Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich

sylwan nr 11: 80 85, 2003 Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich Pasture economy and forests of Polish Tatra Mountains ABSTRACT Article gives short story of pasturage in Tatra Mountains, the most important effects of its influence on forests and changes in pasturage development and its importance for nature protection. KEY WORDS pasture economy, nature protection, Tatra National Park Lasy Tatr Polskich, objęte obecnie ochroną w obrębie Tatrzańskiego Parku Narodowego, w swej historii podlegały różnorodnej i często silnej antropopresji. Efekty tego oddziaływania widoczne są do dzisiaj. Jednym z głównych czynników wpływających na lasy Tatr była gospo darka pasterska. Pasterstwo na Podhalu rozpoczęło się w XIV wieku wraz z pojawieniem się tu pierwszych stałych osadników. Początkowo prowadzili oni bardzo prymitywną gospodarkę, zwierzęta wypasano głównie w pobliżu siedzib ludzkich, rzadko sięgając lasów tatrzańskich. W wiekach XV i XVI na Podhalu osiedliły się wędrowne plemiona pasterskie, głównie Wołoskie, które przyczyniły się do znacznego rozwoju gospodarki pasterskiej w Tatrach i u ich podnóża. Osadnicy ci otrzymywali wówczas przywileje gospodarcze, nazwane później służebnościami lub serwitutami, uprawniające do wykorzystywania gór, zarówno hal jak i lasów. Rozpoczął się wtedy proces różnorodnego oddziaływania na tatrzańskie lasy, obejmujący zarówno zmniejszanie lesis tości jak i zmiany w istniejących lasach. [Kolowca 1955, Paryski 1959, Górzyński 1962]. Początkowo wpływ wypasu był stosunkowo niewielki. Rozpoczął się już wprawdzie proces zawlekania flory synantropijnej [Radwańska Paryska 1963] oraz zmian roślinności podlegającej spasaniu i nawożeniu, ale nie było jeszcze mowy o zniszczeniach przyrody [Radwańska Paryska 1959]. Z biegiem lat presja pasterstwa szybko się jednak zwiększała i już na początku XVII wieku pojawił się problem nadmiernego wykorzystania tatrzańskich lasów. Przyczyną był wzrost zaludnienia wsi podhalańskich, zamiana niżej położonych pastwisk na grunty orne i wprowadze nie większej liczby zwierząt w Tatry. Gospodarka pasterska silnie oddziaływała na las, ponieważ owce wypasano nie tylko w naturalnym piętrze halnym, ale także na terenach po wyciętej koso drzewinie, na polanach wykarczowanych w piętrach reglowych oraz w lasach je otaczających [Kulig 1945, Marchlewski 1948, 1960, Fabijanowski 1962, Fabijanowski, Dziewolski 1996]. Zużywano również duże ilości drewna na opał i budulec. Taka sytuacja trwała w Tatrach do końca XVIII wieku. Na początku wieku XIX podjęto próby przeciwdziałania postępującemu Katedra Botaniki Leśnej SGGW Nowoursynowska 159 02 776 Warszawa ciurzycki@delta.sggw.waw.pl niszczeniu lasów tatrzańskich, jednak górale nie pozwolili na zalesianie użytkowanych przez nich terenów. W drugiej połowie XIX wieku przestało obowiązywać prawo niepodzielności gruntów i doszło do bardzo dużego rozdrob nienia własności na halach. Spowodowało to

Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich 81 dalszy wzrost pasterskiego użytkowania Tatr oraz nasilenie zniszczeń w lasach [Kolowca 1955, 1962, Radwańska Paryska 1959]. Na początku XX wieku rozpoczęto odnawianie wyciętych drzewostanów [Radwańska Paryska 1959]. W dwudziestoleciu międzywojennym zmniejszyło się również nasilenie wypasu na halach, polanach i lasach objętych serwitutami i nie przekraczało poziomu 8 tysięcy owiec [Kolowca 1949]. Podczas II Wojny Światowej nastąpił jednak znaczny wzrost wypasu w Tatrach. Tuż po wojnie na tatrzańskich terenach pasterskich o powierzchni 12,3 tys. ha pasło