RAPORT KOŃCOWY z programu monitoringu wód

Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku Delegatura w Łomży 18-402 Łomża, ul. Poznańska 141 tel. (0 prefix 86) 218-21-69; fax: 218-28-93; e-mail:lomza@wios.bialystok.pl RAPORT KOŃCOWY z programu monitoringu wód w zlewni pilotowej Projektu Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich Zlewnia Kanału Turośl w rejonie Ostrołęki / Łomży - lipiec 2003 czerwiec 2006r. Praca wykonana w ramach umowy: z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie ul. Konstruktorska 3A 02-673 Warszawa Odpowiedzialny za realizację Projektu Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich NFOŚiGW mgr inż. Ryszard Jacek Rogowski Opracowanie: mgr inż. Alicja Godula mgr Zbigniew Wyszyński Łomża, wrzesień 2006r

Cel opracowania Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW) w Polsce wraz z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Ministerstwem Środowiska uruchomił Projekt Ochrony Środowiska na Terenach Wiejskich. Projekt finansowany ze środków własnych NFOŚiGW, środków władz centralnych, samorządów lokalnych i beneficjentów projektu rolników, jest wspierany finansowo przez Światowy Fundusz dla Środowiska, Skandynawską Korporację Finansowania Środowiska oraz Bank Światowy. Jest on związany bezpośrednio z wdrożeniem Programu Wspólnej Akcji Ochrony Środowiska Morza Bałtyckiego prowadzonego przez Komitet Helsiński (HELCOM) i powinien przyczynić się do zmniejszenia ładunku związków biogennych spływających do Morza Bałtyckiego. Ponadto, projekt ten będzie wspomagał proces dostosowania się do ustawodawstwa Unii Europejskiej i do postanowień umów międzynarodowych. Celem Projektu Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich jest propagowanie, wspieranie i dofinansowanie nowoczesnego rolnictwa przy zachowaniu zasad ochrony środowiska gruntowo-wodnego w szczególności przed zanieczyszczeniem ze strony produkcji zwierzęcej, głównie związkami azotu i fosforu. W praktyce celem Projektu jest wsparcie instytucjonalno doradcze, a także ekonomiczne przy budowie zbiorników na gnojowicę i płyt obornikowych służących ekologicznemu wykorzystaniu płynnych nawozów organicznych. W celu wykazania, czy planowane i wykonane inwestycje rzeczywiście przyczynią się do poprawy stanu środowiska, na terenach gmin realizujących Projekt przewidziano realizację programu monitorowania środowiska. Spośród gmin i zlewni objętych Projektem ochrony środowiska na terenach wiejskich w okolicach Ostrołęki/ Łomży, dla zaprojektowania lokalnego systemu monitoringu środowiska wybrano zlewnię Kanału Turośl od dopływu cieku Rudna w miejscowości Ksebki do mostu przy szosie Myszyniec-Kolno. Tak zakreślona zlewnia położona jest w całości na obszarze Gminy Turośl. Wybór tej zlewni został podyktowany jej stosunkowo niewielką powierzchnią, co umożliwia dokładniejsze, racjonalne opróbowanie i wykazanie (bądź zaprzeczenie) oddziaływania projektowanych inwestycji na środowisko gruntowo-wodne oraz gęstszym (w porównaniu z innymi rejonami) nasyceniem projektowanych inwestycji. Kolejnym ważnym argumentem na rzecz wyboru zlewni było najdłuższe funkcjonowanie programów pomocowych wśród lokalnej społeczności oraz świadomość i zrozumienie wśród rolników celów Projektu. W zlewni Kanału Turośl były ponadto od dłuższego czasu