PROMYK Gazetka szkolna Szkoła Podstawowa w Wąpielsku Nr 2 2009/2010 STANISŁAW STASZIC, PATRON NASZEJ SZKOŁY»
SPIS TREŚCI» Wprowadzenie» Stanisław Staszic. Szkice biograficzne.» Stanisław Staszic w szczegółach» Kalendarium życia Stanisława Staszica» Stanisław Staszic wybór cytatów» Dzieła literackie Stanisława Staszica» Stanisław Staszic w anegdocie» Publikacje o Stanisławie Staszicu (biografie książkowe wybór)» Podsumowanie. Kim był Stanisław Staszic? 2
WPROWADZENIE Często, a ostatnio coraz częściej, zdarza się, że szkoły mają swoich patronów; wybitnych ludzi, którzy niegdyś zasłużyli się dla ojczyzny i z których warto brać przykład. Fakt nadania imienia szkole podnosi jej prestiż, zwłaszcza gdy placówka powstała dawno i ma bogate tradycje. Szkoła Podstawowa w Wąpielsku pracuje już kilka dziesięcioleci, od 1926 r., a więc 84 lata. W jej murach wiedzę zdobywały całe pokolenia uczniów. Zmieniały się czasy, a budynek szkolny wciąż stoi, przyciągając swoim dostojeństwem. Okres międzywojenny, zawierucha II wojny światowej, długie lata komunizmu i wreszcie zawirowania współczesnej demokracji. Mimo upływu lat szkoła rozwija się i pięknieje z roku na rok. Pragnąc jeszcze bardziej zwiększyć autorytet placówki, powstał pomysł, aby jej patronem został Stanisław Staszic, postać wielkiego formatu, zasłużona w rozmaitych przejawach działalności. Ponieważ położył bezcenne zasługi dla przedrozbiorowej edukacji polskiej, może być znakomitym patronem dla placówki oświatowej, jaką jest szkoła. W Polsce sporo szkół ma nadane imię Stanisława Staszica. Warto, abyśmy do tego grona dołączyli również i my. Prawdę mówiąc, byłby to powrót do korzeni, gdyż przed wojną, zaraz po utworzeniu, patronem wąpielskiej szkoły był właśnie Stanisław Staszic! Pełna, urzędowa i oficjalna nazwa placówki brzmiała wtedy: Publiczna Szkoła Powszechna w Wąpielsku im. Stanisława Staszica. Wybuch wojny zniweczył tak szczytne tradycje. Po wojnie szkoła nadal pozostała bez patrona. Dlaczego? Otóż dlatego, ponieważ w Polsce wprowadzono nowy ustrój polityczny; komunizm. Komuniści byli ateistami i reprezentowali tzw. materialistyczny pogląd na świat. Nie zgadzali się, aby polskim szkołom patronował Staszic, 3
który w swoim życiu był m. in. katolickim księdzem. To jak ogień i woda. Wówczas władza ludowa zwalczała Kościół i religię. Dzisiaj, kiedy z powrotem mamy demokrację, dzieci nie potrafią zrozumieć tej skomplikowanej przeszłości. Przecież uczą się religii w szkole. Tymczasem S. Staszic był nie tylko księdzem i teologiem. Przede wszystkim zasłynął jako wielce oświecony człowiek. Gruntownie wykształcony geolog, geograf, tłumacz, pisarz, publicysta. Ikona polskiego oświecenia. Bez Staszica nie byłoby Komisji Edukacji Narodowej, pierwszego na świecie ministerstwa oświaty. To on przyczynił się do powstania pierwszej sieci polskich szkół i pierwszego pakietu podręczników szkolnych. Zatem podkreślmy słusznie jest wybierany na patrona placówek oświatowych w Polsce. Wkrótce jego imieniem zostanie nazwana też szkoła w Wąpielsku. 4
* * * Wielu ludzi stawia czasem ważne pytanie: dlaczego szkoła jest potrzebna? Odpowiedź na ten problem jest złożona tak samo, jak bogata bywa szkolna rzeczywistość. Szkoła pełni ważną misję w życiu każdej społeczności jako centrum oświaty i wiedzy. Uczy i wychowuje. Spełnia rolę ośrodka życia kulturalnego. Kształtuje postawy prospołeczne i patriotyczne. Jest miejscem wymiany informacji i poglądów; prawdziwym oknem na świat. Podnosi rangę i prestiż miejscowości. Szkoła odgrywa szczególnie ważną rolę w małych miejscowościach, na wsi, gdzie często występuje w charakterze jedynej instytucji państwowej. W tej sytuacji szkoła jest sercem wsi wieś bez szkoły umiera. Alma Mater. Matka-Karmicielka. W takiej formie przyjęło się tłumaczenie słynnego łacińskiego wyrażenia oznaczającego podniosłą nazwę zacnej szkoły z tradycjami, która z prawdziwie matczyną troską karmi swoich uczniów strawą duchową w postaci solidnej porcji wiedzy i wartości wychowawczych. Szkoła w Wąpielsku w pełni zasługuje na to miano, skoro płomień oświaty pali się tam od dawna, od 84 lat (1926 2010). Przez ten czas placówka nigdy poza II wojną światową nie zamknęła swoich drzwi dla uczniów. Dzisiaj funkcjonuje nadal i jest otwarta dla każdego, kto pragnie zgłębiać tajniki wiedzy. 5