się w 1945 roku 18,6 tys. owiec, a rok później 22,4 tys. [Śmiałowska 1962]. W roku 1947 liczba ta osiągnęła 30 tysięcy [Kolowca 1949]. Wypas o tak wielkim nasileniu stał się powodem ogromnych zniszczeń przyrody Tatr Polskich, dlatego podjęto decyzję o natychmiastowym uwolnieniu Tatr od nadmiernego użytkowania pasterskiego. W roku 1947 rozpoczęto wypasy owiec z Podhala w okolicach Szczawnicy. Przepędzanie 8 tys. owiec na nowe pastwiska nazwano Wielkim Redykiem [Kolowca 1949]. W roku 1948 wyznaczono nowe tereny pasterskie w powiatach Nowosądeckim i Gorlickim. Rok później pasło się tam już 15 tysięcy owiec. Od roku 1956 rozpoczęto wywożenie owiec w Bieszczady [Kolowca 1961]. Odciążyło to znacznie Tatry, lecz nie rozwiązało całkowicie problemu, ponieważ równocześnie w latach 1948 1953 liczba owiec na Podhalu prawie się podwoiła, a nie wszyscy bacowie zgadzali się na opuszczenie Tatr. Mieli oni do tego prawo, gdyż Wielki Redyk był dobrowolny. W okresie tym liczba owiec i bydła wypasanych w Tatrach wynosiła około 10 tys. rocznie [Śmiałowska 1962]. W roku 1954 utworzono Tatrzański Park Narodowy. Fakt ten jednak również nie rozwiązał sprawy gospodarki pasterskiej. Ponad 38% powierzchni parku stanowiło prywatną własność, niezwykle rozdrobnioną i związaną głównie z pasterstwem, a ponad 45% lasów państwowych i Wspólnoty Witowskiej było obciążone serwitutami pasterskimi miejscowej ludności [Madeyski 1967]. Liczba owiec wypasanych w Tatrzańskim Parku Narodowym wahała się od 8,6 tys. w roku 1954 do 4,7 tys. w roku 1960 [Śmiałowska 1962]. Pojemność zaś Tatr Polskich szacowana była od 4 do 5 tys. owiec, przy uwzględnieniu wszystkich terenów wypasowych [Kolowca 1955] i ok. 2 tys. na halach powyżej górnej granicy lasu [Kolowca 1957], do zaledwie 250 owiec po uwzględnieniu tylko właściwych pastwisk [Śmiałowska 1962]. W tej sytuacji Rada Ministrów 8 grudnia 1960 roku podjęła Uchwałę w sprawie uregu lowania stosunków własnościowych na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zobowiązywała ona do wykupu lub wymiany gruntów prywatnych i wywłaszczenia uprawnień służebnościowych w terminie do końca 1965 roku [Śmiałowska 1962]. Tereny przejęte przez Państwo miały być wyłączone spod wypasu. Uchwała ta nie była jednak realizowana zgodnie z planem. W przewidzianym terminie wywłaszczono jedynie nieco ponad połowę terenów do tego przeznaczonych. Po roku 1965 nie zapewniono wystarczających środków finansowych na kontynuację procesu [Madeyski 1967]. Wypas trwał więc jeszcze na niektórych polanach do roku 1978. Owiec nie wypasano legalnie na gruntach państwowych jedynie w latach 1979 i 1980 [Chmiel 1996]. Całkowite zaniechanie pasterstwa w Tatrach i przebieg wywłaszczeń spowodowały protesty społeczności podhalańskiej [Chmiel 1996]. W roku 1981 w wyniku interwencji miejs cowej ludności i organizacji społecznych, Rada Ministrów zmieniła rozporządzenie o utworze niu TPN. Wprowadzono nowy ustęp uprawniający Dyrektora Parku do zezwolenia na ograni czony wypas na polanach nie podlegających ochronie ścisłej, określając go jako kulturowy wypas owiec i krów. Warunki tego wypasu zostały szczegółowo określone i muszą spełniać zarówno wymagania ochrony przyrody uwzględniające: stan zdrowotny zwierząt, ich liczbę, lokalizację i przygotowanie terenów wypasanych, koszarowanie i nawożenie oraz warunki etno

