącej (partycypacyjnej) z udziałem władz samorządowych, mieszkańców, przedsiębiorców i organizacji pozarządowych, część prac wykonują konsultanci i eksperci (analizy, raporty, syntezy, diagnozy), wyniki prac konsultantów są udostępniane i konsultowane z samorządami, mieszkańcami, przedsiębiorcami i organizacjami pozarządowymi, niektóre działania (zebranie i dostarczenie niezbędnych informacji, organizacyjna strona konsultacji społecznych) wykonywana jest przy doradztwie konsultantów. Metoda partycypacyjno-ekspercka zakłada współpracę z wybranym gronem mieszkańców obszaru objętego projektem. Należą do niego: przedstawiciele władz samorządowych miast i gmin, przedstawiciele organizacji pozarządowych, przedstawiciele przedsiębiorców oraz inne osoby o wysokiej aktywności lub pozycji społecznej - tzw. lokalne autorytety, lokalni liderzy.

1.1 Charakterystyka i położenie Powiat łukowski jest to jeden z 24 1 powiatów w województwie lubelskim. Utworzony został w ramach reformy administracyjnej w 1999 roku. Powierzchnia powiatu wynosi 1394 km 2, co stanowi 5,55% powierzchni całego województwa lubelskiego i 0,45% powierzchni kraju. 2 W skład administracyjny powiatu łukowskiego wchodzą następujące jednostki: Strona 8 gminy miejskie: Łuków, Stoczek Łukowski; gminy wiejskie: Adamów, Krzywda, Łuków, Serokomla, Stanin, Stoczek Łukowski, Trzebieszów, Wojcieszków, Wola Mysłowska. Rysunek 1 Powiat łukowski na mapie województwa lubelskiego. Źródło: Internet Powiat łukowski graniczy z następującymi powiatami: powiat garwoliński (woj. mazowieckie), powiat miński (woj. mazowieckie), 1 w tym z 4 powiatów grodzkich 2 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

powiat siedlecki (woj. mazowieckie), powiat bialski (woj. lubelskie), powiat radzyński (woj. lubelskie), powiat lubartowski (woj. lubelskie), Strona 9 powiat rycki (woj. lubelskie). Rysunek 2 Podział administracyjny powiatu łukowskiego Źródło: Internet

Udział powierzchni poszczególnych gmin w ogólnej powierzchni powiatu łukowskiego przedstawia się następująco: Gmina Łuków (m.) 35,75 km 2 Powierzchnia Strona 10 Stoczek Łukowski (m.) 9,15 km 2 Adamów 98,7 km 2 Krzywda 161,05 km 2 Łuków 308,3 km 2 Serokomla 77,33 km 2 Stanin 160,8 km 2 Stoczek Łukowski 173,5 km 2 Trzebieszów 140,5 km 2 Wojcieszków 108,9 km 2 Wola Mysłowska 121 km 2 Źródło: Opracowanie własne Powiat łukowski położony jest w większości na Równinie Łukowskiej. Jedynie gminy położone w południowo-zachodnim skraju powiatu wchodzą w skład Wysoczyzny Żelechowskiej. Na tych terenach występują kulminacje przekraczające 200 m n.p.m. Zarówno Równina Łukowska, jak i Wysoczyzna Żelechowska wchodzą w skład Niziny Południowopodlaskiej. Pod względem historycznym powiat łukowski zajmuje środkową część historycznej ziemi łukowskiej, wschodni skraj ziemi stężyckiej w obrębie Małopolski oraz skrawek wschodniego Mazowsza. W I połowie XIX w. powiat łukowski sięgał do dolnego odcinka Wieprza, a na zachodzie do Wisły, nie obejmując przejściowo okolic Kocka i Serokomli.

1.1.1 Miasto Łuków Miasto Łuków, będące siedzibą władz powiatu łukowskiego na koniec 2013 roku zamieszkiwało 30 723 mieszkańców, w tym 14 743 mężczyzn i 15 980 kobiet. 3 Gęstość zaludnienia wyniosła 860 osób/km 2. Łuków zajmuje obszar o powierzchni 35,75 km 2, w tym użytki rolne stanowią 62% obszary miasta, a grunty leśne 13% 4. Łuków położony jest na Równinie Łukowskiej, nad rzeką Krzną. W sąsiedztwie Łukowa znajduje się największy w środkowowschodniej Polsce kompleks leśny Kryńszczak, który posiada potencjał w zakresie rozwoju rekreacyjno-wypoczynkowego. Odległość Łukowa od Warszawy wynosi ok. 115 km, 30 km od Siedlec, natomiast od Lublina 95 km. Przez miasto przebiegają drogi krajowe nr 63 (łącząca miejscowość Perły w woj. Warmińsko- Mazurskim z przejściem granicznym w Sławatyczach) i nr 76 (łącząca miejscowość Wilga z Łukowem). W niedalekiej odległości natomiast planowana jest trasa autostrady A2, która przyczyni się do poprawy sytuacyjnej zarówno miasta jak i całego powiatu. Pierwsze wzmianki w dokumentach historycznych na temat Łukowa pochodzą z 1233 roku. Miasto wówczas było siedzibą kasztelanii. W 1369 z rąk króla Kazimierza Wielkiego Łuków otrzymał prawo wolnego miasta, a w 1403 roku Władysław Jagiełło nadał miastu prawa magdeburskie. W historii miasta i regionu niewątpliwie wielką rolę odegrały dwa zakony sprowadzone do miasta bernardyni w 1629 roku oraz pijarzy w 1696 roku to oni wpłynęli na postawy późniejszych pokoleń łukowian. Strona 11 1.1.2 Miasto Stoczek Łukowski Miasto Stoczek Łukowski jest drugim miastem na terenie powiatu łukowskiego. Położone jest w północno-zachodniej części powiatu, na Wysoczyźnie Żelechowskiej. Liczba mieszkańców na koniec 2013 roku wyniosła 2700 osób, w tym 1325 mężczyzn i 1375 kobiet. Gęstość zaludnienia wyniosła 295 osób/km 2. Powierzchnia miasta wynosi 9,15 km 2, w tym użytki rolne stanowią 60% powierzchni miasta, a użytki leśne ponad 19% powierzchni. 5 Przez miasto przebiega droga krajowa nr 76 (łącząca Wilgę z Łukowem) oraz droga wojewódzka 803 ze Stoczka do Siedlec. Odległość Stoczka od Warszawy wynosi ok. 85 km, od Lublina ok. 100 km, natomiast od Łukowa niespełna 30 km. 3 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 4 Dane BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 5 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

Łuków jako osada istniał od XII wieku, należał wówczas do ziem mazowieckich. W 1546 roku z rąk króla Zygmunta Starego otrzymał przywilej lokacyjny. W czasie rozbiorów miasto kilkukrotnie zmieniało przynależność do zaborcy, by w końcu znaleźć się w granicach Królestwa Polskiego, będącego pod rządami Rosji. Stoczek Łukowski zapisał się w historii głównie ze względu na mającą miejsce na tych terenach pierwszą wygraną walkę Powstania Listopadowego, która miała miejsce 14 lutego 1831 roku. Także w czasach powstania styczniowego w rejonie miasta działały liczne grupy powstańcze. W 1867 roku za udział i pomoc powstańcom miastu zostają odebrane prawa miejskie, które przywrócono dopiero w 1916 roku. Stoczek Łukowski w okresie międzywojennym słynął na całą Europę z organizowanych targów końskich. 6 Strona 12 1.1.3 Gmina Adamów Gmina Adamów położona jest w południowej części powiatu łukowskiego, w dorzeczu Wieprza. Przez teren gminy przepływają dwie niewielkie rzeczki Grabówka i Czarna. Gmina Adamów liczy 17 sołectw: Adamów siedziba władz gminy, Budziska, Dąbrówka, Ferdynandów, Gułów, Helenów, Hordzieżka, Kalinowy Dół, Konorzatka, Lipiny, Sobiska, Turzystwo, Władysławów, Wola Gułowska, Zakępie i Żurawiec. Gmina położona jest w odległości około 125 km od Warszawy, 70 km od Lublina i około 25 km od Łukowa. 7 Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 5824, w tym 2914 mężczyzn oraz 2910 kobiet. Gęstość zaludnienia wyniosła 59 osób/km 2. Powierzchnia gminy Adamów wynosi 98,7 km 2, w tym użytki rolne stanowią 65% powierzchni, a grunty leśne 32%. 8 Z racji tego, iż w średniowieczu tereny dzisiejszej gminy były gęsto zalesione, ograniczone było osadnictwo. Dopiero w XVI wieku przybyli na te tereny Rusieccy herbu Rawicz, którzy w 1539 roku z rąk króla Zygmunta Starego otrzymali przywilej lokacyjny dla miasta Jadaromin. Nazwę tę przekształcono po kilku latach na prostszą formę Jadamów, a współczesna forma Adamów funkcjonuje od 1617 roku. Miasto posiadało wówczas prawo do m.in. organizowania trzech jarmarków rocznie. Po Rusieckich tereny obecnej gminy przeszły na własność rodu Krasińskich, a następnie Czartoryskich. W 1869 roku Adamów został pozbawiony praw miejskich. 9 6 http://www.stoczek-lukowski.pl/index.php?id=4 7 www.adamow.pl 8 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 9 www.adamow.pl

1.1.4 Gmina Krzywda Gmina Krzywda położona jest w południowo-wschodniej części powiatu łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 161,05 km 2, w tym użytki rolne wynoszą 74,4% powierzchni gminy, a grunty leśne stanowią nieco ponad 21%. Gmina Krzywda składa się z 27 sołectw: Budki, Cisownik, Drożdżak, Feliksin, Fiukówka, Gołe Łazy, Huta Dąbrowa, Huta Radoryska, Jasnosz, Kasyldów, Kożuchówka, Krzywda, Laski, Nowy Potok, Okrzeja, Orle Gniazdo, Podosie, Radoryż Kościelny, Radoryż Smolany, Ruda, Rozłąki, Stary Potok, Szczałb, Teodorów, Wielgolas, Wola Okrzejska i Zimna Woda. Gmina położona jest w odległości około 90 km od Lublina, około 50 km od Siedlec i około 25 od Łukowa. 10 Liczba mieszkańców gminy na koniec 2013 roku wynosiła 10 714 osób, w tym 5390 mężczyzn i 5324 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia równą 67 osób/km 2. Po raz pierwszy w źródłach historycznych nazwa Krzywda pojawiła się w 1598 roku, kiedy to właścicielem tamtejszych ziem był Jan Czyszkowski. W XVIII wieku zmieniali się właściciele Krzywdy i okolic, początkowo właścicielem był Aleksander Gostkowki, następnie Ludwik i Józefina z Olszewskich Słowiańscy, Stanisław Holnicki Szulc, Władysław Konrad Holnicki Szulc. Następnie dobra Krzywdy i okolic przeszły w ręce syna Władysława Konrada Władysława Mieczysława. Pierwsza żona Władysława Mieczysława Janina Leokadia z Kownackich była siostrą pisarki Marii Kownackiej i to jej imię nadano szkole w Krzywdzie. Strona 13 1.1.5 Gmina Łuków Gmina Łuków położona jest w centralnej części powiatu i otacza swoim obszarem teren miasta Łukowa. Powierzchnia gminy wynosi 308,3 km 2, w tym użytki rolne zajmują prawie 57% powierzchni gminy, a grunty leśne prawie 33%. W skład gminy Łuków wchodzi 36 sołectw: Aleksandrów, Biardy, Czerśl, Dąbie, Dminin, Gołaszyn, Gołąbki, Gręzówka, Jadwisin, Jeziory, Karwacz, Klimki, Kownatki, Krynka, ławki, Łazy, Malcanów, Podgaj, Role, Ryżki, Rzymy Las, Rzymy Rzymki, Sięciaszka Druga, Sięciaszka Pierwsza, Strzyżew, Suchocin, Suleje, Świdry, Szczygły Dolne, Szczygły Górne, Turze Rogi, Wagram, Wólka Świątkowa, Zalesie, Zarzecz Łukowski, Żdzary. 11 Gminę na koniec 10 http://www.gminakrzywda.com/solectwa.html 11 Dane Urzędu Gminy Łuków www.lukow.ug.gov.pl