prowadzone przez IMUZ w Falentach szczegółowe badania hydrologiczno-melioracyjno-środowiskowe. Na podstawie umowy zawartej dnia 19 lutego 2002 roku pomiędzy NFOŚiGW a Wojewódzkim Inspektoratem Ochrony Środowiska w Białymstoku w sprawie określenia wzajemnych zobowiązań i zasad współdziałania dla realizacji monitoringu wód w ramach Projektu Ochrona Środowiska na Terenach Wiejskich - Delegatura w Łomży Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku została wykonawcą badań monitoringowych. Niniejsze, czwarte z kolei, opracowanie zawiera podsumowanie wyników badań przeprowadzonych w trzech latach założonego cyklu badawczego, tj. w okresie lipiec 2003 czerwiec 2006 roku na obiekcie - Zlewnia Kanału Turośl,. 2

Charakterystyka Obiektu - Zlewnia Kanału Turośl wg AQUAGEO Michał Fic Na podstawie podziału fizyczno-geograficznego Polski, obszar zlewni Kanału Turośl leży w północno-wschodniej części mezoregionu Równiny Kurpiowskiej. Zlewnię Kanału Turośl tworzą dwie duże jednostki morfologiczne. Pierwsza to holoceńskie równiny zalewowe, druga to równiny sandrowe. Wydzielony fragment zlewni Kanału Turośl położony jest na tzw. sandrze kurpiowskim, zbudowanym z piasków, które na działach między dolinami poszczególnych cieków tworzą wydmy, dochodzące do 20m wysokości względnej, natomiast wzdłuż cieków ciągną się podmokłe tarasy zalewowe zajęte przez łąki. Analizowany obszar jest płaski, generalne nachylenie terenu jest ku południowemu wschodowi. Zlewnia Kanału Turośl rocznie otrzymuje ok. 675 mm opadu, który z racji sprzyjających warunków geologicznych oraz geomorfologicznych w większej części (15%) podlega odpływowi podziemnemu. Ze względu na prawie płaską powierzchnię tylko 7% opadu (50 mm) podlega spływowi powierzchniowemu. Pozostałe 78% opadu, czyli 525 mm stanowi deficyt odpływu. Przedstawiony bilans sporządzono z dużym uogólnieniem, mimo to dobrze ilustruje on zależności pomiędzy odpływem podziemnym, a odpływem powierzchniowym w różnych warunkach przyrodniczych. Dane bilansowe dokumentują, że tylko niewielka część opadu atmosferycznego zasila wody podziemne i powierzchniowe. Głównym ciekiem badanego terenu jest Kanał Turośl. Jego źródła znajdują się w Puszczy Piskiej pomiędzy miejscowościami Niski Grąd a Karwica. Ciek ten na całym swoim odcinku płynie w kierunku południowo-wschodnim i na południe od miejscowości Turośl zasila Pisę, która jest dopływem Narwi. Kanał Turośl jest, na analizowanym terenie, ciekiem całkowicie uregulowanym, mającym liczne połączenia z gęstą siecią cieków, kanałów i rowów melioracyjnych. Wspomniane liczne rowy i kanały tworzą specyficzne warunki wodne o niepewnych tj. ruchomych wododziałach i o nie zawsze ustalonym, tj. często zmiennym kierunku przepływu wód. Sieć monitoringu zlokalizowano w obrębie gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka, w których znaczną część areału stanowią łąki i pastwiska. Gospodarstwa osiągają tu nawet produkcję mleka na poziomie 6000 l/rok od krowy. Metodyka opomiarowania i opróbowania Dla oceny efektu Projektu zaplanowano i wykonano sieć monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych uwzględniając specyfikę lokalnych warunków przyrodniczych. Wykonano sieć obserwacyjną wód podziemnych piezometry oraz sieć obserwacyjną wód powierzchniowych punkty wodowskazowe. Zasadą