82 graficzne mające na celu zachowanie tradycyjnego charakteru gospodarki i kultury pasterskiej [Mielczarek 1984]. W 1982 roku dopuszczono do wypasu kulturowego 19 polan, głównie w reglu dolnym Tatr Zachodnich. W latach następnych pod wypas kulturowy oddano kolejne polany, z czego w reglu górnym tylko dwie: Kopieniec Wielki i Rusinową Polanę [Chmiel 1996]. Koncepcja kulturowego wypasu owiec w TPN nie koliduje z ochroną przyrody. Jego organizac ja i prowadzenie nie tylko nie zagraża już przyrodzie tatrzańskiej, a nawet przeciwnie, umożliwia aktywną ochronę niektórych półnaturalnych zbiorowisk roślinnych związanych z gospodarką pasterską, które są uznawane za cenne i warte zachowania. Obecność tradycyjnej gospodarki prowadzonej w harmonii z przyrodą chroni także dziedzictwo kulturowe Podhala. Jest to zgodne również z założeniami ochrony przyrody w rezerwacie biosfery, jakim od 1993 roku jest Tatrzański Park Narodowy [Mielczarek 1984, Chmiel 1996, Krzan 1993]. Gospodarka pasterska jest tylko jednym z licznych i bardzo różnorodnych oddziaływań człowieka na lasy tatrzańskie. W ciągu ostatnich siedmiu stuleci w różnych okresach pojawiały się i rozwijały ponadto: górnictwo, hutnictwo, przemysł papierniczy, zbieractwo, kłusownictwo, gospodarka łowiecka, gospodarka leśna, komunikacja, transport, turystyka, sport, rekreacja, hałas oraz zanieczyszczenia powietrza [Piękoś Mirkowa 1981, Mirek 1996a]. Wpływy różnych czynników dotyczyły często tych samych elementów przyrody, dlatego efekty ich oddziaływa nia nie zawsze dają się oddzielić [Mirek 1996b]. Pasterstwo jest jednym z elementów antropopresji, które najsilniej przekształciły przyrodę Tatr. Towarzyszyło ono zawsze działalnoś ci ludzi w górach i obejmowało prawie cały dostępny teren [Kopczyńska Jaworska 1985, Mirek 1996a]. Wprawdzie okres największego nasilenia wypasu już minął, lecz jego ślady pozostały do dziś i zapewne pozostaną w przyszłości. Najlepiej widocznym efektem oddziaływania gospo darki pasterskiej na lasy, przy udziale wymienionych tutaj czynników, jest obecnie około 120 polan reglowych powstałych w miejscu po wyciętym lesie. Na polanach tych ukształtowały się antropogeniczne zbiorowiska roślinne m.in.: półnaturalne łąki i pastwiska pod wpływem wypa su, koszenia i nawożenia, murawy bliźniczkowe przy nadmiernym użytkowaniu, zbiorowiska synantropijne związanych z szałasami pasterskimi, a także zbiorowiska wtórne kształtujące się spontanicznie po zaniechaniu użytkowania. Gospodarka pasterska miała znaczny udział w obniżeniu górnej granicy lasu (na około 60% jej długości) i zniekształceniu lasów dolnore glowych (na około 80% powierzchni) oraz synantropizacji flory. Ponadto pasterstwo przyczyniło się w dużej mierze także do: powstania dużych obszarów półnaturalnych hal w piętrze subalpej skim w wyniku wycięcia kosodrzewiny (na co najmniej 30% jej pierwotnego areału); wydepta nia przez owce perci na halach; erozji powierzchniowej; pogorszenia fizycznych właściwości gleb i ich przeżyźnienia oraz przekształcenia krajobrazu. Przyroda Tatr Polskich, szczególnie ich szata roślinna a w tym lasy, była zatem w okresie najintensywniejszego użytkowania bardzo zniszczona. Mimo wielu lat ochrony również obecnie jest silnie przekształcona [Radwańska Paryska 1959, Fabijanowski 1962, Śmiałowska 1962, Krzan 1996, Mirek 1996a, b]. Zniszczenia w przyrodzie Tatr, które spowodowała gospodarka pasterska, były często powodem zdecydowanych głosów sprzeciwu przyrodników, szczególnie przeciwko wypasowi w lasach. W pracy poświęconej lasom tatrzańskim wydanej przez Muzeum Tatrzańskie w 1936 roku, Sokołowski pisał: Tworzenie cerkli i pasza bydła bez ograniczeń i bez miary wprowa dzona w cały regiel tatrzański, były prawdziwą dla lasów klęską, klęską, która się utrwaliła na zawsze i dzisiaj pod postacią służebności wisi nieustannie nad lasem tatrzańskim. W mono grafii Tatrzańskiego Parku Narodowego z 1962 roku, w rozdziale poświęconym lasom, Fabijanowski napisał że, [po podjęciu uchwały o wywłaszczeniu własności prywatnej w roku 1960] Można się spodziewać, iż klęska, która od wieków wisiała nad lasami tatrzańskimi,

Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich 83 zniknie bezpowrotnie w ciągu najbliższych kilku lat. W tej samej monografii w rozdziale o pasterstwie po szczegółowej analizie wszystkich hal z uwzględnieniem wymagań ochrony przyrody stwierdzono, że Tatry nie nadają się dla wypasu większej ilości owiec i po upań stwowieniu hal dopuszczono jedynie możliwość wypasu trzech małych kierdeli na trzech halach [Śmiałowska 1962]. Były jednak wypowiedzi świadczące o chęci znalezienia kompromisu. Kolowca [1955] w pełni świadomy Rozmiaru spustoszeń, jakie powodowało i nadal powoduje pasterstwo docenia również, że: Niewątpliwie Tatry bez pasterstwa i owiec straciłyby część swej atrak cyjności turystycznej. Życie i obyczaje pasterstwa zachowały sporo jeszcze dawnych cech, pełnych swoistego piękna i pewnego jakby dostojeństwa, godnych tego aby je dalej zachować. Napisał więc następnie: Obyczaje życia pasterskiego, przekazane w stroju, sprzęcie, mowie i kulturze tego ludu, godne są zachowania i przekazania następnym pokoleniom. Nie znaczy to jednak, aby nie uznać za konieczne znacznego ograniczenia w pasterstwie tatrzańskim. Przeciwnie jest to postulat pilny i konieczny. Autor ten przedstawił następnie projekt ograni czenia pasterstwa w TPN. Zawierał on postulaty zniesienia wszelkiej własności prywatnej i służebności lasów, przeniesienia większości owiec na inne tereny, w Tatrach zaś dopuszczenie tylko ok. 2 tys. owiec co zostało w latach następnych zrealizowane, ale także co dziś wydaje się kontrowersyjne wypasanie owiec tylko powyżej górnej granicy lasu [Kolowca 1957]. Bardzo trafnie ujęła ten problem również Radwańska Paryska [1959]. Po obszernym opisa niu niekorzystnego oddziaływania pasterstwa na przyrodę stwierdza: Wnioskiem z dotychcza sowych wywodów nie jest bynajmniej jakby może dało się przypuszczać narzucająca się konieczność absolutnego zniesienia pasterstwa w Tatrach Polskich. Pasterstwo jest organicznie związane z krajobrazem Tatr i Podtatrza: pasące się kierdle owiec, juhas wędrujący za stadem i pohukujący, szałasy na halach, zapach dymu snującego się w pobliżu szałasów są to elemen ty krajobrazu Tatr Polskich, które tak jak i szereg innych, zasługują na opiekę i ochronę. Jednakże kosztem jednych wartości nie można umniejszać innych, tym bardziej gdy są one jed nymi z najcenniejszych w kraju. Owce we właściwej ilości i na właściwych terenach są ozdobą halnego krajobrazu Tatr, owce natomiast w nadmiarze są jednym z największych szkodników przyrody górskiej. Wszystkie przytoczone wypowiedzi uwzględniają tylko oddziaływanie pasterstwa trakto wanego jako zniszczenia oraz chęć zachowania pasterstwa z przyczyn kulturowych. Jednak po całkowitym zaprzestaniu wypasu w roku 1979, wyłonił się nowy problem. Większość z zaist niałych przekształceń faktycznie trudno traktować inaczej jak zniszczenia przyrody [Radwańska Paryska 1959, Fabijanowski 1962, Śmiałowska 1962, Mirek 1996a]. Wymagają więc one w miarę możliwości spontanicznej regeneracji czy wręcz, jak w przypadku erozji, czynnej rekultywacji bezpośrednio po zaprzestaniu nadmiernego wypasu. Jednak polany reglowe, mimo, że nie należą do pierwotnej przyrody Tatr, mogą być uznane za cenne obiekty warte zachowania [Piękoś Mirkowa 1986]. Są one bowiem miejscem występowania bardzo wielu gatunków, a w związku z tym źródłem większej różnorodności biologicznej. Ochrona polan wymaga jednak utrzymania