STANISŁAW STASZIC. SZKICE BIOGRAFICZNE STANISŁAW WAWRZYNIEC STASZIC urodził się przed 6 XI 1755 r. w Pile. Działacz i pisarz polityczny, przyrodnik, filozof, publicysta, ksiądz. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego oświecenia. W okresie Sejmu Czteroletniego działacz obozu reform. Walczył o utrzymanie niezawisłości narodowej. Rzecznik interesów mieszczaństwa oraz polepszenia sytuacji chłopów (Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego - 1787, Przestrogi dla Polski - 1790). Po rozbiorach poświęcił się pracy nad rozwojem gospodarczym kraju oraz rozwinął różnorodną działalność organizatorską w dziedzinie nauki i oświaty. Od 1808 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk, dla którego ufundował siedzibę w Warszawie (Pałac Staszica). W latach1807 1812 członek Izby Edukacyjnej (autor projektów kształcenia urzędników państwowych, rzecznik kształcenia ubogiej młodzieży miejskiej, inicjator i opiekun rzemieślniczych szkół niedzielnych) i Dyrekcji Skarbu. W okresie 1810 1812 członek Rady Stanu. W 1815 1824 członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz dyrektor generalny w Wydziale Przemysłu i Kunsztów. Od 1824 minister stanu. Współorganizator uniwersytetu w Warszawie (1816), Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach oraz Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego. Odkrył złoża węgla i zainicjował budowę kopalni w Dąbrowie Górniczej, popierał rozwój Staropolskiego Okręgu Przemysłowego i przygotowywał plany jego rozbudowy. Tworząc w 1816 r. Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze, stał się jednym z prekursorów spółdzielczości chłopskiej. Staszic podjął systematyczne badania naukowe w dziedzinie geologii; organizował wyprawy geologiczne (m.in. w Tatry) Jego rozprawy z zakresu geologii, opublikowane w dziele 6
O ziemiorództwie Karpatów (1815) wraz z mapą geologiczną Polski i krajów ościennych (jedna z pierwszych map tego rodzaju na świecie), stanowiły pierwszą próbę syntetycznego ujęcia geologii Polski. Jako filozof głosił tzw. monistyczną koncepcję świata, opartą na zasadzie rozwoju wynikającego z prawa natury. Autor poematu Ród ludzki (1819 1820). Stanisław Staszic zmarł 20 I 1826 r. w Warszawie. Na podstawie: --- B. SZACKA, Stanisław Staszic, Warszawa 1966. --- Z. CHYRA-ROLICZ, Stanisław Staszic, Warszawa 1980. --- Multimedialna Encyklopedia powszechna PWN Wydawnictwo Naukowe PWN SA 7
STANISŁAW STASZIC W SZCZEGÓŁACH Dzieciństwo Stanisław Staszic, który urodził się na początku listopada 1755 r. w Pile, był synem Wawrzyńca i Katarzyny z Mądlickich. Pochodził z rodziny mieszczańskiej. Jego ojciec, podobnie jak dziadek, pełnił funkcję burmistrza miasta. Rodzina Stasziców od pokoleń sprawowała wysokie urzędy w Pile. Rodzice pragnęli, aby syn zdobył solidne wykształcenie i kontynuował tradycje swoich przodków bądź został duchownym. W dawnej Rzeczypospolitej kariera duchownego była w zasadzie jedyną odskocznią do lepszej przyszłości dla mieszczan pragnących zmienić swoje położenie. Nauki Edukacja Stanisława Staszica przebiegała następująco: szkoła parafialna w Pile, szkoła średnia w Poznaniu i seminarium duchowne również w Poznaniu. Na przełomie lat 1778/1779 uzyskał święcenia kapłańskie. Jego pierwszym zajęciem, tuż po ukończeniu nauki, była funkcja