2013 roku zamieszkiwało 17 606 osób, w tym 8936 mężczyzn i 8670 kobiet. Gęstość zaludnienia dla gminy Łuków wyniosła 57 osób/ km 2. 12 W XIII wieku teren dzisiejszej gminy Łuków należał do Małopolski, w Łukowie wg tekstów źródłowych istniała kasztelania. Istniała również parafia łukowska, skład której wchodziło kilkanaście ówczesnych wsi, z terenów dzisiejszej gminy Łuków. Od 1474 do 1795 roku teren gminy znajdował się w województwie lubelskim. Po ostatnim rozbiorze gmina znalazła się pod zaborem austriackim, by w latach 1809-1815 należeć do Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1830 do Królestwa Polskiego. Do wybuchu I wojny światowej gmina znajdowała się na terenie zaboru rosyjskiego. Od 1918 roku w powiecie łukowskim w województwie lubelskim. Od 1975 roku w województwie siedleckim. Reformą administracyjną z 1999 roku gmina Łuków ponownie wróciła do województwa lubelskiego. Strona 14 1.1.6 Gmina Serokomla Gmina Serokomla położona jest w południowej części powiatu łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 77,33 km 2, w tym użytki rolne zajmują 81% powierzchni gminy, natomiast grunty leśne nieco ponad 16%. Gmina Serokomla składa się z 16 sołectw: Bielany Duże, Bronisławów Duży, Charlejów, Czarna, Ernestynów, Hordzież, Józefów, Krzówka, Leonardów, Pieńki, Poznań, Ruda Nowa, Ruda, Serokomla, Wola Bukowska, Wólka. 13 Gminę Serokomla na koniec 2013 roku zamieszkiwało 4134 osób, w tym 2033 mężczyzn i 2101 kobiet. Gęstość zaludnienia gminy wynosi 53 osoby/ km 2. 14 Nazwa Serokomla znana jest od XIV wieku. Założyciel Serokomli sędzia Ziemi Lubelskiej Piotr Kijeński w 1537 roku uzyskał zezwolenie króla na lokację miejscowości wraz z dwoma jarmarkami w maju i na jesieni oraz tygodniowymi targami w soboty. W 1545 roku Kijański ufundował w Serokomli parafię. Pod koniec XVI wieku tereny Serokomli przeszły weszły w skład majątku Firlejów. W 1775 roku właścicielem Serokomli został Ignacy Scipio del Campo. W XIX wieku Serokomla przeszła w ręce L. Estreichera, wtedy to też zaczął się schyłek jej świetności. Majątki ziemskie, w tym pałac popadły w ruinę lub zostały rozebrane. W 1869 roku na terenie gminy powstały cztery kolonie niemieckie. Serokomla straciła prawa miejskie w 1869-1870 roku za udział 12 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 13 Dane Urzędu Gminy Serokomla www.gminaserokomla.pl 14 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

w powstaniu styczniowym. Serokomla w październiku 1939 roku była głównym miejscem skupienia i działań Samodzielnej Grupy Operacyjnej Polesie gen. Franciszka Kleeberga. 15 Strona 15 1.1.7 Gmina Stanin Gmina Stanin położona jest w centralnej części powiatu łukowskiego. Obszar gminy przecinają dwie rzeki: Bystrzyca na północy i Wilkojadka na południu. Powierzchnia gminy wynosi 160,8 km 2, w tym użytki rolne stanowią 78% powierzchni gminy, a grunty leśne niespełna 19%. 16 W skład gminy wchodzi 29 miejscowości: Aleksandrów, Anonin, Borowina, Celiny Szlacheckie, Celiny Włościanskie, Gózd, Jarczówek, Jeleniec, Jonnik, Józefów, Kierzków, Kij, Kopina, Kosuty, Lipniak, Niedźwiadka, Nowa Wróblina, Nowy Stanin, Ogniwo, Sarnów, Stanin, Stara Gąska, Stara Wróblina, Tuchowicz, Wesołówka, Wnętrzne, Wólka Zastawska, Zagoździe, Zastawie. Gmina Stanin leży w odległości około 15 km od Łukowa, 99 km od Lublina i około 100 km od Warszawy. Gminę Stanin zamieszkiwało na koniec 2013 roku 4134 osoby, w tym 2033 mężczyzn i 2101 kobiet. Gęstość zaludnienia gminy wynosi 53 osoby/ km 2. 17 Pierwszymi znanymi właścicielami Stanina byli Jarczewscy herbu Nałęcz. W XVI wieku Stanin był główną miejscowością ich tamtejszego majątku. Pierwsza wzmianka w dokumentach historycznych o Staninie pochodzi z 1484 roku, natomiast w 1494 roku wiadomo, iż dziedzicami majątku byli bracia Stanisław i Andrzej Jarczewscy. W 1531 roku na gruntach wsi Stanin lokowana została nowa wieś Jamnik, obecnie Jonnik. W 1553-55 Jarczewscy podjęli próbę lokowania na tych terenach miasta Andrzejów, jednak jego rozwój nie nastąpił i miejscowość została wchłonięta przez Stanin. Od 1599 roku w Staninie funkcjonuje parafia. W XVII wieku Stanin wszedł w majątek rodu Grabskich, a następnie Wilczewskich, Kuropatnickich, Załuskich, Osieckich, Pac-Pomarnackich. 1.1.8 Gmina Stoczek Łukowski Gmina Stoczek Łukowski położona jest w północno-zachodniej części powiatu łukowskiego, na Wysoczyźnie Żelechowskiej i na Równinie Łukowskiej. Przez teren gminy przepływa malownicza 15 http://gmina.gminaserokomla.pl 16 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 17 Tamże.

rzeka Świder. Gmina zajmuje powierzchnię 173,5 km 2, w tym użytki rolne stanowią 67,5% powierzchni gminy, natomiast grunty leśne 29%. 18 Gmina składa się z 35 sołectw: Aleksandrówka, Błażejki-Ruda, Borki, Chrusty, Guzówka, Jagodne, Jamielne, Januszówka, Jamielnik Kolonia, Huta Łukacz, Jedlanka, Kamionka, Kisielsk, Kapice-Celej, Kienkówka, Łosiniec, Mizary, Nowy Jamielnik, Nowe Kobiałki, Nowa Prawda, Stary Jamielnik, Stara Prawda, Stara Róża, Rosy, Róża Podgórna, Szyszki, Turzec, Toczyska, Wiśniówka, Wola Kisielska, Wólka Poznańska, Wólka Różańska, Zabiele, Zgórznica. Gminę Stoczek Łukowski na koniec 2013 roku zamieszkiwało 8161 osób, w tym 4 111 mężczyzn i 4050 kobiet. Gęstość zaludnienia wynosi 47 osób/ km 2. 19 W średniowieczu tereny dzisiejszej gminy Stoczek Łukowski przynależały do dwóch krain historycznych Mazowsza i Małopolski (województwo mazowieckie i sandomierskie). Taki podział tych ziem trwał do trzeciego rozbioru Polski w 1795 roku. W okresie rozbiorów cały teren dzisiejszej gminy znalazł się pod rządami Austrii jako Galicja Zachodnia. W 1809 roku ziemie te przyłączono do Księstwa Warszawskiego, a następnie w Królestwie Polskim pod rządami zaborców rosyjskich. Tereny wokół Stoczka były miejscem walk w trakcie Powstania Listopadowego, 14 lutego gen. Dwernicki stoczył pod Stoczkiem wygraną bitwą z wojskami carskiej Rosji. Strona 16 1.1.9 Gmina Trzebieszów Gmina Trzebieszów położona jest w północno-wschodniej części powiatu łukowskiego, na Równinie Łukowskiej. Gmina zajmuje powierzchnię 140,5 km 2, w tym użytki rolne stanowią prawie 83% całej powierzchni gminy, a grunty leśne 14%. 24 sołectw wchodzi w skład Gminy Trzebieszów, są to: Celiny, Dębowica, Dębowierzchy, Gołowierzchy, Jakusze, Karwów, Kurów, Leszczanka, Mikłusy, Nurzyna, Płudy, Popławy-Rogale, Szaniawy Matysy, Szaniawy Poniaty, Świercze, Trzebieszów Pierwszy, Trzebieszów Drugi, Trzebieszów, Trzebieszów Czwarty, Trzebieszów Kolonia, Wierzejki, Wólka Konopna, Wylany, Zaolszynie, Zembry. Gminę Trzebieszów na koniec 2013 roku zamieszkiwało 7531 osób, w tym 3842 mężczyzn i 3689 kobiet. Gęstość zaludnienia dla gminy wynosi 54 osoby/ km 2. 20 18 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 19 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r. 20 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

Z dokumentu pochodzącego z 1430 roku wynika, iż istniał już wtedy w Trzebieszowie drewniany kościół dofinansowany przez króla Władysława Jagiełłę. Stąd też można wywnioskować, że wieś istniała już na początku XV wieku. Z XVII wieku pochodzi natomiast wzmianka na temat 35-letnich sporów sądowych mieszkańców Trzebieszowa z drzewcami. Po powstaniu listopadowym Trzebieszów otrzymał skonfiskowane przez władze carskie dobra. Mieszkańcy Trzebieszowa aktywnie włączyli się w działania Powstania Styczniowego, stąd też ku pamięci wszystkich walczących, wybudowany w 1863 roku kościół w Trzebieszowie jest pod wezwaniem Dziesięciu Tysięcy Rycerzy Męczenników. 21 Strona 17 1.1.10 Gmina Wojcieszków Gmina Wojcieszków położona jest w południowo-wschodniej części powiatu łukowskiego. Zajmuje powierzchnię 108,9 km 2, w tym prawie 81% powierzchni zajmują użytki rolne, a prawie 16% grunty leśne. 22 Gmina Wojcieszków liczy 22 sołectw: Burzec, Bystrzyca, Ciężkie, Ciężkie I, Glinne, Helenów, Hermanów, Kolonia Bystrzycka, Marianów, Nowinki, Oszczepalin Drugi, Oszczepalin Pierwszy, Otylin, Siedliska, Świderki, Wojcieszków, Wola Bobrowa, Wola Burzecka, Wola Bystrzycka, Wólka Domaszewska, Zofijówka, Zafibór. Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 7083 osoby, w tym 3559 mężczyzn i 3524 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia równą 65 osobom/ km 2. Pierwsze informacje o miejscowości Wojcieszków pochodzą z 1437 roku i dotyczą powstałej tutaj parafii, której fundatorem był dziedzic Wojcieszkowa Klemens Ciołek z Bielan herbu Ciołek. Po nim ziemie przejął jego syn Piotr. W latach jego zarządzania ziemie Wojcieszkowa z województwa sandomierskiego przeszły pod zarząd województwa lubelskiego. To przez dobra wojcieszkowskie przebiegała granica województw, która podzieliła parafię w Wojcieszkowie. Na początku XVI wieku Wojcieszków przeszedł w ręce Mikołaja Dzika, który zmienił miejscowość parafialną w miasto. Dokument lokacyjny wystawiono w 1540 roku. Kolejnym właścicielem Wojcieszkowa stał się Maurycy Suchodolski, który przyczynił się do rozkwitu miejscowości. Jednak po przejęciu majątku przez jego syna Wojciecha, miasto zaczęło podupadać, by w końcu w 1821 roku stracić prawa miejskie. Po Suchodolskich dobra wojcieszkowskie nabyli Platerowie Tadeusz i Zofia hr. Aleksandrowicz, którzy wybudowali pod koniec XIX wieku nowy kościół. 21 www.trzebieszow.gmina.pl 22 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

1.1.11 Gmina Wola Mysłowska Gmina Wola Mysłowska położona jest w zachodniej części powiatu łukowskiego. Powierzchnia gminy wynosi 121 km 2, w tym użytki rolne zajmują 79% powierzchni gminy, a grunty leśne 17%. 23 Gmina składa się z 21 sołectw: Baczków, Błażków, Ciechomin, Dwornia, Dychawica, Germanicha, Grudź, Jarczew, Kamień, Ksawerynów, Lisikierz, Mysłów, Nowy Świat, Osiny, Powały, Stara Huta, Świder, Wandów, Wilczyska, Wola Mysłowska, Wólka Ciechomska. Gminę na koniec 2013 roku zamieszkiwało 4940 osób, w tym 2537 mężczyzn i 2403 kobiet, co przełożyło się na gęstość zaludnienia gminy na poziomie 41 osób/ km 2. Pierwsze informacje historyczne na temat terenów dzisiejszej gminy pochodzą z XVI wieku, kiedy to Wola Mysłowska wchodziła w skład województwa sandomierskiego. Stan taki trwał do 1793 roku, a po III rozbiorze Polski Wola Mysłowska znalazła się pod zaborem austriackim, w Galicji Zachodniej. Po 1815 roku należała do Królestwa Polskiego, będącego pod wpływami carskiej Rosji. Strona 18 1.2 Rys historyczny Ziemi Łukowskiej Ziemia Łukowska, bo o niej należy mówić w kontekście dzisiejszego powiatu łukowskiego zlokalizowana była pomiędzy rzekami Wieprz i Tyśmienica na południu oraz Liwcem i Muchawką od północy. Wschodnią granicę umownie stanowiła linia biegnąca od źródeł Liwca po Tyśmienicę w okolicach Niewęgłosza. Zachodnia granica przebiegała natomiast przez tereny puszczańskie, natomiast Wola Mysłowska była najdalej wysuniętą na zachód miejscowością położoną na tych terenach. Ziemia Łukowska należała do księstwa Sandomierskiego i była zarazem jego najbardziej wysuniętym na wschód obszarem umiejscowionym między Mazowszem a Podlasiem. Według źródeł historycznych w pierwszej połowie XIII wieku istniała w Łukowie kasztelania, która i był ważnym punktem na trasie na Ruś i Litwę. Łuków ze względu na swoje położenie miał też znaczenie obronne, ponieważ bronił Małopolski przed najazdami Litwinów, Jadźwingów i Prusów. W połowie XIII wieku król Bolesław Wstydliwy sprowadził do Łukowa zakon templariuszy. Sprowadzenie zakonu do miasta miało się wiązać z planami utworzenia biskupstwa łukowskiego. Biskupstwo łukowskie powstało 1 lutego 1257 roku, a pierwszym łukowskim biskupem został Bartłomiej z Czech. Zgoda Papieża 23 BDL GUS, stan na dzień 31.12.2013r.