dotychczasowej gospodarki. W przeciwnym razie podlegają one spontanicznej sukcesji wtórnej i zarastaniu przez las [Michalik 1989]. Kontrolowany wypas owiec w tej sytuacji staje się elementem czynnej ochrony przyrody biocenoz nieklimaksowych. Można też oczywiście uznać wszystko co nienaturalne za niepożądane. Przeciwnicy ponownego wprowadzenia owiec w Tatry, uważali że: drzewa wyrastające na terenach uprzednio koszonych łąk są pionierami dla naturalnych zespołów leśnych i z punktu widzenia naturalnej przyrody nie można ich uważać za destrukcyjne w stosunku do sztucznych zespołów łąkowych

84 [Nawratowicz, Augustyński 1979]. Oczywiście jest to prawda, ale tylko z punktu widzenia na turalnej przyrody. Takie podejście obecnie należy uznać za bardzo ortodoksyjne, gdyż współczesna ochrona przyrody uwzględnia również zachowanie ekosystemów antro pogenicznych [Światowa Strategia Ochrony Przyrody 1980]. Ponadto z około 120 polan reglowych w granicach Tatrzańskiego Parku Narodowego tylko część została wybrana do czyn nej ochrony, zdecydowana większość nie jest już użytkowana i podlegają one obecnie zarasta niu przez las. Taki podział polan zapewnia zarówno ochronę półnaturalnych łąk, jak też umożliwia obserwację naturalnego procesu sukcesji wtórnej. Literatura Chmiel J. 1996. Kulturowy wypas owiec i krów w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Krzan Z. [red.] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek. T. 3. Wpływ Człowieka. 86 89. Wyd. TPN i PTPNoZ, Kraków. Fabijanowski J., Dziewolski J. 1996. Gospodarka leśna. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś Mirkowa H. [red.] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze 3: 675 696, Kraków Zakopane. Fabijanowski J. 1962. Lasy tatrzańskie. W: Szafer W. [red.] Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, Wydawnictwa popularnonaukowe, Kraków. 21: 240 304. Górzyński S. 1962. Z dziejów osadnictwa i pasterstwa Podhala i Tatr w wiekach XII XVIII. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. IV. Historia osadnictwa i organizacja społeczna pasterstwa oraz słownictwo pasterskie Tatr Polskich i Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 7 79. Kolowca J. 1949. Wielki Redyk. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5, 7/8: 27 31. Kolowca J. 1955. Pasterstwo w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Szafer W. [red.] Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, Wydawnictwa popularnonaukowe, Kraków. 10: 245 256. Kolowca J. 1957. Projekt organizacji pasterstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym. Ochrona Przyr. 24: 179 220. Kolowca J. 1961. Wielki redyk. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. III. Hodowla owiec i bydła w Tatrach Polskich i na Podhalu. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław, 115 130. Kolowca J. 1962. Rozwój wsi na Skalnym Podhalu w wiekach XIX i XX i wpływ jego na pasterstwo w Tatrach Polskich. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. IV. Historia osadnictwa i organizacja społeczna pasterstwa oraz słownictwo pasterskie Tatr Polskich i Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 95 106. Kopczyńska Jaworska B. 1985. Pasterstwo. Mapa 28. W: Trafas K. [red.] Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego. Wyd. TPN i PTPNoZ, Zakopane Kraków. Krzan Z. [red.] 1996. Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego a Człowiek. T. 3. Wpływ Człowieka. Wyd. TPN i PTPNoZ, Kraków. 103. Krzan Z. 1993. Ochrona biosfery Tatr i Podtatrza. W: Cichocki W. [red.] Ochrona Tatr w obliczu zagrożeń. Wyd. Muzeum Tatrzańskiego, Zakopane. 