sekretarza kolegiaty w Szamotułach. Przyszłość pokazała jednak, że posługa w szamotulskiej kolegiacie stanowiła zaledwie skromny początek wielkie kariery naukowej. Już w 1779 r. Staszic wyjechał na dwa lata za granicę celem kontynuacji studiów. Przebywał na uniwersytetach w Lipsku i Getyndze, ale najwięcej czasu spędził w Paryżu na College de France. W Paryżu studiował nauki przyrodnicze. Pasjonowała go geologia i fizyka. Co ważne, zetknął się wówczas z ideałami oświecenia. Ten ożywiony ruch umysłowy powstał w XVIII w. we Francji, a Paryż był jego centrum. Oświecenie dążyło do powszechnego 8
oświecenia umysłów. Nastała moda na naukę i oświatę. Coraz wyraźniej i głośniej mówiono o prawach człowieka. Wydano walkę przesądom i zabobonom. Będąc młodym księdzem, Staszic szybko stał się tzw. oświeconym kapłanem. Doskonale wiedział, że ani religia, ani wiara nie stoją w sprzeczności z nauką, wiedzą i poszukiwaniem prawdy. Nauczyciel domu Zamoyskich Do Polski Staszic powrócił w 1781 r. Rozpoczął pracę na magnackim dworze Zamoyskich, u byłego kanclerza Andrzeja Zamoyskiego, jako nauczyciel jego dzieci. Funkcję tę uzyskał po Józefie Wybickim. W następnym roku otrzymał doktorat w dziedzinie prawa, po czym objął katedrę języka francuskiego w Akademii Zamoyskiej. W międzyczasie napisał dwie znakomite książki: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787 r.) i Przestrogi dla Polski (1790 r.). Szczególnie to drugie dzieło wysunęło się na czoło postępowej literatury. Wywarło istotny wpływ na obrady Sejmu Czteroletniego i uchwalenie Konstytucji 3 Maja. W roku 1790 Staszic udał się w długą, bo trwającą dwa lata podróż do Austrii i Włoch. Przywiózł stamtąd pełne ciekawych uwag dzienniki. Cały czas utrzymywał ożywiony kontakt z rodziną Zamoyskich. 9
Geolog i przyrodnik Po powrocie do kraju, latach 1797 1805, Staszic rozpoczął cykl wędrówek badawczych po ziemiach polskich i krajach sąsiednich. Zwiedził m. in. Tatry, gdzie wszedł na najwyższe szczyty. Wielokrotnie był w Kieleckiem, Krakowskiem, na Lubelszczyźnie i we Lwowie. Przebywał na Węgrzech. Zwiedzał Przedgórze i Karpaty. Podczas wędrówek po Karpatach prowadził badania geologiczne, gromadząc materiały do swego pionierskiego dzieła monograficznego pod tytułem O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich, które zostało napisane w 1815 r. Poglądy społeczne i polityczne Poglądy społeczno-polityczne Staszica koncentrowały się wokół ideałów epoki oświecenia i Konstytucji 3 Maja. W takim duchu były napisane jego utwory nawiązujące do problematyki bieżącej Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego i Przestrogi dla Polski. Staszic krytykował obraz istniejących w Rzeczypospolitej stosunków społecznych i politycznych. Jednak nie była to pusta krytyka, gdyż wskazywała jednocześnie drogi naprawy kraju. Sposobem do lepszej przyszłości miała być edukacja, likwidacja zasady liberum veto, nadanie praw chłopom i mieszczanom, ograniczenie przywilejów szlachty oraz budowa społeczeństwa obywatelskiego. Tak nowoczesne poglądy nie zawsze trafiały do umysłów konserwatywnych elit, które sprawowały władzę. 10
Działalność naukowa w Towarzystwie Przyjaciół Nauk Kiedy Polska zniknęła z mapy Europy, Staszic zajął się działalnością naukową oraz pracą na rzecz rozwoju gospodarczego ziem polskich. W roku 1802 osiadł w Warszawie, będąc aktywnym członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Wkrótce został wieloletnim prezesem tej szacownej instytucji (1808 1826). Kierował Towarzystwem wzorowo. Nie skąpił nawet własnych pieniędzy na jego funkcjonowanie. Skutecznie zachęcał do badań naukowych członków organizacji. Rozbudowywał zaplecze, czyli bibliotekę i zbiory przyrodnicze. Inicjował rozmaite przedsięwzięcia o charakterze naukowym. Służba publiczna i służba nauce do końca Znany ze swej wszechstronnej działalności Staszic zajmował się zarazem sprawami organizacji szkolnictwa. Kiedy w 1816 r. utworzono w Warszawie uniwersytet, przewodniczył tzw. Radzie Głównej uczelni. W tym samym roku założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze. Dwa lata później został uhonorowany najwyższym polskim odznaczeniem orderem Orła Białego, za 11