Aleksandra IV na utworzenie biskupstwa została wycofana już 8 sierpnia 1257 roku, ponieważ biskupstwo przeszkadzało misji Zakonu Krzyżackiego. Za rządów Kazimierza Wielkiego, w 1369 roku Łuków otrzymał prawa wolnego miasta, a jego mieszkańcy zostali obdarowani gruntami. Dzięki przyjętej w 1385 roku unii polsko-litewskiej Ziemia Łukowska straciła swój charakter przygraniczny, co w konsekwencji spowodowało uatrakcyjnienie się tych terenów dla przyszłych osadników. 23 czerwca 1403 roku król Władysław Jagiełło nadał miastu prawo magdeburskie. Według dokumentu biskupa Jastrzębca z 1418 roku w skład parafii łukowskiej oprócz Łukowa wchodziły 34 wsie. W 1445 roku Król Kazimierz Jagiellończyk ustanowił przywilejem cotygodniowe targi w mieście. Dzięki przywilejowi Aleksandra Jagiellończyka z 1505 roku miasto mogło wznieść ratusz na rynku i urządzić w nim wagę, postrzygalnię sukna oraz urządzić kramy kupieckie. W 1505 roku powołany został pierwszy w mieście cech rzemieślniczy szewców i piekarzy oraz powstała fabryka sukna. Przez Ziemię Łukowską biegły szlaki handlowe na Mazowsze, Litwę, do Małopolski oraz na Ruś. W 1526 roku Łuków uzyskał prawo posyłania swojego posła na sejm, co było wyróżnieniem tylko dla liczących się w skali kraju miast. W 1629 roku do miasta sprowadzono zakon bernardynów. Wojny polsko-kozackie oraz polskoszwedzkie w XVII wieku znacznie ograniczyły rozwój miasta. Zniszczony został kościół farny, zamek drewniany z umocnieniami i obwałowaniem oraz wiele budynków. Po najeździe szwedzkim w mieście pozostało tylko 37 zabudowań. W 1695 roku w Łukowie pojawili się Ojcowie Pijarzy, którzy przyczynili się do rozwoju oświaty na terenie Ziemi Łukowskiej. Łukowskie kolegium jako jedno z pierwszych w kraju wprowadziło program Komisji Edukacji Narodowej. Dopiero XVIII wiek przyniósł pozytywne zmiany w regionie. W 1775 roku Łuków został podniesiony do rangi kasztelanii, pod koniec wieku miasto zostało siedzibą sądu oraz zyskało możliwość organizowania sejmików. Po trzecim rozbiorze Polski Ziemia Łukowska znalazła się w granicach zaboru austriackiego, od 1809 roku w Księstwie Warszawskim, a po kongresie wiedeńskim w 1815 roku włączona do Królestwa Polskiego zaboru rosyjskiego. Wówczas Łuków był stolicą obwodu w województwie podlaskim. Mieszkańców tych terenów wyróżniała wysokorozwinięta myśl polityczna oraz postawy patriotyczne. Wyraz temu dali w trakcie uczestnictwa w powstaniu listopadowym, m.in. w wygranej bitwie pod Stoczkiem Łukowskim, dowodzonej przez gen. J. Dwernickiego. 24 Ziemia Łukowska była także miejscem, gdzie silnie działała polska konspiracja, to tu od 1839 roku działał Związek Patriotyczny, w którym czynnie udzielał się Karol Levittoux, wychowanek łukowskiego gimnazjum, który po wykryciu spisku trafił do Cytadeli Warszawskiej i tam poniósł męczeńską śmierć w 1841 roku. Strona 19 24 http://www.starostwolukow.pl/panorama/historia

Ziemia Łukowska była także ziemią walk w trakcie powstania styczniowego, to na tych terenach działali ks. Brzóska i Franciszek Wilczyński, którzy za działalność patriotyczną zostali straceni przez Rosjan. Wiek XIX nie był czasem rozwoju gospodarczego Ziemi Łukowskiej, dopiero budowa linii kolejowych Warszawa-Brześć, Łuków-Dęblin i Łuków-Lublin sprawiła, że tereny te uzyskały łączność komunikacyjną z innymi regionami. Po powstaniu styczniowym zlikwidowano w Łukowie zgromadzenia bernardynów i pirajów, którzy odpowiadali za edukację młodzieży, w skutek tego w mieście pozostało tylko dwie szkoły elementarne, a poziom analfabetyzmu wśród mieszkańców terenu wzrósł znacznie. Walki o wolną edukację trwały do początków XX wieku. W trakcie II wojny Światowej, w latach 1915-18 w Łukowie jako w jedynym mieście w całym Królestwie Polskim istniały władze samorządowe Łukowska Rada Powiatowa i Rada Miejska. W Łukowie działała także jedyna pod zaborami Milicja Obywatelska, to właśnie ta jednostka rozbroiła 11 listopada 1918 roku niemiecki garnizon w mieście. W dwudziestoleciu międzywojennym w mieście rozwijało się życie społeczno-kulturowe między innymi za sprawą działalności Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowego Ogniwo. Rozwój miasta i regionu przerwał wybuch II wojny światowej, to właśnie na tych terenach działała Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga. Stoczyli oni ostatnią bitwę kampanii wrześniowej 3-5 października pod Kockiem i Wolą Gułowską. W trakcie akcji pacyfikacyjnych Niemcy stracili wielu mieszkańców Ziemi Łukowskiej. Były to odwety za działalność wielu grup partyzanckich na tym terenie: AK, NSZ, BCh, GL-AL. W Łukowie funkcjonowało także getto, a jego więźniowie zostali wymordowani pod wsią Malcanów albo wywiezieni do obozów w Treblince lub na Majdanku. Miasto zniszczone prawie w 80% zostało wyzwolone 23 lipca 1944 roku przez Armię Radziecką. Strona 20 1.3 Gospodarka wodna 25 Powiat Łukowski należy do regionu Wisły Środkowej. Długość rzek przepływających przez powiat łukowski wynosi łącznie 245 004 m, w tym: w zlewni Wisły 56 974 m rzek, w zlewni rzeki Wieprz 129 250 m rzek, w zlewni Bugu 58 780 m rzek. 25 Źródło: www.starostwolukow.pl

Podstawową sieć wód powierzchniowych uzupełniają: rowy i cieki naturalne o łącznej długości ok. 1 500 km stawy rybne i zbiorniki wodne o powierzchni 364,46 ha, Strona 21 Według stanu geodezyjnego wody w powiecie łukowskim zajmują powierzchnię 1 166 ha. Głównymi rzekami powiatu są: Krzna Północna i Krzna Południowa. Obie te rzeki bieg swój zaczynają z terenów bagnistych łukowskich lasów. W powiecie brak jest typowych zbiorników retencjonujących wodę. Jedynie zbiornik Zimna Woda w Łukowie o powierzchni 21 ha gromadzi wodę w górnej części Krzny Południowej w ilości 316 000 m 3, oraz stawy rybne, które retencjonują około 4 000 000 m 3 wody. Szczegółowy wykaz rzek przepływających przez Powiat Łukowski obrazuje poniższa tabela (w tabeli podano długości rzek w zlewniach, w granicach powiatu na terenie poszczególnych gmin). Tabela 1 Wykaz rzek na terenie powiatu łukowskiego Powiat łukowski Dopływ Lp. Zlewnia Nazwa cieku Gmina Długość (km) Odbiornik (nazwa) P- prawy L- lewy 1 Zlewnia Okrzejka Krzywda 8,000 Wisła P Wisły 2 Świder Stoczek Łukowski 18,210 Wisła P 3 Świder Płd. Stoczek Łukowski 15,154 Świder L Wola Mysłowska Stoczek Łukowski 4 Wilga Wola Mysłowska 15,610 Wisła P Krzywda 5 Zlewnia Bystrzyca Duża Wojcieszków 28,230 Tyśmienica L

Wieprza Łuków, Stanin Stoczek Łukowski 6 Bystrzyca Mała Wojcieszków 36,830 Bystrzyca P Strona 22 Krzywda Duża 7 Czarna Serokomla 21,240 Tyśmienica P Adamów 8 Grabówka Serokomla 10,700 Czarna L Adamów 9 Stanówka Łuków 7,200 Bystrzyca L Duża 10 Struga Cisownik Krzywda 6,150 Bystrzyca L Mała 11 Wilkojadka Stanin 18,900 Bystrzyca P Duża 12 Zlewnia Bugu Kanał Maciejowski Trzebieszów 5,290 Krzymoszyca P 13 Krzna Płd. Łuków 25,970 Krzna P 14 Krzna Płn. Trzebieszów 27,520 Krzna Płd. L Łuków Źródło: Opracowanie własne na podstawie www.starostwolukow.pl Brak dużych rzek oraz niewielkie spadki terenu w powiecie sprawiają, że w okresie roztopów i letnich ulew poziom wody podnosi się niewiele, powodując co najwyżej lokalne podtopienia.

Rysunek 3 Mapa powiatu łukowskiego Strona 23 Źródło: Internet 1.4 Demografia W powiecie w 2013 roku faktycznie mieszkało 109 325 osób (stan na 31.XII). Na przestrzeni lat 2007-2010 liczba ludności wzrosła do 110 193 osób (wzrost o 2 196 osób). W kolejnych latach jednak liczba ludności spadała, aż do 109 325 w 2013 roku. Długoterminowe prognozy demograficzne przewidują postępujący spadek ludności do 103 038 osób w 2020 roku. Liczba ludności powiatu stanowiła 5,07% ogółu ludności zamieszkującej województwo lubelskie. Wskaźnik gęstości zaludnienia wyniósł 78 osób/km 2 i były niższy o 8 osób/km 2 od wskaźnika dla województwa (86 osób/km 2 ) oraz o 45 osób/km 2 od wskaźnika zaludnienia kraju (123 osoby/km 2 ). W miastach powiatu łukowskiego mieszka nieco ponad 30% ludności powiatu.

Wykres 1. Liczba ludności powiatu łukowskiego wg faktycznego miejsca zamieszkania Strona 24 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wykres 2. Ludność powiatu łukowskiego w latach 2007-2013 wg płci Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Spadek liczby ludności jest w dużej mierze skutkiem wysokiego wskaźnika salda migracji wewnętrznych i zagranicznych.

Bardzo pozytywnym zjawiskiem, obserwowanym od 2007 roku w powiecie łukowskim, jest stale dodatni przyrost naturalny. W 2013 roku wynosił on w powiecie 109. Saldo migracji wewnętrznych kształtowało się na poziomie 480, natomiast migracji zagranicznych na poziomie - 11. Wykres 3. Przyrost naturalny w powiecie łukowskim w latach 2007-2013 Strona 25 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Mimo, iż w 2013 roku saldo migracji wewnętrznych spadło, to podniosło się saldo migracji zagranicznych (-11). Zjawisko migracji zagranicznej dotyka najczęściej młodych mieszkańców powiatu, którzy oprócz wyjazdów zarobkowych decydują się np. na edukację poza granicami Polski. W powiecie łukowskim występuje niekorzystna strukturę wiekowa ludności. Przy stałym wzroście osób w wieku poprodukcyjnym, spada liczba osób w wieku przedprodukcyjnym. Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym kształtował się na koniec 2013 roku się na poziomie 17,1%. Średnia dla województwa lubelskiego wynosiła natomiast 18,9%. Według danych z 2013 roku w powiecie łukowskim wystąpiła nadwyżka ludności w wieku przedprodukcyjnym (21,1%, wobec 18,3% w województwie). Liczba osób w wieku przedprodukcyjnym spadła z 24,2% w 2007 roku do 21,4% w roku 2013. Dokładną strukturę wiekową na przestrzeni ostatnich lat przedstawia wykres poniżej.

Wykres 4. Udział ludności wg ekonomicznych grup wieku w % ludności ogółem Strona 26 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Omawiając strukturę wiekową społeczeństwa nie można pominąć ważnego miernika, jakim jest wskaźnik obciążenia demograficznego. Pokazuje on liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym. Poniższy wykres obrazuje spadek wartości wskaźnika obciążenia demograficznego do lat 2010-2011. W ostatnich latach daje się zauważyć jego niewielki wzrost. W 2013 roku wskaźnik obciążenia demograficznego kształtował się na poziomie 62,7 osób (w tym samym roku średnia w województwie wynosiła 59,4). Wykres 5. Wskaźnik obciążenia demograficznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

1.5 Infrastruktura 1.5.1 Drogi Strona 27 Jednostką odpowiedzialną za budowę i utrzymanie dróg powiatowych na terenie powiatu jest Zarząd Dróg Powiatowych w Łukowie. Tabela 2. Długość dróg publicznych powiatowych w latach 2007-2013 Wyszczególnienie j.m. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Drogi powiatowe wg typu nawierzchni Województwo Lubelskie o nawierzchni twardej km 9 9 9 239 9 10 162,6 9 238,5 9221,5 176,9 186,6 261,9 o nawierzchni km 1 571 1 1 1 1 453,4 1 438,6 1404,1 gruntowej 551,4 512,1 496,6 Powiat łukowski o nawierzchni twardej km 529,0 530,3 534,9 533,4 536,0 538,1 513,8 o nawierzchni gruntowej km 46,0 43,9 40,1 41,6 39,0 36,9 33,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wykres 6. Długość dróg publicznych powiatowych na terenie powiatu łukowskiego w latach 2007-2013 (w km) Strona 28 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 1.5.2 Gospodarka wodno ściekowa W latach 2007-2013 w powiecie powstało ponad 76 km wodociągów, w tym samym czasie wybudowano także 115 km sieci kanalizacyjnej, a jej długość całkowita na koniec 2013 roku wyniosła 270,3 km. Na przestrzeni ostatnich 7 lat zwiększył się także odsetek mieszkańców korzystających z sieci wodnej i kanalizacyjnej. Na koniec 2013 roku ponad 86,7% mieszkańców powiatu mogło korzystać z sieci wodociągowej, natomiast dostęp do sieci kanalizacyjnej miało 38% mieszkańców powiatu. W dalszym ciągu istnieją wyraźne dysproporcje pomiędzy sieciami wodociągową i kanalizacyjną.