koncepcji monitoringu opracowaną przez firmę ARCADIS-EKOKONREM (2001-2002) było zlokalizowanie posterunków pomiarowych dla wód podziemnych bezpośrednio przy gospodarstwach objętych Projektem i dla porównania przy gospodarstwach nim nie objętych. Sieć monitoringu na terenie obiektu Kanał Turośl składała się z: 7 piezometrów monitorujących wody podziemne, w tym: 3 piezometrów pojedyńczych (P2, P3, P5), w celu obserwacji górnej strefy warstwy wodonośnej oraz 2 piezometrów podwójnych (P1M1 a i b, P2M4 a i b) w systemie multi levels w celu prowadzenia obserwacji zróżnicowania jakości w obrębie warstwy wodonośnej tj. w dwóch strefach górnej i dolnej; 2 punktów pomiaru jakości wód powierzchniowych na Kanale Turośl (zaopatrzonych w limnigrafy do pomiarów on line ) zlokalizowanych poniżej zastawek piętrzących, 2 punktów pomiaru wód powierzchniowych płynących na dopływach Kanału Turośl (rowach melioracyjnych); 3

1 punktu pomiaru jakości wód powierzchniowych stojących na zbiorniku wodnym w osiedlu Ściśle. Dodatkowo, w celu rozszerzenia informacji o zlewni Kanału Turośl, wyznaczono dwa punkty pomiarowe: 1 punkt pomiaru jakości wód powierzchniowych na ujściu Kanału Turośl do rzeki Pisy ppk Potasie badany w okresie lipiec 2004- czerwiec 2005; 1 punkt pomiaru jakości wód podziemnych komunalne ujęcie wody pitnej dla miejscowości Turośl. Wszystkie punkty monitoringowe na wodach powierzchniowych płynących zaopatrzone są w łaty wodowskazowe. Dwa punkty na Kanale Turośl wyposażone są w limnigrafy do ciągłych pomiarów trzech parametrów: poziomu wody, temperatury wody i przewodności właściwej. W analizowanym okresie kilkakrotnie doszło do dewastacji limnigrafu L2 zlokalizowanego poniżej ujścia Kanału Grzędy-Wejdo, co uniemożliwiło realizację ciągłości pomiaru. W trakcie niżówek hydrologicznych może nastąpić zanik wód powierzchniowych w rowach melioracyjnych. Sytuacja taka miała miejsce w sierpniu 2003 roku w rowie melioracyjnym R3. W okresie lipiec 2005r. czerwiec 2006r., podobnie jak w okresie 2004-2005 i 2005-2006, woda w rowach nie wysychała. W okresie objętym badaniami nie występowały problemy z poborem próbek z piezometrów ponieważ wszystkie piezometry wykonane w zlewni Kanału Turośl zafiltrowane są w typowej warstwie wodonośnej. Próbki wody do badań laboratoryjnych pobierane były z częstotliwością: 1 raz w miesiącu wody powierzchniowe, 1 raz w kwartale wody podziemne. W oparciu o przenośną aparaturę, w terenie wykonywany był pomiar temperatury powietrza i wody, przewodności elektrycznej, koncentracji jonów wodorowych (odczyn ph) oraz potencjału redox. Pobrane próbki poddane były analizie chemicznej w Laboratorium Delegatury w Łomży Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Białymstoku. Laboratorium od maja 1998 roku posiada wdrożony system jakości potwierdzony certyfikatem Polskiego Centrum Akredytacji. Certyfikat Akredytacji Laboratorium Badawczego Nr 189 potwierdza, że laboratorium spełnia wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025:2001. Zakres i metodyka wykonywanych oznaczeń : Dla wód powierzchniowych i podziemnych ustalono, zgodnie z wytycznymi zawartymi w koncepcji monitoringu opracowanej przez firmę ARCADIS-EKOKONREM (2001-2002) jednolity zakres oznaczeń : Oznaczenie Oznaczenie objęte Jednostka Normy lub procedury badawcze akredytacją Q Temperatura wody o C PN-77/C-04584 Zapach PN-72/C-04557 Potencjał redox mv Instrukcja obsługi miernika HJ 991002 f. Hanna - instruments Barwa Q mg Pt/l PN-EN ISO 7887;2002 pkt.4 Odczyn Q ph PN-90/C-04540.01 Przewodność właściwa Q µs/cm PN EN 27888: 1999r. 4