całokształt osiągnięć. W międzyczasie, w 1817 r., założył Korpus Górniczy, organizację górników i hutników. W 1824 r. Staszic został ministrem stanu Królestwa Polskiego. Królestwo Polskie wchodzące w skład zaboru rosyjskiego i powiązane unią personalną z Rosją, miało pewien zakres autonomii, czego wyrazem była działalność sejmu, organizacja odrębnej armii i wiele urzędów stołecznych. Nie dziwi zatem fakt, że Staszic pragnąc maksymalnie wykorzystać możliwość służenia krajowi i wspierania polskiej myśli naukowej tam, gdzie tylko to było możliwe. Stanisław Staszic do końca swojego życia służył Polsce i Polakom. Zawsze podejmował się trudnych wyzwań. Przezwyciężanie problemów było dla niego bodźcem do lepszej, skuteczniejszej pracy. Zmarł w styczniu 1826 r. w Warszawie. Jego śmierć poruszyła nie tylko wielkich tego świata, ale też szczery żal prostych, zwykłych ludzi, którzy widzieli w nim swego dobroczyńcę i opiekuna. Został pochowany na Bielanach, w pobliżu kościoła Kamedułów. Pogrzeb wielkiego myśliciela i działacza przerodził się w wielką manifestację narodową. Z biegiem czasu powstał nawet swego rodzaju kult Staszica. Wśród młodzieży popularne były pielgrzymki do jego grobu. 12
KALENDARIUM ŻYCIA STANISŁAWA STASZICA» 1755 urodził się przed 6 listopada 1755 r. w Pile» 1770-1776 nauka w szkole średniej w Poznaniu» 1776-1779 nauka w seminarium duchownym w Poznaniu» 1779-1781 pobyt na uniwersytetach w Lipsku, Getyndze i Paryżu» 1781 powrót do kraju, guwerner synów magnata Andrzeja Zamoyskiego» 1787 powstaje dzieło Uwagi nad życiem Jana Zamojskiego» 1790 powstaje dzieło Przestrogi dla Polski» 1790-1791 podróż do Włoch» 1797-1805 geologiczne badania naukowe na południu Polski» 1808-1826 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk» 1815 powstaje dzieło O ziemiorództwie Karpatów» 1815-1824 członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego» 1816 współorganizator Uniwersytetu w Warszawie» 1816 założyciel Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego» 1817 utworzenie Korpusu Górniczego» 1818 order Orła Białego» 1824 minister stanu Królestwa Polskiego» 1826 20 stycznia, Warszawa, śmierć Stanisława Staszica 13
STANISŁAW STASZIC WYBÓR CYTATÓW» Dobry człowiek woli sam cierpieć niż na cierpienia drugich patrzeć.» Gdy Polacy będą umieć siebie samych cenić w domu, będą ich cenić i za granicą.» Długie doświadczenie naucza, że tylko Polacy są zdolni do rządzenia Polakami.» Talent jest jak kawałek szlachetnego, ale surowego metalu: dopiero pilna praca go obrobi i wartość mu wielką nada.» Pierwszym obowiązkiem człowieka jest pracować. Tylko przez pracę staje się obywatelem użytecznym.» Wolno zapomnieć o godnościach, ale nigdy o swojej godności.» Ten król jest najnieszczęśliwszy, który prawdy nie słyszał. 14
DZIEŁA LITERACKIE STANISŁAWA STASZICA 1) Natura, [wstęp do: Buffon: Epoki natury, tłum. Stanisław Staszic], 1784. 2) Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego. Do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane, 1787. 3) Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające, 1790. 4) O ziemiorództwie gór dawnej Sarmacji a później Polski, 1805. 5) O statystyce Polski. Krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kraj chcą oswobodzić i tym, którzy w nim chcą rządzić, 1809. 6) O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski, 1815. 7) Myśli o politycznej równowadze Europy, 1815. 8) O przyczynach szkodliwości Żydów i środkach usposobienia ich, aby się społeczeństwu użyteczni stali, 1816. 9) Ród ludzki. Poema dydaktyczne, 1820. 10) Dzieła Stanisława Staszica, w opracowaniu Autora, t. I-IX, 1816-1820. 15