Wykres 7. Długość sieci wodociągowej i kanalizacyjnej w powiecie łukowskim (w km) Strona 29 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wykres 8. Ludność korzystająca z sieci kanalizacyjnej i wodociągowej (% ogółu ludności) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

1.5.3 Sieć gazowa 26 Powiat łukowski uzbrojony jest w sieć gazową. Długość czynnej sieci gazowej wynosi 324,2 km (stan na dzień 31.12.2013r). Liczba budynków mieszkalnych i niemieszkalnych podłączonych do sieci gazowej wynosi 5 124 sztuk, w tym odbiorcami gazu jest 10 479 gospodarstw domowych 27. Roczne zużycie gazu wyniosło w 2013 roku niemal 6,5 mln m 3. Strona 30 1.5.4 Odpady stałe Na terenie powiatu łukowskiego wg danych GUS na koniec 2013 roku funkcjonowało 6 czynnych składowisk odpadów, na których unieszkodliwiane są odpady komunalne. Ich łączna powierzchnia wyniosła 8 ha. Ilość odpadów wytworzonych w ciągu roku 2013 wyniosła 7 893,73 ton. W tym samym roku za odbiór odpadów na terenie powiatu łukowskiego odpowiadało 11 podmiotów. 1.6 Opieka medyczna Tabela 3. Porady ogólnodostępne udzielone w latach 2007-2013 w powiecie łukowskim 28 Udzielone porady 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Województwo Lubelskie W przychodniach podległych samorządowi 1717030 1707806 1558233 1526943 1587322 1469303 1503679 Ogółem 8890287 9213866 9137006 8901276 9272121 9092492 9365056 26 Źródło: BDL GUS 27 łącznie z korzystającymi z gazomierzy zbiorczych 28 Dotyczy podstawowej opieki zdrowotnej

Powiat łukowski W przychodniach podległych samorządowi 193079 203863 162601 180399 186642 164976 192569 Strona 31 Ogółem 314427 323173 328850 365641 424322 374864 421510 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W powiecie łukowskim w 2013 roku udzielono mieszkańcom 421 510 porad lekarskich, z czego 192 569 porad udzielono w poradniach i przychodniach podlegających samorządowi. W porównaniu do wyników województwa liczba porad udzielanych w publicznej służbie zdrowia wzrosła, co świadczyć może o jej wysokiej jakości i dobrym dostępie do usług. 1.7 Sport w powiecie Powiat jako jednostka samorządu terytorialnego w zakresie realizacji zadań sportowych organizuje m.in.: powiatowe imprezy i zawody sportowe o charakterze wyczynowym i masowym, imprez sportowych o charakterze powiatowym, legionowym, wojewódzkim i ogólnopolskim. Oprócz tego powiat utrzymuje (dofinansowuje) i wyposaża obiekty sportowo rekreacyjne o priorytetowym znaczeniu dla całego powiatu. Starostwo powiatowe odpowiada także za organizację współzawodnictwa młodzieży szkolnej. Na terenie powiatu łukowskiego na koniec 2012 roku funkcjonowało 65 klubów sportowych (łącznie z klubami wyznaniowymi i UKS), w których członkami było 4015osób. 29 Wśród klubów wymienić warto choćby takie, jak: Ludowy Klub Sportowy,,DWERNICKI" w Stoczku Łukowskim; Klub Sportowy Głuchych,,HETMAN" w Łukowie; Klub Strzelectwa Sportowego,,Orlik" w Łukowie; Ludowy Klub Sportowy,,SOKÓŁ" w Adamowie; Lekkoatletyczny Klub Biegacza Jogging w Krzywdzie; Łukowski Klub Kyokoushin Karate w Łukowie; Klub Sportowy,,Lesovia Trzebieszów"; Klub Sportowy,,HUTNIK" Huta Dąbrowa; Klub Sportowy,,Prawda" w Starej Prawdzie; Międzyszkolny Klub Sportowy,,Delfinek" w Łukowie; Ludowy Zespół Sportowy,,Łazowski Klub Sportowy" Łazy; Ludowy Zespół Sportowy,,TUR" Turze Rogi; Ludowy Zespół Sportowy,,Bór" Dąbie; Ludowy Zespół Sportowy,,Jata" Żdżary; Ludowy 29 Dane BDL GUS, stan na koniec 2012 roku.

Zespół Sportowy,,Sokół" Krynka; Ludowy Zespół Sportowy,,Orzeł" Zalesie; Ludowy Zespół Sportowy,,Orlęta" Gołaszyn; Ludowy Zespół Sportowy,,Olimpia" Okrzeja; Ludowy Zespół Sportowy,,Unia" Krzywda; Ludowy Klub Piłkarski "Orkan" Wojcieszków; Gminny Ludowy Kub Sportowy,,Polesie" Serokomla; Klub Sportowy,,Róża" w Starej Róży; Gminny Klub Sportowy,,Armaty" Stoczek Łukowski; Gminny Ludowy Klub Sportowy,,Start" Stanin; Ludowy Zespół Sportowy,,Gręzovia" Gręzówka; Ludowy Klub Sportowy,,Unia" Krzywda; Klub Sportowy,,Olimp" Aleksandrów; Ludowy Zespół Sportowy,,WKS" Wólka Świątkowa; Klub Sportowy,,START" Gózd; Klub Biegacza V-Max Adamów; Ludowy Zespół Sportowy,,Spartakus" Sięciaszka Pierwsza. Oprócz tego na terenie powiatu działa także 7 Stowarzyszeń zrzeszających amatorów sportu z terenu powiatu: Stowarzyszenie Szachistów,,SZACHPOL" w Łukowie; Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe,,AMATOR" w Stoczku Łukowskim; Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe,,AMATOR" w Stoczku Łukowskim; Powiatowe Zrzeszenie Ludowe Zespoły Sportowe w Łukowie; Powiatowy Szkolny Związek Sportowy w Łukowie; Stowarzyszenie Piłki Ręcznej,,Łukovia" Łuków; Stoczkowskie Towarzystwo Sportowe,,AVES" Stoczek Łukowski. 30 W Uczniowskich Klubach Sportowych trenują uczniowie szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgminazjalnych z terenu powiatu łukowskiego. Regularni ćwiczących osób w 2012 roku było 3786 i był to o prawie 24% mniej ćwiczących niż w roku 2008. 31 Sukcesywnie zmniejsza się także liczba sekcji sportowych w klubach z 264 sekcji w 2008 roku do 188 sekcji w roku 2012. Zwiększyła się jedynie nieznacznie liczba trenerów w klubach z 23 w 2008 roku do 26 w roku 2012. Spadła niestety liczba instruktorów sportowych i innych osób prowadzących zajęcia sportowe, odpowiednio ze 119 w 2008 roku do 100 w roku 2012 oraz z 99 w roku 2008 do 69 w roku 2012. Strona 32 Główną bazą sportowo-rekreacyjną na terenie powiatu stanowią sale i hale sportowe zlokalizowane przy szkołach, boiska do gier zespołowych (siatkówka, piłka nożna, koszykówka), bieżnie lekkoatletyczne oraz strzelnice. Na terenie powiatu działa 155 obiektów sportowych: 3 stadiony sportowe (1 szkolny); 107 boisk sportowych (89 szkolnych) nie wszystkie z nich są boiskami pełnowymiarowymi; 36 sal gimnastycznych (14 z nich to sale pełnowymiarowe); 2 pływalnie (1 kryta); 8 obiektów lekkoatletycznych (bieżnie, skocznie, rzutnie, etc.); 9 innego typu obiektów sportowych (strzelnice, siłownie, tory jeździeckie). 32 30 http://www.starostwolukow.pl/panorama/stowarzyszenia_i_organizacje/skf 31 Dane BDL GUS, stan na koniec 2012 i 2008 roku. 32 http://www.starostwolukow.pl/panorama/sport/baza

1.8 Kultura w powiecie Za organizację życia kulturalnego w powiecie łukowskim odpowiadają przede wszystkim domy i ośrodki kultury: Łukowski Ośrodek Kultury, Miejski Ośrodek Kultury w Stoczku Łukowskim, Gminny Ośrodek Kultury w Łukowie, Dom Kultury Pomnik Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej, Gminny Ośrodek Kultury i Wypoczynku w Trzebieszowie. Ośrodki te zajmują się organizacją życia kulturalnego, współpracą ze szkołami, zakładami pracy, stowarzyszeniami w zakresie krzewienia i wspierania inicjatyw kulturalnych. Organizują także cykliczne wydarzenia cykliczne i okazjonalne. Strona 33 Kolejnymi instytucjami, które odpowiadają za rozwój kultury na terenie powiatu łukowskiego są niewątpliwie biblioteki publiczne. Obecnie działa 11 bibliotek publicznych i 15 ich filii w mniejszych miejscowościach. Księgozbiór tychże bibliotek na koniec 2013 roku wyniósł 284 138 woluminów. W 2013 roku z zasobów bibliotek w powiecie skorzystało niemal 16 000 czytelników. 33 Sieć biblioteczną w powiecie stanowią: Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza w Łukowie wraz z filiami, Miejska Biblioteka Publiczna w Stoczku Łukowskim, Gminna Biblioteka Publiczna w Adamowie wraz z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Krzywdzie wraz z filiami, Gminna Biblioteka Publiczna Łuków z siedzibą w Dąbiu z filiami, Gminna Biblioteka Publiczna w Serokomli wraz z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Staninie, Gminna Biblioteka Publiczna Stoczek Łukowski z siedzibą w Starych Kobiałkach, Gminna Biblioteka Publiczna w Trzebieszowie z filią, Gminna Biblioteka Publiczna w Wojcieszkowie z filiami i Gminna Biblioteka Publiczna w Woli Mysłowskiej. Ofertę muzealną powiatu stanowią: Muzeum Regionalne w Łukowie, Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej oraz Muzeum Czynu Bojowego Kleeberczyków w Woli Gułowskiej. W Łukowskim Ośrodku Kultury funkcjonuje także Kino Łuków, które obsługuje mieszkańców powiatu. Do rozwoju oferty kulturalnej na Ziemi Łukowskiej w dużym stopniu przyczyniło się Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Łukowskiej, które zostało założone w 1957 roku przez grupę absolwentów łukowskich szkół skupionych w stolicy. Celem powstałego stowarzyszenia jest dążenie do gospodarczego i kulturalnego rozwoju i aktywizacji miasta i terenu powiatu łukowskiego. To właśnie Stowarzyszenie przyczyniło się do powstania Muzeum Regionalnego w Łukowie oraz Muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej. Przez ponad pół wieku działalności Towarzystwo zorganizowało się lub wspierało organizację wielu imprez, konferencji naukowych, konkursów mających na celu kultywowanie dziedzictwa Ziemi Łukowskiej oraz dalszego jej rozwoju. 33 Dane BDL GUS, stan na koniec 2013 roku.

Na terenie powiatu funkcjonuje także Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Łukowskiej Łukowiacy który w swoim repertuarze ma polskie tańce narodowe, takie jak: polonez, krakowiak, oberek, kujawiak oraz tańce lubelskie, ponadto przyśpiewki podlaskie. Przy zespole działa również kapela muzyczna. Oprócz tego w miejscowościach z gmin powiatu łukowskiego również funkcjonują ludowe zespoły śpiewacze i kapele muzyczne. Strona 34 Ważnym elementem lokalnej kultury jest twórczość rzeźbiarska rozwijana od połowy wieku na terenie Ziemi Łukowskiej Łukowski Ośrodek Rzeźby Ludowej to oprócz ośrodka sierpeckiego, Łęczyńskiego i kutnowskiego, najważniejszy ośrodek rzeźbiarski w kraju. Tworzyli tu między innymi: Marian Adamski, Tadeusz Cąkała, Ryszard Sęk, Bolesław Suska, Tadeusz Lemieszek, Marian Łubianka, Zenon Adamski, Tadeusz Adamski, Wacław Susko, Stanisław Susko, Adam Wydra, Stanisław Fotyga, Bronisław Chojęta, Krzysztof Pycka, Mieczysław Zawadzki, Mieczysław Gaja, Władysław Sopulski, Krzysztof Osak, Robert Sadło, Krzysztof Grodzicki. Ich prace charakteryzują się naturalnością, są zrozumiałe dla odbiorców. Jest całkowicie przeciwstawna do sztuki nowoczesnej, abstrakcyjnej, niezrozumiałej dla wielu. Rzeźbiarze z Ziemi Łukowskiej stali się sławni nie tylko lokalnie, ich prace zdobywały i zdobywają nagrody w konkursach rangi ogólnopolskiej. Cieszą się także uznaniem wśród kolekcjonerów sztuki. 34 Poza wspieraniem instytucji kultury w gestii powiatu jest także organizacja lub współorganizacja imprez o charakterze kulturalnym. W 2013 roku w powiecie zorganizowano 352 imprez (w domach i ośrodkach kultury, klubach i świetlicach), w których uczestniczyło 40 068 osób. Do najważniejszych imprez kulturalnych w powiecie można zaliczyć: Powiatowy Dzień Bibliotekarza; Noc Muzeów; Łukowska Noc Kultury; Rekonstrukcja bitwy pod Stoczkiem; Dni Łukowa; Święto Miodów Ziemi Łukowskiej; Dożynki Gminne; Jarmark Wielkanocny; Jarmark Bożonarodzeniowy Spotkanie szkół i organizacji Powiatu Łukowskiego skupionych wokół Henryka Sienkiewicza; Wojewódzki Przegląd Recytatorski Poezji i Prozy Patriotycznej Im.gen. F. Kleeberga 34 www.muzeum.llu.pl

Powiatowy Turniej Sztuki Recytatorskiej; Powiatowy Konkurs Poezji i Prozy Żydowskiej. 35 1.9 Turystyka Strona 35 1.9.1 Zabytki architektury Powiat łukowski jest obszarem bogatym kulturowo. Znajdują się tu obiekty zabytkowe, posiadające dużą wartość religijną, kulturową i historyczną. Tabela 4. Zabytki architektury powiatu łukowskiego wpisane do Centralnego Rejestru Zabytków (stan na 31 grudnia 2014 r.) GMINA MIEJSCOWOŚĆ ATRAKCJA KATEGORIA ADAMÓW ADAMÓW KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. PODWYŻSZENIA KRZYŻA, KONIEC XVIII WIEKU, XIX, PO 1930: MIEJSCE KULTU - DZWONNICA - CMENTARZ KOŚCIELNY ZAJAZD, RYNEK, 1 POŁ. XIX WIEKU HISTORIA WOLA GUŁOWSKA ZESPÓŁ KLASZTORNY KARMELITÓW TRZEWICZKOWYCH, 2 POŁOWA XVII- XIX WIEK, MIEJSCE KULTU ZAKĘPIE - CERKIEW UNICKA, OBECNIE KAPLICA RZYMSKO-KATOLICKA P.W. ŚW. APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA, DREWNIANA, 1693 ROK, XVIII WIEK,1987 ROK MIEJSCE KULTU 35 www.starostwolukow.pl