9 14. Kulig L. 1945. O likwidację serwitutów paszy w lasach górskich. Chrońmy Przyr Ojcz. 1. 1: 23 26. Madeyski C. 1967. Przebieg regulacji stosunków własnościowych w Tatrzańskim Parku Narodowym w pięcioleciu 1961 1965. Chrońmy Przyr Ojcz. 23. 2: 17 21. Marchlewski M. 1948. Las tatrzański z końcem XIX wieku a dziś. Chrońmy Przyr. Ojcz. 4. 1/2: 3 8. Marchlewski M. 1960. Las i pastwisko w Tatrach. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. II. Pastwiska podgórskie i górskie Tatr Polskich i Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 171 184. Michalik S. 1989. Biocenozy półnaturalne w parkach narodowych i rezerwatach, ich znaczenie i celowość ochrony. Chrońmy Przyr. Ojcz. 45. 3:21 29. Mielczarek S. 1984. Ograniczony kulturowy wypas owiec i krów w Tatrzańskim Parku Narodowym. Parki Nar. Rez. Przyr. 5. 1: 59 66 Mirek Z. 1996a. Antropogeniczne zagrożenia i przekształcenia środowiska przyrodniczego. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś Mirkowa H. [red.] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze, Kraków Zakopane. 3: 595 617. Mirek Z. 1996b. Zagrożenia i przekształcenia szaty roślinnej. W: Mirek Z., Głowaciński Z., Klimek K., Piękoś Mirkowa H. [red.] Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze 3: 637 653, Kraków Zakopane. Nawratowicz A., Augustyński W. 1979. Tatrzański Park Narodowy czy pastwisko? Aura 1[73]: 9 11. Paryski W. H. 1959. Szlaki pasterskie w Tatrach i na Podtatrzu. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. I. Fizjografia i geografia pasterstwa Tatr Polskich Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 147 174. Piękoś Mirkowa H. 1981. Antropogeniczne przekształcenia szaty roślinnej w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Wójcik Z. [red.] Ochrona Tatr w Polsce Ludowej. Wyd. PTPNoZ i TPN, Warszawa. 259 286.

Gospodarka pasterska a lasy Tatr Polskich 85 Piękoś Mirkowa H. 1986. Aktualne problemy ochrony zasobów genowych roślin naczyniowych w Tatrzańskim Parku Narodowym. Acta Univ. Lodz., Folia sozol. 3: 143 159. Radwańska Paryska Z. 1959. Ochrona przyrody a pasterstwo. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. I. Fizjografia i geografia pasterstwa Tatr Polskich Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 175 191. Radwańska Paryska Z. 1963. Roślinność synantropijna we florze Tatr. W: Antoniewicz W. [red.] Pasterstwo Tatr Polskich i Podhala. T. V. Wędrówki pasterskie i nazewnictwo ludowe Tatr Polskich i Podhala. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, Wrocław. 233 254. Sokołowski S. 1936. Las Tatrzański. Z Tatr i Podhala Nr 2. Wyd. Nasza Księgarnia, Muzeum Tatrzańskie, Warszawa, Zakopane. 136. Śmiałowska Z. 1962. Aktualne zagadnienia pasterstwa w Tatrzańskim Parku Narodowym. W: Szafer W. [red.] Tatrzański Park Narodowy. Zakład Ochrony Przyrody PAN, Wydawnictwa popularnonaukowe 21: 559 578, Kraków. Światowa Strategia Ochrony Przyrody. IUCN 1980. Przekład polski Olaczek R. 1985. Wyd. Liga Ochrony Przyrody. Warszawa. 185. summary Pasture economy and forests of Polish Tatra Mountains Since XIV century pasture economy in Tatra Mountains is noted. In the initial period influence of pasturage was not very profound, although its effect was formation many of glades with sem inatural meadow vegetation. Considerable growth of number sheep in mountains in XIX and XX causes disadvantageous changes in nature. After establishment Tatra National Park pas turage was completly abandoned. Next sheep grazing was again introduce to preservation cul ture value of pasturage and protection biological diversity of ecosystems which was formed by pasture economy.