STANISŁAW STASZIC W ANEGDOCIE Stanisława Staszica znamy jako znakomitego geologa, autora znakomitych dzieł, organizatora górnictwa krajowego czy założyciela wielu instytucji. Jednak życie tego znakomitego człowieka można też przedstawić za pomocą licznych anegdot. Oto niektóre z nich. Czy są prawdziwe? Cóż, na dzień dzisiejszy nie można tego stwierdzić z całą pewnością. Sam Staszic uwiecznił pewne zabawne przypadki w swoich dziełach. Pewnego dnia, idąc jedną z ulic Florencji, zauważył karetę, na widok której wszyscy przechodnie klękali. Chwilę pomyślał i zaczął gonić powóz, bo na widok klękających zrozumiał, że to jakiś ksiądz musi nią zdążać, aby dokonać ostatniej posługi. Tylko takie było słuszne uzasadnienie całego zajścia w jego oczach. Możemy przypuszczać, jakie było jego zdziwienie, gdy od przechodniów dowiedział się, że za pomocą tej karety, tutejszy arcybiskup zażywa "spaceru". Wysoki hierarcha kościelny po prostu wybrał się na przejażdżkę. Zapomniał jednak, że będąc osobą publiczną, musi liczyć się z możliwością szerokiego zainteresowania ze strony społeczeństwa. 16
Z kolei w Wiedniu Staszic chciał koniecznie dostać się do zamku na audiencję generalną cesarza Leopolda II. Wiedział, że wejść mogli tam tylko szlachetnie urodzeni (hrabiowie, baronowie, książęta). Tymczasem Staszic, jak wiadomo, pochodził z rodziny mieszczańskiej. I cóż zrobił? Przybrał minę "baronowską" i pewnym krokiem minął dwa pierwsze pomieszczenia. Tu skończyło się jego szczęście, gdyż przy trzecim został zatrzymany przez szambelana, który nie rozpoznał w nim arystokraty i poprosił o dowód bycia szlachetnie urodzonym. Skończyło się na tym, że pozwolono Staszicowi oglądać rodzinę cesarską, ale tylko przy drzwiach do sali głównej. Dostąpił zatem wielkiego zaszczytu 17
PUBLIKACJE O STANISŁAWIE STASZICU (BIOGRAFIE KSIĄŻKOWE WYBÓR)» Brodowska H., Stanisław Staszic. W tomie zbiorowym: Wielkopolanie XIX wieku, t.2. Poznań 1969.» Chyra-Rolicz Z., Stanisław Staszic, Warszawa 1980.» Cieszkowski S., Stanisław Staszic : filantrop, mąż stanu i uczony ur. 1755 zm. 1826 : zarys biograficzny w setną rocznicę zgonu, Warszawa 1925.» Czarniecki S., Postać Staszica utrwalona w nazewnictwie nauk o Ziemi, Piła 1994.» Goetel W., Stanisław Staszic. Na 50 lecie Akademii Górniczo-Hutniczej im. St. Staszica w Krakowie, Kraków 1969.» Goldszmit J., Dobroczyńca jakich mało. Ksiądz Stanisław Staszic jako filantrop i mąż stanu, Warszawa 1882.» Grabowski T., Stanisław Staszic jako pisarz społeczny, Warszawa 1916.» Hahn W., Stanisław Staszic. Życie i dzieła, 1926.» Koźmiński K., Stanisław Staszic, Warszawa 1965.» Krokowski S., Stanisław Staszic, syn Ziem Odzyskanych, Poznań 1948.» Leśniewski C., Stanisław Staszic : jego życie i ideologia w dobie Polski Niepodległej (1755-1795), Warszawa 1926.» Łotys Z., Stanisław Staszic : filozof i reformator społeczny, Olsztyn 1999. 18
» Molik W., Stanisław Staszic (1755-1826), Poznań1980.» Rostworowski E., Stanisław Staszic, Warszawa1951.» Sikora Jerzy, Stanisław Staszic, Katowice 1974.» Szacka B., Stanisław Staszic : portret mieszczanina, Warszawa1962.» Szacka B., Stanisław Staszic, Warszawa 1966.» Winnicka H., Stanisław Staszic, Warszawa 1965.» Wójcik Z., Stanisław Staszic - organizator nauki i gospodarki, Kraków 1999. 19
PODSUMOWANIE. KIM BYŁ STANISŁAW STASZIC?» duchowny, ksiądz» myśliciel epoki oświecenia, mąż stanu» rzecznik reform w dobie Sejmu Czteroletniego/Sejmu Wielkiego» geolog, taternik» badacz, naukowiec» przyrodnik» filozof, pedagog» propagator rozwoju rolnictwa i górnictwa» popularyzator nauki» pisarz, autor wielu dzieł, publicysta 20