- DZWONNICA DREWNIANA KRZYWDA KRZYWDA ZESPÓŁ DWORSKI, OK. 1880 ROKU: HISTORIA/ NATURA - DWÓR Strona 36 - PARK OKRZEJA - KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. PIOTRA I PAWŁA, K. XVIII WIEKU MIEJSCE KULTU - CMENTARZ KOŚCIELNY RADORYŻ KOŚCIELNY - KOŚCIÓŁ PAR. P.W. MATKI BOSKIEJ CZĘSTOCHOWSKIEJ, 1910-15 ROK MIEJSCE KULTU - DZWONNICA, 1915 ROK - PLEBANIA, 1920 ROK RADORYŻ - SMOLANY ZESPÓŁ DWORSKI, POŁ. XIX WIEKU, POCZ. XX WIEKU: HISTORIA/ NATURA - DWÓR - RZĄDCÓWKA - PARK - FOLWARK (SPICHRZ, GORZELNIA, 4 BUDYNKI GOSPODARCZE) WOLA OKRZEJSKA ZESPÓŁ DWORSKI, 1 POŁ. XIX WIEKU, XX WIEK: - OFICYNA I, OB. MUZEUM H. SIENKIEWICZA, DREWN. 1 POŁ. XIX WIEKU, 1965-1966 ROK HISTORIA/ NATURA/ MIEJSCE URODZENIA HENRYKA SIENKIEWICZA - FUNDAMENTY OFICYNY II - PARK, 1 POŁ. XIX WIEKU

ŁUKÓW (GM.) KRYNKA ZESPÓŁ DWORSKI I FOLWARCZNY, POCZ. HISTORIA/ NATURA XX WIEKU: - DWÓR DREWNIANY - BUDYNEK GOSPODARCZY Strona 37 - STAJNIA - STODOŁA, DREWN. - PARK - LEŚNICZÓWKA, DREWN. - STODOŁA, DREWN. ŁUKÓW (M.) ŁUKÓW ZESPÓŁ KLASZTORNY BERNARDYNÓW, UL. PRYMASA WYSZYŃSKIEGO 41/43, HISTORIA/ MIEJSCE KULTU 2 POŁ. XVIII WIEKU: - KOŚCIÓŁ P.W. PODWYŻSZENIA KRZYŻA - KLASZTOR - DZWONNICA - CMENTARZ KOŚCIELNY ZESPÓŁ KLASZTORNY PIJARÓW, UL. PIŁSUDSKIEGO 14, XVIII-XIX WIEK: HISTORIA/ MIEJSCE KULTU - KOŚCIÓŁ, OBECNIE PARAFIA P.W. PRZEMIENIENIA PAŃSKIEGO - KLASZTOR, OBECNIE LICEUM MEDYCZNE - KOLEGIUM, OBECNIE LICEUM MEDYCZNE

- OGRODZENIE Z BRAMĄ - CMENTARZ KOŚCIELNY CMENTARZ WOJENNY Z I WOJNY ŚWIATOWEJ I Z ROKU 1920 NA PRZEDMIEŚCIU ŁAPIGUZ HISTORIA/ MIEJSCE KULTU Strona 38 KONWIKT SZANIAWSKICH, OBECNIE MUZEUM, UL. PIŁSUDSKIEGO 19, 1728-1733 ROK HISTORIA SZKOŁA, OBECNIE SZKOŁA SPECJALNA, UL. PIŁSUDSKIEGO 28, 1924 ROK HISTORIA DWORZEC KOLEJOWY, K. XIX WIEKU HISTORIA KASA SKARBOWA, UL. NARUTOWICZA 3, POŁ. XIX WIEKU HISTORIA STANIN JELENIEC ZESPÓŁ KLASZTORNY BERNARDYNÓW, 2 POŁ. XVIII WIEKU: MIEJSCE KULTU - KOŚCIÓŁ, OBECNIE PARAFIA P.W. ŚW. ANNY - KLASZTOR (DWÓR) - CMENTARZ KOŚCIELNY - BRAMA-DZWONNICA - PLEBANIA - OGRODZENIE SARNÓW ZESPÓŁ DWORSKI, 1825 ROK, XIX WIEK, XX WIEK: HISTORIA/ NATURA - DWÓR DREWNIANY

- PARK STANIN KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚWIĘTEJ TRÓJCY, DREWNIANY Z 1756 ROKU, 1 POŁ. XIX WIEKU, PRZENIESIONY DO PRATULINA W 2008 R.: MIEJSCE KULTU Strona 39 - DAWNY CMENTARZ PRZY KOŚCIELE - DZWONNICA, 1 POŁ. XIX WIEKU ZESPÓŁ DWORSKI WESOŁÓWKA, XVII- XIX W.: HISTORIA/ NATURA - RUINA DWORU - OFICYNA - STAJNIA - PARK TUCHOWICZ KOŚCIÓŁ PAR. P.W. ŚW. MARII MAGDALENY, 1888 R. MIEJSCE KULTU POZOSTAŁOŚCI DWORU OBRONNEGO HISTORIA STOCZEK ŁUKOWSKI NOWA PRAWDA DWÓR, 3 ĆW. XIX W.; ALEJA HISTORIA DOJAZDOWA STOCZEK ŁUKOWSKI KOŚCIÓŁ PAR. P.W. WNIEBOWZIĘCIA NMP, 1906-34 ROK MIEJSCE KULTU TRZEBIESZÓW JAKUSZE WIATRAK KOŹLAK, DREWNIANY, Z HISTORIA 1880 ROKU ROGALE ZESPÓŁ DWORSKI, 2 POŁ. XIX WIEKU: HISTORIA/ NATURA - DWÓR DREWNIANY - PARK

TRZEBIESZÓW DRUGI ZESPÓŁ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO, 2 POŁ. XIX WIEKU: MIEJSCE KULTU - KOŚCIÓŁ PAR. P.W. DZIESIĘCIU TYSIĘCY MĘCZENNIKÓW, 1863 ROK Strona 40 - DZWONNICA - CMENTARZ KOŚCIELNY - OGRODZENIE KAPLICA CMENTARNA, DREWNIANA, NA MIEJSCE KULTU CMENTARZU PARAFIALNYM, 1886 ROK WOJCIESZKÓW BURZEC PARK DWORSKI, XIX/XX WIEK; HISTORIA GORZELNIA, XIX/XX WIEK WOJCIESZKÓW KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. NAJŚWIĘTSZEGO SERCA PANA JEZUSA, 1897-99 ROK MIEJSCE KULTU PARK DWORSKI Z ALEJĄ DOJAZDOWĄ, XVIII/XIX WIEK NATURA ZOFIBÓR KOŚCIÓŁ PARAFIALNY P.W. ŚW. ZOFII WDOWY, DREWNIANY, Z 1854 ROKU; MIEJSCE KULTU DZWONNICA DREWNIANA WOLA MYSŁOWSKA BACZKÓW PARK DWORSKI NATURA JARCZEW ZESPÓŁ DWORSKI, 2 POŁ. XIX WIEKU: HISTORIA/ NATURA - DWÓR - PARK WILCZYSKA ZESPÓŁ DWORSKI: HISTORIA/ NATURA - DWÓR, 2 POŁ. XVIII WIEKU

- BRAMA, XVIII/XIX WIEK - PARK, XVIII/XIX WIEK - FORTYFIKACJE ZIEMNE, XVI WIEK Strona 41 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych NID 36 1.9.2 Wykaz bazy noclegowej w powiecie łukowskim Tabela 5. Baza noclegowa w powiecie łukowskim Miejscowość Nazwa Dane kontaktowe Adamów Szkolne Schronisko Młodzieżowe w internacie Zespołu Szkół (sezonowe) ul. Cmentarna 6 tel.25 755 31 69 Łuków Hotel Polonia ul. Kościuszki 29 tel. 25 798 25 43 Zajazd Zimna Woda ul. Wypoczynkowa 1 tel. 25 798 30 35 tel./fax. 25 798 35 80 www.zimnawoda.oit.pl zimnawoda@oit.pl Zespół domków turystycznych przy Zajeździe Zimna Woda ul. Wypoczynkowa 1 tel. 25 798 30 35 Hotelik Korona ul. Międzyrzecka 71 tel./fax. 25 798 41 15 tel. 501 718 398 www.korona.lukow.pl hotelik@korona.lukow.pl Hotel Miś Al. Wojska Polskiego 28 tel. 25 798 77 30 36 http://www.nid.pl/ [dostęp 19.01.2015r.]

tel.. 608 853 389 www.hotel.lukow.pl info@hotel.lukow.pl Hotel Grochowski ul. Międzyrzecka 90 tel. 609 041 715 www.hotelgrochowski.llu.pl hotel@hotelgrochowski.com Cardinale Palace Centrum Konferencyjno - Wypoczynkowe Klimki, Łuków tel. 25 794 65 00 tel. 665 415 145 Pałacyk Fantazja Sięciaszka Pierwsza 57a tel. 508 321 973 www.palacykfantazja.com Okrzeja Dwór Sienkiewicz Okrzeja, ul. Kolonia Rowiny 7A tel. 608 472 153 www.dworsienkiewicz.pl Stoczek Łukowski Hotel Dwór Zgórznica ul. Nowoprojektowana 1 tel. 25 797 01 83 Strona 42 Zespół domków campingowych ul. Nowoprojektowana 2 tel. 25 797 01 83 Zajazd Rosa ul. Piaski 9 tel. 25 797 02 88 tel. 513 787 550 www.zajazdrosa.pl biuro@zajazdrosa.pl Szkolne Schronisko Młodzieżowe w Pl. St. Wielgoska 5 Internacie Zespołu Szkół (sezonowe) tel. 25 797 02 61 Wojcieszków Hotel Skrzetuski ul. Kleeberga 15 tel. 25 755 41 11 tel. 605 688 630 www.skrzetuski.obitur.pl

Wola Okrzejska Szkolne Schronisko Młodzieżowe przy Szkole Podstawowej (sezonowe) Wola Okrzejska 105 tel. 25 755 42 12 źródło: Opracowanie własne na podstawie Internetu Strona 43 1.9.3 Szlaki turystyczne Przez teren powiatu łukowskiego przebiegają trzy szlaki turystyczne: Szlak Powstań Narodowych, Szlak Sienkiewiczowski oraz Szlak im. gen. bryg. Franciszka Kleeberga. Ponadto przez obszar Ziemi Łukowskiej przebiegają trzy regionalne szlaki dziedzictwa kulturowego: Szlak Kultury Wsi i Miasteczek, Szlak Wielkich Pisarzy i Szlak Muzealny. Wykaz szlaków turystycznych pieszych na terenie powiatu łukowskiego przedstawiono w tabeli poniżej. Tabela 6. Szlaki turystyczne piesze na terenie powiatu łukowskiego Nazwa szlaku Szlak Powstań Narodowych Szlak pieszy i rowerowy Szlak Sienkiewiczowski Oznaczenie - niebieski Opis szlaku Szlak rozpoczyna swój przebieg w mieście Stoczek Łukowski i prowadzi przez Domanice Iganie Mokobody Liw Węgrów do Miedznej. Szlak przebiega przez tereny, które były świadkiem walk w okresie Powstania Listopadowego w 1831 roku. Przebiega przez środkową część Ziemi Łukowskiej (Łuków Okrzeja). Związany jest z miejscem urodzenia i twórczości polskiego noblisty Henryka Sienkiewicza. Miejsca do zwiedzenia: muzeum w Woli Okrzejskiej - miejsce narodzin Henryka Sienkiewicza kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła

w Okrzei - ufundowany przez prababkę noblisty, miejsce gdzie został ochrzczony cmentarz parafialny w Okrzei - miejsce pochówku matki pisarza Strona 44 Burzec - majątek wuja opisał Sienkiewicz w "Ogniem i mieczem" Szlak im. gen. bryg. Franciszka Kleeberga Oznaczenie zielony Długość trasy - 32 km Przebieg szlaku: Dęblin - Bobrowniki - Ułęż - Sobieszyn - Wola Głuchowska - Charlejów - Białobrzegi Kock. Szlak prowadzi przez obszary związane z walkami SGO "Polesie" Źródło: opracowanie własne na podstawie www.starostwolukow.pl 1.9.4 Obszary chronione na terenie powiatu łukowskiego Obszary objęte ochroną prawną wyłączone są z możliwości lokowania na nich nowych inwestycji, które mogłyby stanowić poważne zagrożenie dla środowiska naturalnego. Na terenach prawnie chronionych wszelka ingerencja człowieka jest zabroniona w celu zabezpieczenia cennych walorów przyrody. Krajowy system obszarów chronionych obejmuje parki narodowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu i rezerwaty przyrody. Tabela 7. Obszary chronione na terenie powiatu łukowskiego (stan na 31.XII.2013 roku) Wyszczególnie nie obszary chronione udział % w w ha powierzc hni rezerwaty przyrody (w ha) parki narodow e (w ha) parki krajobrazo we (w ha) obszary chronioneg o krajobrazu (w ha) liczba pomnikó w przyrody Polska 10164813,6 32,5 165741,51 314619, 7 2610839,44 7092849,8 2 36353 Woj. lubelskie 570095,3 22,7 11862,9 18247,4 241182 301970,8 1516

7 3 Powiat łukowski 22358,90 16 1219,8 - - 22356,3 65 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. Strona 45 Na obszarze powiatu łukowskiego znajdują się 2 rezerwaty przyrody żywej. Rezerwat Jata 37 położony jest w północno - wschodniej części Równiny Łukowskiej, stanowiącej centralną część Niziny Południowopodlaskiej (Kondracki 1998) i znajduje się w odległości ok. 12 km w kierunku zachodnim od miasta Łuków. Pod względem prawnym został utworzony 21.03.1933 roku z inicjatywy prof. W. Szafera - wybitnego polskiego przyrodnika. Miał wówczas powierzchnię 335 ha i status rezerwatu częściowego. Powodem powołania rezerwatu była ochrona najdalej wysuniętego na północ naturalnego, wyspowego stanowiska jodły (Abies alba). Po II wojnie światowej, w 1952 roku rezerwat zyskał statut ścisłego. Określono cel rezerwatu, jego dokładny zasięg, opracowano mapy tematyczne, uszczegółowiono sposób korzystania z tej formy ochrony. Powierzchnia ustalona została na 335,21 ha. W 1984 roku powiększono rezerwat o 780 ha (rezerwat częściowy), tworząc istniejącą do dziś formę ochrony przyrody o łącznej pow. 1117 ha (z czego 337 ha to rezerwat ścisły). Jata jest obecnie jednym z 83 rezerwatów na terenie woj. lubelskiego (i jednym z 6 rezerwatów ścisłych na wymienionym terenie). Jest to najstarszy i największy rezerwat w województwie lubelskim. Przyroda rezerwatu jest bogata. Największą osobliwość stanowią wspaniałe bory jodłowe z udziałem świerka i sosny. Drzewostan buduje 14 gatunków drzew (jodła, sosna, świerk, grab, jawor, dąb, olcha, brzoza, lipa i inne) w wieku 120-180 lat, ale zdarzają się okazy drzew w wieku ok. 250 lat. Bardzo bogata jest flora rezerwatu. Znajdziemy tu widłaki, storczyki, sasanki, wawrzynek wilcze łyko, lilię złotogłów, narecznice, żywiec, marzankę wonną. Teren ten stanowi bezpieczną ostoję dla licznie występującej zwierzyny (łoś, jeleń, sarna, dzik, lis, zając, bardzo rzadko wilk) oraz ptaków (żuraw, bocian czarny, czapla, orlik krzykliwy, jastrząb, krogulec, kania, myszołów, sowy, słonki, dudek, wilga, liczne gatunki dzięciołów i wiele innych). Część ścisłą rezerwatu można zwiedzać jedynie za zezwoleniem Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Lublinie oraz Nadleśniczego Nadleśnictwa Łuków. Dla swobodnego ruchu 37 Źródło: www.rezerwatjata.pl [dostęp: 21.01.2015r]

turystycznego (wyłącznie pieszego i rowerowego) dostępny jest rezerwat częściowy, w którym została utworzona ścieżka przyrodniczo-edukacyjna o długości 4,6 km. Na trasie rozmieszczone są tablice edukacyjne z zakresu gospodarki leśnej i ochrony przyrody. Ścieżka zaczyna się przy leśniczówce Jata (na początku Żdżar), a kończy przy rezerwacie ścisłym i pomniku AK. Strona 46 Rezerwat Topór jest to rezerwat częściowy, florystyczny, leśny. Utworzony w 1959 roku rezerwat obejmuje obszar 58,20 ha. Topór znajduje się na terenie gminy Łuków, w kompleksie leśnym Lasów Łukowskich. Według aktu powołującego przedmiotem ochrony jest zachowanie zbiorowisk leśnych z udziałem jodły pospolitej poza granicą jej zasięgu na Wyżynie Lubelskiej. Rośliny chronione występujące na terenie rezerwatu to m.in. widłak jałowcowaty, widłak goździsty, wroniec widlasty, kruszczyk błotny, a także wawrzynek wilczełyko. Do gatunków rzadkich występujących w rezerwacie należą: cienistka trójkątna, kozłek lekarski, jeżyna gruczołowata, turzyca orzęsiona oraz turzyca leśna. Rezerwat stanowi także ostoję dla rzadkich gatunków ptaków: orlika krzykliwego, bociana czarnego, żurawia szarego, puchacza zwyczajnego, a także dzięciołów i błotniaków. Rezerwat geologiczny Kra Jurajska znajduje się na łąkach wsi Gołaszyn, ma powierzchnię 8 ha. Rezerwat powstał, by chronić unikalne w skali światowej złoża amonitów. Jest to rezerwat przyrody nieożywionej, pod warstwą ziemi znajdują się pokłady czarnego iłu, a wśród nich skamieniałe muszle amonitów, małż, otwornic i ramienionogów. Zasoby amonitów są własnością Państwa, jednak ziemie orne, pod którymi występują złoża są w rękach rolników. Taka nieuregulowana sytuacja prowadzi do nielegalnych eksploatacji amonitów. Konieczne jest zatem uregulowanie prawne i ochrona tych unikalnych złóż. Naukowcy sądzą, że kry na tym terenie zostały przyniesione przez lądolód z Estonii. Najbardziej znane amonity były zwierzętami morskimi, pływającymi swobodnie. Wśród występujących w okolicy Łukowa skamielin są różne osobniki, które różniły się budową, kształtem muszli i średnice. Największe znajdowane okazy mają nawet 20 cm średnicy. 1.10 Gospodarka 1.10.1 Gospodarka pozarolnicza

Gospodarkę powiatu łukowskiego charakteryzuje zróżnicowany profil i w miarę zróżnicowana struktura. Pomimo tego, że jest powiatem o charakterze rolniczym to handel i usługi, budownictwo, przetwórstwo przemysłowe, a także transport i gospodarka magazynowa odgrywają ważną rolę w jego strukturze gospodarczej. Strona 47 Podlegająca ciągłym zmianom struktura gospodarcza powiatu powoduje powstawanie nowych podmiotów gospodarczych w sektorze prywatnym. Liczba podmiotów gospodarczych w powiecie łukowskim w 2013 roku wynosiła 7 998 jednostek. Tabela 8. Struktura podmiotowa gospodarki z sektora prywatnego w powiecie łukowskim wg wybranych sekcji PKD 2007 na przestrzeni lat 2007-2013 Wyszczególnienie jedn. gosp. 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Polska sektor publiczny jedn. gosp. 3,8 % 3,3 % 3,3 % 3,2 % 3,1 % 3,1 % 3,0 % sektor prywatny jedn. gosp. 96,2 % 96,7 % 96,7 % 96,8 % 96,9 % 96,9 % 97,0 % województwo lubelskie sektor publiczny jedn. gosp. 4,1 % 3,7 % 3,7 % 3,5 % 3,5 % 3,6 % 3,4 % sektor prywatny jedn. gosp. 95,9 % 96,3 % 96,3 % 96,5 % 96,5 % 96,4 % 96,6 % powiat łukowski sektor publiczny jedn. gosp. 4,4 % 4,2 % 4,2 % 3,9 % 4,1 % 4,2 % 4,2 % sektor prywatny jedn. gosp. 95,6 % 95,8 % 95,8 % 96,1 % 95,9 % 95,8 % 95,8 % w sekcji A - rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo sektor prywatny jedn. gosp. - - 3,9 % 3,6 % 3,5 % 3,4 % 3,2 % w sekcji B górnictwo i wydobywanie sektor prywatny jedn. gosp. - - 0,2 % 0,2 % 0,2 % 0,2 % 0,2 %

w sekcji C przetwórstwo przemysłowe sektor prywatny jedn. gosp. - - 9,0 % 8,9 % 8,7 % 8,7 % 8,9 % w sekcji D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych Strona 48 sektor prywatny jedn. gosp. - - 0 0 0 0 0 w sekcji E dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją sektor prywatny jedn. gosp. - - 0,1 % 0,1 % 0,1 % 0,2 % 0,1 % w sekcji F budownictwo sektor prywatny jedn. gosp. - - 16,0 % 16,6 % 15,7 % 15,1 % 15,0 % w sekcji G handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych sektor prywatny jedn. gosp. - - 32,7 % 32,2 % 31,3 % 30,5 % 29,8 % w sekcji H transport i gospodarka magazynowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 8,6 % 8,7 % 9,5 % 9,7 % 9,8 % w sekcji I działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,7 % 1,8 % 1,8 % 1,7 % 1,7 % w sekcji J informacja i komunikacja sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,1 % 1,2 % 1,1 % 1,2 % w sekcji K działalność finansowa i ubezpieczeniowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 2,5 % 2,3 % 2,3 % 2,4 % 2,2 % w sekcji L działalność związana z obsługą rynku nieruchomości sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,3 % 1,3 % 1,4 % 1,5 % 1,5 % w sekcji M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna

sektor prywatny jedn. gosp. - - 4,6 % 4,9 % 5,0 % 5,1 % 5,1 % w sekcji N działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,2 % 1,6 % 1,6 % 1,9 % 2,1 % Strona 49 w sekcji O administracja publiczna i obrona narodowa sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,0 % 1,0 % 1,0 % 1,0 % w sekcji P edukacja sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,0 % 1,1 % 1,1 % 1,7 % 1,8 % w sekcji Q opieka zdrowotna i pomoc społeczna sektor prywatny jedn. gosp. - - 3,3 % 3,4 % 3,6 % 3,8 % 4,0 % w sekcji R działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją sektor prywatny jedn. gosp. - - 1,9 % 1,8 % 1,8 % 1,8 % 1,8 % w sekcji S i T inne sektor prywatny jedn. gosp. - - 5,7 % 5,6 % 5,9 % 6,0 % 6,2 % Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS. 1.10.2 Rolnictwo Na rozwój rolnictwa na danym terenie wpływ mają głównie warunki przyrodnicze (klimat, ukształtowanie terenu i gleby) oraz pozaprzyrodnicze (struktura wielkości gospodarstw rolnych, forma własności gospodarstw oraz mechanizacja rolnictwa). Przez wzgląd na niedostępność do aktualnych danych statystycznych ocena obecnej sytuacji rolnictwa jest utrudniona. Po raz ostatni szczegółowych informacji dostarczył przeprowadzony w 2010 roku Powszechny Spis Rolny. Według informacji zebranych przez GUS w 2010 roku na terenie powiatu łukowskiego działalność rolniczą prowadziło 13 818 gospodarstw, z czego 13 815 to gospodarstwa indywidualne co stanowi

niemal 100% gospodarstw prowadzących działalność rolniczą. Największą grupę tworzyły gospodarstwa o powierzchni od 1 do 5 ha, które stanowią 46% wszystkich gospodarstw. Wykres 9. Gospodarstwa prowadzące działalność rolniczą w powiecie łukowskim wg grup obszarowych Strona 50 Źródło: opracowanie własne na podstawie PSR 2010 GUS. 1.10.3 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Dochody mieszkańców powiatu łukowskiego w znacznym stopniu odbiegają od średniej w województwie oraz od średniej większości powiatów sąsiadujących. W 2013 roku średni dochód osoby zamieszkującej powiat łukowski wynosił 2883,3 zł (w województwie 3 488,61 zł).

Wykres 10. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Strona 51 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 1.10.4 Zatrudnienie i rynek pracy W powiecie łukowskim liczba zatrudnionych wynosiła na koniec 2013 roku ponad 33,5 tys. osób. Liczba osób zatrudnionych w dużym stopniu uległa zmianie od 2007 (wzrosła o ponad 1 800 osób). Od 2010 roku wyższa jest liczba pracujących kobiet niż mężczyzn. Wykres 11. Pracujący w podziale na kobiety i mężczyzn wg PKD 2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Znaczny odsetek osób zatrudnionych zalicza się do sektora rolnictwa i wynosi 53%. Najmniej licznym sektorem jest działalność finansowa i ubezpieczeniowa oraz obsługa rynku, gdzie zatrudnionych jest tylko 1% pracujących. Wykres 12. Pracujący wg grup sekcji wg PKD2007 Strona 52 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. 1.11 Powiaty konkurencyjne Analizie poddane zostały powiaty sąsiadujące z powiatem łukowskim, o podobnym potencjale społeczno-gospodarczym: powiat radzyński i powiat siedlecki. W analizie wykorzystane zostały Dane Głównego Urzędu Statystycznego z 2013 roku oraz ranking zamożności powiatów opracowany przez Pismo Samorządu Terytorialnego Wspólnota (2013). Ze zgromadzonych danych wynika, iż powiat łukowski dominuje pod względem struktury demograficznej na tle powiatów konkurencyjnych. Powiat łukowski ma znacznie większy potencjał wynikający zarówno z osób w wieku produkcyjnym jak i przedprodukcyjnym. Większa jest także liczba osób pracujących na 1000 mieszkańców, w porównaniu do powiatu siedleckiego o 34 osoby a powiatu radzyńskiego o 9 osób. Stopa bezrobocia w powiecie łukowskim porównywalna jest do tej, w powiecie siedleckim natomiast niższa od stopy bezrobocia w powiecie radzyńskim. O potencjale rynku pracy na terenie powiatu łukowskiego świadczyć może prawie dwukrotnie większa niż w powiecie siedleckim liczba ofert pracy i pięciokrotnie większa niż w przypadku powiatu radzyńskiego. Relatywnie niski poziom średniego

wynagrodzenia brutto w stosunku do konkurencyjnych powiatów jest cechą pożądaną przez przedsiębiorców, którzy w ten sposób mogą obniżyć koszty funkcjonowania przedsiębiorstwa. Mimo wszystko, to powiat łukowski ma najwyższe dochody i wydatki budżetu w przeliczeniu na mieszkańca, dzięki temu możliwe są inwestycje służące rozwojowi obszaru. Dotyczy to między innymi rozwoju infrastruktury drogowej, która obecnie jest dużo lepsza niż w powiecie siedleckim i porównywalna do tej, oferowanej przez powiat radzyński. Mieszkańcy powiatu, dzięki dobrze rozwiniętej siatce połączeń komunikacyjnych mają mniej samochodów. Brak własnego środka transportu jest szansą dla rozwoju zrównoważonego transportu zbiorowego. Powiat łukowski spośród analizowanych ma najwięcej podmiotów w rejestrze REGON, co świadczy o przedsiębiorczości mieszkańców. Powiat łukowski wypada także zdecydowanie lepiej w rankingu zamożności Wspólnoty określanej w sumie złotych na mieszkańca. Statystyczny mieszkaniec powiatu łukowskiego jest bogatszy od mieszkańca powiatu radzyńskiego o 80,33 złotych a od mieszkańca powiatu siedleckiego aż o 253,94 złotych. Strona 53 Tabela 9. Porównanie konkurencyjnych powiatów w zakresie potencjału kluczowych obszarów. Powiat łukowski Powiat radzyński Powiat siedlecki Ludność 109 325 60 870 81 792 Ludność w wieku: przedprodukcyjnym 23 443 12 282 17 063 produkcyjnym 67 183 37 688 50 494 poprodukcyjnym 18 699 10 900 14 235 Pracujący na 1000 mieszkańców Bezrobotni zarejestrowani 145 136 111 5 887 4 040 3 897 Stopa bezrobocia 12,9% 15,3% 12,8% Przeciętne miesięczne wynagrodzenia brutto w relacji do średniej krajowej (Polska=100) 74,4 81,7 78,9

Oferty pracy 59 12 35 Dochody budżetu powiatu na 1 mieszkańca Wydatki budżetu powiatu na 1 mieszkańca 866 zł 739 zł 554 zł 833 zł 699 zł 579 zł Strona 54 Turystyczne obiekty noclegowe (powyżej 10 miejsc) 5 4 6 Drogi publiczne o twardej nawierzchni na 100 km2 (powiatowe i gminne) 81,8 83,3 67,4 Samochody osobowe na 1000 mieszkańców 461 513 502 Podmioty w rejestrze REGON na 10 tys. Ludności w wieku produkcyjnym 1 190 1 005 1 042 Zamożność powiatu per capita - wskaźnik w rankingu "Wspólnoty" za rok 2013. 651,27 zł 576,94 zł 397,33 zł Źródło: Opracowanie własne na podstawie BDL GUS 2013 i Pisma Samorządu Terytorialnego Wspólnota 2013. 2. Analiza ustaleń zawartych w dokumentach strategicznych powiatu w kontekście strategii promocyjnej. Na potrzeby opracowania Strategii Promocji Powiatu Łukowskiego przeprowadzona została analiza ustaleń, które zawarte zostały w Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015 38 uchwalona w lutym 2009 roku. Misją powiatu jest: Zapewnienie optymalnego rozwoju powiatu 38 Cytowane fragmenty pochodzą z dokumentu Strategia Rozwoju powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015

łukowskiego poprzez właściwą alokację środków pomiędzy miasta i gminy wchodzące w skład powiatu i poprawę jakości życia mieszkańców. Wizja powiatu łukowskiego brzmi następująco: Wizja powiatu łukowskiego w roku 2015 to nowoczesny, przyjazny mieszkańcom teren z rozwiniętą infrastrukturą drogową, techniczną, ochrony środowiska Lider Północno-Wschodniej części Lubelszczyzny. To powiat posiadający produkt turystyczny, kulturalny, promocyjny, zamieszkiwany przez aktywnych, wykształconych ludzi, pozostających w swoim miejscu zamieszkania, a pracujących na terenie powiatu. Mieszkańcy powiatu są otwarci na inne regiony i powiaty, a nowoczesna gospodarka i infrastruktura umożliwia im konkurowanie z przedsiębiorcami z terenu całego kraju, UE i zagranicy. Przedsiębiorczość, aktywność mieszkańców, sprawność administracji w pozyskiwaniu środków zewnętrznych oraz właściwa alokacja środków przez samorządy przekładające się na wzrost gospodarczy przyczyniły się do podniesienia poziomu jakości życia w sposób znaczny na obszarach najbiedniejszych jeszcze w roku 2009. Strona 55 Urzeczywistnienie wizji i misji zawartych w Strategii Rozwoju możliwe będzie dzięki realizacji sformułowanych w dokumencie celów głównych i wynikających z nich celów operacyjnych. Cele główne strategii to: Uczynienie z powiatu łukowskiego lidera rozwoju północno-wschodniej Lubelszczyzny i przyciąganie podmiotów z terenów ościennych; Oparcie rozwoju społeczno-gospodarczego o współpracę z podmiotami z terenu województwa mazowieckiego, w tym z aglomeracją warszawską i Siedlcami oraz z podmiotami z Ukrainy; Poprawa jakości życia mieszkańców powiatu, w tym integracja gmin z terenu powiatu oraz wyrównywanie poziomu życia mieszkańców w miastach i na wsiach. Tabela 9. Cele operacyjne wraz planowanymi działaniami w aspekcie promocyjnym wynikające ze Strategii Rozwoju Powiaty Łukowskiego na lata 2008-2015 Cele główne Cele operacyjne Planowane działania promocyjne 1. Uczynienie z powiatu łukowskiego lidera rozwoju północnowschodniej 1.1 Rozbudowa infrastruktury edukacyjnej w tym infrastruktury szkolnictwa wyższego - wsparcie i promowanie studiów w Łukowie - wparcie i promocja rozwoju szkolnictwa zawodowego na

Lubelszczyzny i przyciąganie podmiotów z terenów ościennych 1.2 Aktywizacja gospodarcza prowadząca do powstawania miejsc pracy w perspektywistycznych branżach, a także miejsc poziomie ponadgimnazjalnym - promocja przedsiębiorczości wśród mieszkańców - promocja ofert inwestycyjnych Strona 56 pracy na terenach rolniczych szczególnie dla branż powiązanych ze specyfiką i perspektywistycznych potrzebami tych terenów - wsparcie i promocja powstawania 1.3 Wsparcie inicjatyw organizacji zrzeszających ponadlokalnych przedsiębiorców prowadzących do wzrostu konkurencyjności obszaru powiatu w stosunku do - organizowanie i promocja forów gospodarczych powiatów ościennych - organizacja otwartych, cyklicznych spotkań Zarządu Powiatu z przedsiębiorcami - wsparcie dla LGD Razem ku lepszej przyszłości - wsparcie dla rozwoju turystyki - wsparcie dla systemu informacji gospodarczej powiatu łukowskiego 2. Oparcie rozwoju 2.1 Aktywizacja gospodarcza - uczestnictwo w targach społeczno- i społeczna prowadząca do inwestycyjnych gospodarczego o współpracę z podmiotami z nawiązania oraz utrzymania kontaktów społecznogospodarczych z partnerami - współpraca w ramach Euroregionu Bug terenu z terenu woj. - promocja gospodarcza powiatu województwa mazowieckiego, Ukrainy i łukowskiego na terenie mazowieckiego, w Białorusi. województwa mazowieckiego

tym z aglomeracją 2.2 Promocja, w tym - opracowanie strategii promocyjnej warszawską i promocja gospodarcza powiatu na terenie województwa Siedlcami oraz z obszaru powiatu na terenie mazowieckiego podmiotami z Ukrainy; województwa mazowieckiego - działania promocyjne na rzecz pozyskiwania inwestorów na obszar Strona 57 2.3 Wsparcie budowy powiatu jednolitej marki dla całego obszaru powiatu łukowskiego - opracowanie jednolitej marki obszaru powiatu łukowskiego w porozumieniu z LGD Razem ku lepszej przyszłości Oprócz analizy zapisów w Strategii Rozwoju Powiatu Łukowskiego na lata 2008-2015 konieczne wydaje się również przeanalizowanie zapisów jakie znalazły się w innym, równie ważnym dokumencie strategicznym powiatu łukowskiego Strategii Zarządzania Zmianą Gospodarczą dla Powiatu Łukowskiego na lata 2011-2020. Wizja zawarta w tym dokumencie brzmi: Powiat łukowski w 2020 roku to rozwinięty społecznie i gospodarczo obszar, przyjazny dla mieszkańców i inwestorów, z rozwiniętą infrastrukturą, pielęgnujący środowisko naturalne, przyrodę oraz dziedzictwo kulturowe i historię. Misja powiatu to natomiast: Stworzenie takich warunków życia i pracy mieszkańców powiatu łukowskiego, aby mogli identyfikować się z regionem, mogli podnosić standard życia i mieli możliwość rozwoju zawodowego i kulturalnego. Działania w ramach tej strategii koncentrować się maja wokół trzech strategicznych obszarów: Infrastruktura Przedsiębiorczość Turystyka i wypoczynek W przypadku działań promocyjnych dotyczących infrastruktury w powiecie łukowskim wymienione zostały przede wszystkim działania z zakresu: promocji rozwiązań teleinformatycznych i rozwoju sieci

szerokopasmowego Internetu. Ważne jest także przygotowanie terenów inwestycyjnych i ich efektywne wypromowanie wśród potencjalnych inwestorów oraz ewentualnych mieszkańców. Co do działań z zakresu przedsiębiorczości autorzy strategii wskazali na: aktywną promocję gospodarczą powiatu, która pozwoli tymże terenom aktywnie się rozwijać oraz konkurować z innymi powiatami. Oprócz tego ważne jest wspieranie powstawania instytucji otoczenia biznesu. Nie należy także zapominać o promowaniu szkolnictwa i dostosowywaniu oferty edukacyjnej do potrzeb lokalnego rynku pracy. Konieczne jest także wspieranie i promowanie lokalnej produkcji rolnospożywczej m.in. na targach i wystawach. Strona 58 W ostatnim obszarze turystyce i wypoczynku konieczne jest natomiast w pierwszej kolejności promowanie walorów turystyczno-przyrodniczych powiatu wśród mieszkańców, którzy w ten sposób będą mogli promować powiat na zewnątrz. Należy także przygotować kalendarz imprez, w oparciu o istniejące dziedzictwo, które urozmaicą ofertę tychże terenów. Konieczne jest także promowanie lokalnych twórców i rzemieślników oraz ich produktów, także spożywczych. Ważnym elementem w kontekście promocji jest postać Henryka Sienkiewicza i jego związki z Ziemią Łukowską, stąd też pomysł na wytyczenie szlaku sienkiewiczowskiego. 3. Analiza dotychczasowej polityki promocyjnej powiatu. 3.1 Główne elementy promocji powiatu. Promocją powiatu z ramienia Starostwa Powiatowego w Łukowie zajmuje się Wydział Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej. Działania w kontekście promocji obejmują przede wszystkim: Kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu łukowskiego; Opracowywanie i rozpowszechnianie materiałów promocyjnych i informacyjnych (broszury, foldery, etc) o powiecie; Organizacja imprez o charakterze promocyjnym; Współpraca z gminami, jednostkami samorządu powiatowego oraz organizacjami pozarządowymi w zakresie promocji powiatu; Współpraca i kontakt z mediami (lokalnymi i regionalnymi); Przygotowywanie nośników reklamowych;

Przygotowywanie prezentacji na temat powiatu łukowskiego; Prowadzenie strony internetowej www.starostwolukow.pl; Realizowanie zadań i działań promocyjnych wynikających z założeń strategii powiatu. Powiat planuje również promować swój potencjał gospodarczy: walory inwestycyjne i lokalną przedsiębiorczość. Działania na rzecz przedsiębiorców obejmować mają: Strona 59 Przygotowanie i aktualizowanie oferty inwestycyjnej powiatu; Powstanie strony internetowej dedykowanej przedsiębiorcom, na której znaleźć można będzie kluczowe informacje na temat możliwości inwestowania na terenie powiatu; Stworzenie logotypu, którym posługiwać będzie się powiat w działaniach promocyjnych, także w kontekście promocji gospodarczej; Wypracowanie założeń wspólnej marki powiatu łukowskiego; Udzielanie informacji przedsiębiorcom i przedsiębiorstwom dotyczących możliwości inwestowania na terenie powiatu, oferowanych ulg i wsparcia przez samorządy; Promocję powiatu łukowskiego w środowisku biznesowym. Głównym narzędziem promocyjno-informacyjnym powiatu łukowskiego jest strona internetowa www.starostwolukow.pl, która skierowana jest zarówno do mieszkańców jak i turystów. Znaleźć można na niej informacje na temat historii, kultury, edukacji, sportu i turystyki, ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej, które oferuje powiat łukowski. Opisane są walory każdej z gmin wchodzących w skład powiatu. Ponadto zainteresowani mogą znaleźć informacje na temat organizacji pracy Starostwa Powiatowego w Łukowie oraz poszczególnych jednostek organizacyjnych. W zakładce aktualności mieszkańcy powiatu mogą znaleźć informacje na temat bieżącego funkcjonowania starostwa i jednostek mu podległych. Na stronie występuje herb powiatu i zdjęcia charakterystycznych miejsc w powiecie, niestety w słabej jakości, co nie wpływa pozytywnie na ich odbiór. Ponadto warto także wspomnieć o stronach internetowych, które także promują powiat łukowski zarówno wśród mieszkańców jak i turystów. Jedną z takich witryn jest strona internetowa Muzeum Amonitów w Łukowie www.muzeumamonitow.pl na której zainteresowani pochodzeniem i występowaniem tychże skamieniałości mogą znaleźć szereg interesujących informacji oraz zobaczyć zdjęcia i modele amonitów, także w 3D. Na stronie znajduje się także zakładka poświęcona Rezerwatowi Kra Jurajska, obszarowi na terenie powiatu, na której znajdują się złoża czarnych iłów, ciekawego zjawiska geologicznego.

Kolejną stroną, która wspiera promocję powiatu łukowskiego jest strona Muzeum Regionalnego w Łukowie www.muzeum.llu.pl instytucja skupia się na prezentowaniu kultury i twórczości osób z terenu Ziemi Łukowskiej. Muzeum oprócz stałych wystaw organizuje okazjonalne wystawy i imprezy tematyczne. Ponadto wspiera lokalne inicjatywy kulturalne oraz wydawnicze. Strona 60 Powiat Łukowski sporadycznie wydaje wydawnictwa typu biuletyny, foldery promocyjne. W ostatnich latach wydano: Folder promocyjny Szlak Henryka Sienkiewicza, 2014; Mapa turystyczna Powiatu Łukowskiego, 2013; Dodatkowo Starostwo Powiatowe stara się wspierać (współfinansować) wydawnictwa innych podmiotów, wśród nich warto wymienić: Kwartalnik artystyczny i naukowy Quo Vadis, 2012-2013; Anna Cybulska Pamiętnik moje życia. Rzecz o Henryku Sienkiewiczu. cz. 1 i cz.2, 2011; Magazyn regionalny Panorama lubelska, 2014. Warto także wspomnieć o wydawnictwie Muzeum Regionalnego w Łukowie - Łukowskie Kolorowanki to publikacja dla najmłodszych mieszkańców, w której znalazły się miejsca charakterystyczne dla powiatu łukowskiego. Informacje na temat miejsc atrakcyjnych turystycznie znaleźć można na pewno w wydawnictwach Lokalnej Grupy Działania Razem ku lepszej przyszłości Rezerwat Jata; Grupy Śpiewacze i Zespoły Taneczne obszarów: LGD Razem ku lepszej przyszłości, LGD Zapiecek, Stowarzyszenia LGD Lepsza przyszłość Ziemi Ryckiej ; Nurt niezwykły urok rzek turystyka. Folderach promocyjnych: Biuletyn Lokalnej Grupy Działania Razem ku lepszej przyszłości ; ABC Turysty. Szlakiem Ziemi Łukowskiej; Obiekty sakralne;

Historia Obszaru LGD Razem ku lepszej przyszłości ; Szlaki Rowerowe w Gminie Serokomla; Szlaki Rowerowe w Gminie Wojcieszków; Lokalna Grupa Działania Razem ku lepszej przyszłości ; Mapa turystyczna Lokalnej Grupy Działania Razem ku lepszej przyszłości ; Rokroczny Kalendarz Imprez Kulturalnych i Turystycznych; Jurajska kra lodowcowa amonity z importu. Osobliwość Ziemi Łukowskiej. Strona 61 Powiatowi łukowskiemu i jego historii poświęcone są także publikacje naukowe i popularnonaukowe, wśród nich warto chociażby wymienić: Marek Czyrka Powiat łukowski w Polsce Odrodzonej 1918-1939, 2011 Praca zbiorowa Łuków i okolice w XIX i XX wieku, 1989 Henryk Szczęśniak Łuków i okolice, 1985. Starostwo Powiatowe w Łukowie organizując różnego rodzaju wydarzenia, takie jak: uroczystości patriotyczne, konferencje naukowe, imprezy okolicznościowe, imprezy kulturalne wykorzystuje plakaty z herbem powiatu. Oprócz tego rokrocznie zamawiane są gadżety promocyjne, takie jak: długopisy, plecaki, smycze, bidony, parasolki, koszulki, czapki, zestawy piśmiennicze, etc. Starostwo wykorzystuje także oznaczone logo powiatu kalendarze trójdzielne na ścianę, kalendarze książkowe, kalendarze biurkowe. Każdy z tych przedmiotów oznaczony jest herbem powiatu. Jako, że herb wykorzystywać można tylko w ustalonych sytuacjach i na materiałach wydawniczych mających znaczenie reprezentacyjne lub historyczne konieczne wydaje się stworzenie Systemu Identyfikacji Wizualnej Powiat poprzez zaprojektowanie i wdrożenie logotypu powiatu, który będzie pojawiał się na publikacjach promujących powiat łukowski. Logotyp pozwoli na stworzenie spójnego przekazu i komunikatów płynących ze strony samorządu w kierunku mieszkańców, turystów i inwestorów. Szerokie zastosowanie logo pozwoli także zaistnienie w świadomości odbiorców. 3.2 Promocja medialna W strukturach Starostwa Powiatowego w Łukowie nie istnieje stanowisko rzecznika prasowego,

dlatego też za ewentualny kontakt z mediami odpowiada albo Naczelnik Wydziału Promocji, Rozwoju i Polityki Społecznej lub też ewentualnie naczelnicy poszczególnych wydziałów, odpowiedzialnych za konkretne zagadnienia. Uchwały Rady Powiatu i inne informacje z kolei publikowane są na stronie internetowej Starostwa oraz w Biuletynie Informacji Publicznej. Strona 62 Starostwo nie wydaje swojego czasopisma samorządowego, stąd też wszystkie informacje, które trafiają do mieszkańców są przekazywane poprzez lokalne media. Starostwo stale i ściśle współpracuje z lokalnymi portalami internetowymi, gazetami, rozgłośniami radiowymi i łukowską telewizją internetową. Starostwo współpracuje także z Radiem Lublin, współpraca ta przejawia się głównie cykl reportaży Czesławy Borowik na temat historii i potencjału powiatu łukowskiego. Dotychczas zrealizowano reportaże na temat: Pamięć z obrazów Grottgera, Ciężary, nasze życie, Korzenie z boiska, Amonity, złoto Łukowa, Majestat Jaty, My, z jednych stron, Daleko, poza horyzont, Kronikarka jeźdźców konnych, Pragnienie muzyki, Ktokolwiek zapyta skąd jesteśmy, Przepis na życie, Anioły, diabły i święci, Z nim dla Niego, Pamięć i wyzwanie, Pomniki, które mówią, Kraina miodem płynąca, Czy to On wśród nas, W poczuciu jedności, Dziedzictwo (I część dyptyku), Dziedzictwo (II część dyptyku). Brak jednej osoby odpowiedzialnej za kontakty z mediami może prowadzić do obniżonej efektywności promocyjnej jednostki i polityki medialnej. Współcześnie, w takiej ilości informacji, jakie każdego dnia docierają do mieszkańców, brak spójnej i konsekwentnie realizowanej polityki promocyjno-medialnej może skutkować niewystarczającym docieraniem, istotnych z punktu widzenia Starostwa Powiatowego, komunikatów. To z kolei powoduje brak identyfikacji mieszkańców z powiatem, brak zainteresowania potencjalnych inwestorów lub też zatrzymanie napływu nowych turystów, którzy niewystarczająco poznają walory powiatu. Efektywna polityka promocyjna i medialna musi być oparta na bieżącym monitoringu publikacji na temat powiatu, które pojawiają się w mediach. Aby, analiza taka była możliwa, konieczne jest regularne sprawdzanie pojawiających informacji, zarówno w mediach tradycyjnych (tygodniki, dzienniki regionalne i lokalne), śledzenie informacji w telewizji i radiu oraz monitorowanie publikacji w Internecie, zwłaszcza na stronach internetowych najważniejszych tytułów prasowych, stronach rozgłośni radiowych ale także w mediach społecznościowych, w których wszelkie informacje rozprzestrzeniają się najszybciej.

4. Raport z badań W ramach prac prowadzonych nad budowaniem Strategii Promocji dla powiatu łukowskiego, przeprowadzono badania ilościowe badające atrakcyjność powiatu wśród: mieszkańców powiatu oraz lokalnych przedsiębiorców, turystów, którzy odwiedzili powiat łukowski, inwestorów spoza powiatu łukowskiego. Strona 63 1. Opinie mieszkańców na temat wizerunku powiatu łukowskiego. W skali 1 10, mieszkańcy jakość życia w mieście średnio ocenili na ponad 5 punktów, co jest dość niskim wskaźnikiem. Sytuacja podobnie wygląda w sytuacji oceny skłonności do polecenia łukowa jako miejsca dobrego do zamieszkania, kiedy respondenci na 10 punktów, średnio wskazali jedynie ponad 4. Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że praktycznie wszyscy mieszkańcy powiatu utożsamiają się z nim, jako ze swoim miejscem zamieszkania i zależy im na tym aby powiat się rozwijał. Mieszkańcy dość negatywnie oceniają wizerunek powiatu. Zdecydowanie najgorzej wypadł rynek pracy, administracja powiatowa oraz poziom opieki społecznej. Respondenci najlepiej ocenili wysoki poziom szkolnictwa oraz czyste środowisko naturalne. Dla respondentów najlepszym źródłem informacji o powiecie są regionalne stacje radiowe i TV (73%), strony internetowe gmin (71%) oraz lokalna prasa (67%). Nieco gorzej ocenione zostały lokalne serwisy informacyjne (43%). W zebranych odpowiedziach mieszkańcy dość dobrze oceniają poziom dostępności informacji o powiecie łukowskim, 40% respondentów jest zadowolona ze sposobu w jaki przekazywane są wiadomości. Według mieszkańców do promocji powiatu, efektywniej należy wykorzystać takie kanały informacji jak: foldery/ulotki/plakaty (98%), strony www (92%) oraz promocję w TV i regionalnych stacjach (90%). W większości mieszkańcy nie wierzą w skuteczność gadżetów promocyjnych oraz promocji w lokalnej i regionalnej prasie. Według mieszkańców władze Starostwa Powiatowego w najbliższym czasie powinny skupić się na działaniach związanych z przyciągnięciem do powiatu inwestorów (71%), poprawie stanu sieci dróg (59%) oraz wspieraniu przedsiębiorców (46%).

Szczegółowe wyniki badań. Wśród badanych 58% to kobiety, natomiast 42% to mężczyźni. W badaniu zdecydowanie przeważały osoby w wieku 20 24 lat (39%), mieszkańcy w wieku 25 44 lat stanowili 35%, pozostałe osoby miały 44 lata i więcej. Strona 64 43% badany posiadało wykształcenie średnie i zawodowe, 30% zadeklarowała wykształcenie wyższe magisterskie, wśród respondentów znajdowało się 23% osób o wykształceniu wyższym licencjackim, pozostali mieszkańcy wybrali kategorie inne. W większości wśród respondentów znajdowali się uczniowie lub studenci (45%), osoby pracujące stanowiły kolejne 40%, w pozostałej grupie znaleźli się renciści oraz osoby prowadzące własną działalność gospodarczą. Wykres 13 W jakim stopniu jest Pan/i zadowolony/a z życia na terenie powiatu. Gdzie 1 jestem w ogóle niezadowolony/a, a 10 jestem bardzo zadowolony/a. Wykres 14 Na ile byłby/aby Pan/i skłonny/a polecić znajomemu/rodzinie zamieszkanie na terenie powiatu łukowskiego. Gdzie 1 zdecydowanie nie polecałbym/abym, a 10 zdecydowanie polecałbym/abym.

Wykres 15 Proszę wskazać jak ocenia Pan/i wizerunek powiatu łukowskiego, pod następującymi względami. Strona 65 Wykres 16 Skąd czerpie Pan/i informacje o powiecie łukowskim (np. wydarzenia, kultura, turystyka, sport).

Wykres 17 Czy jest Pan/i zadowolony/a z poziomu dostępności informacji o powiecie łukowskim. Strona 66 Wykres 18 Które z kanałów komunikacji i promocji powiatu łukowskiego Pan/i zdaniem powinny być efektywniej wykorzystywane aby poprawić wizerunek powiatu na zewnątrz.

Wykres 19 W Pana/i ocenie, na ile w skali 1-5 Starostwo Powiatowe w Łukowie posiada następujące cechy. Gdzie 1 w ogóle nie posiada, 3 trudno powiedzieć, 5 zdecydowanie posiada. Strona 67 Wykres 20 Na którym z poniższych obszarów zarządzania, w najbliższym czasie powinny skupić się działania Starostwa Powiatowego, aby poprawić jakość życia mieszkańców.

2. Opinie turystów na temat atrakcyjności turystycznej powiatu łukowskiego. 45% badanych uważa, że powiat łukowski jest atrakcyjny turystycznie, pozostała większość nie ma zdania lub nie uważa powiatu za ciekawe miejsce. Turyści jako najbardziej atrakcyjne elementy w powiecie łukowskim wybrali: ofertę kulturową oraz środowisko przyrodnicze. Zdecydowanie za najgorsze obszary działalności turystycznej na terenie powiatu, uznano bazę noclegową oraz informację turystyczną. Turyści najczęściej decydują się na zwiedzanie muzeum Henryka Sienkiewicza w Woli Okrzejskiej (76%), kopiec Sienkiewicza (66%) oraz muzeum regionalne w Łukowie (62%). Zdecydowanie najrzadziej odwiedzanymi miejscami jest rezerwat Kra Jurajska (10%) oraz Izba Regionalna w Wojcieszkowie (10%). Turyści informację o atrakcjach turystyczny powiatu łukowskiego najczęściej czerpią z Internetu (76%). Tylko w 3% przypadków, respondenci informację pozyskiwali poprzez Punkt Informacji Turystycznej. Sama dostępność informacji oceniana jest jako słaba, aż przez 59%. Co więcej 33% badanych wskazało, że w powiecie łukowskim najbardziej brakuje im właśnie Punktu Informacji Turystycznej. Według badanych najbardziej efektywnymi źródłami przekazywania informacji są portale społecznościowe (55%), promocja w prasie ogólnopolskiej (48%) oraz ciekawe imprezy i wydarzenia (45%). Do najbardziej interesujących obiektów zaliczono muzeum H. Sienkiewicza, natomiast najmniej atrakcyjnym miejscem okazał się być zalew Zimna Woda. Strona 68

Szczegółowe wyniki badań. 60% turystów stanowiły kobiety, a 40% mężczyźni. Wśród badanych 70%, to osoby w wieku 25 44 lat, natomiast 30% respondenci w wieku 45 64 lat. Zdecydowana większość turystów (60%) posiadała wykształcenie wyższe magisterskie, 30% zdeklarowało wykształcenie wyższe licencjackie, pozostała część wskazała na wykształcenie średnie lub zawodowe. W 40% przypadków turyści zamieszkiwali województwo lubelskie, w województwie mazowieckim mieszkało 35% badanych, pozostałe osoby zostały zaliczone do kategorii inne. Strona 69 Wykres 21 Czy Pana/i zdaniem powiat łukowski jest atrakcyjny turystycznie. Wykres 22 Czy Pana/i zdaniem powiat łukowski jest atrakcyjny turystycznie pod następującymi względami.

Wykres 23 Proszę wskazać jakie atrakcje turystyczne powiatu łukowskiego Pan/i odwiedził/a. Strona 70 Wykres 24 Skąd głównie czerpie Pan/i informacje o atrakcjach powiatu łukowskiego. Wykres 25 Jak ocenia Pan/Pani dostępność informacji o atrakcjach turystycznych powiatu łukowskiego.