Tlen rozpuszczony Q mg O 2 /l PN-EN 25814: 1999r. Indeks nadmanganianowy Q mg O 2 /l PN-EN ISO 8467: 2001r. Azot amonowy Q mg N-NH 4 /l PB-21 wyd.7 z 3.06.2005r. Azot azotynowy Q mg N-NO 2 /l PN-EN 26777:1999r. Azot azotanowy Q mg N-NO 3 /l PN-82/C-04576.08 Azot ogólny Kjeldaha Q mg N/l PB-28 wyd. 6 z dn. 12.06.2002r. Fosforany Q mg PO 4 /l PN-EN 1189:2000r. Od lipca 2004 roku, w celu uzyskania pełnej oceny eutrofizacji wód zgodnie z nowymi przepisami prawnymi, zakres badań został rozszerzony o dodatkowe oznaczenia: Oznaczenie Oznaczenie objęte Jednostka Normy lub procedury badawcze akredytacją Q Azot ogólny Q mg N/l PN-73/C-04576.14 Fosfor ogólny Q mg P/l PN-EN 1189:2000 Chlorofil a Q µg/l PB-39 wyd.6,z dnia 12.06.2002r. PN-86/C-05560.01; PN-86/C-05560.02 Punkty monitoringowe: Lokalizację punktów monitoringowych przedstawia mapka: Sieć monitoringu środowiska na terenach wiejskich obiekt: Zlewnia Kanału Turośl Zał. nr 2. Poniżej w tabeli przedstawiono zestawienie punktów pomiarowych wraz z charakterystyką umiejscowienia oraz współrzędnymi pomierzonymi za pomocą GPS-u. Symbole R oznaczają punkty pomiaru jakości wody powierzchniowej, Q punkty pomiaru wielkości przepływu, L- elektroniczne limnigrafy, P piezometry, M- piezometry w systemie multi levels, W zbiornik wody używany do nawodnień rolniczych. Wody powierzchniowe Lp. Nr punktu Lokalizacja Współrzędne Rzędna GPS 103,1 geograficzne N- 53 o 23.421 E 21 o 44.428 N- 53 o 23.843 103,5 E- 21 o 43.743 N- 53 o 25,274 104,0 E 21 o 40,862 1 L1Q1R1 Kanał Turośl poniżej mostu na drodze Myszyniec Kolno, ok. 100m poniżej zastawki piętrzącej na południowym odcinku Kanału 2 R2 Rów melioracyjny biegnący od osiedla Ściśle do Kanału Turośl przy ujściu rowu do kanału, ok. 6 m powyżej zastawki 3 R3 Rów melioracyjny w pobliżu miejscowości Nowa Ruda punkt zlokalizowany w sąsiedztwie gospodarstwa uczestniczącego w Projekcie, ok. 50 m od początku rowu 4 L2Q2R4 Kanał Turośl ok. 40 m poniżej jazu, który znajduje się poniżej ujścia N- 53 o 26.155 Kanału Grzędy Wejdo północny odcinek Kanału E- 21 o 40.246 5 W1 Zbiornik wodny (staw kopany) przy gospodarstwie objętym Programem w N- 53 o 23.976 osiedlu Ściśle E- 21 o 44.693 Wody podziemne 1. P1M1/a/ Piezometr monitorujący górną strefę wód podziemnych napływających z gospodarstwa objętego Programem w osiedlu Ściśle zlokalizowany w bliskim sąsiedztwie zbiornika na gnojowicę i obory wielostanowiskowej 2 P1M1/b/ Piezometr monitorujący dolną strefę wód podziemnych na pływających z gospodarstwa objętego Programem w osiedlu Ściśle zlokalizowany w bezpośrednim sąsiedztwie zbiornika na gnojowicę i obory 3 P2 Piezometr monitorujący wody napływające z leśnych terenów wydmowych, usytuowany na terenie gospodarstwa objętego Programem, przy drodze gruntowej prowadzącej do osiedla Ściśle, tzw. piezometr tłowy dla posterunku P1M1 4 P3 Piezometr na łąkach pomiędzy osiedlem Ściśle, a Kanałem Turośl, określa tło obszarowe, przede wszystkim monitoruje wymywanie substancji biogennych z intensywnie eksploatowanych użytków zielonych 5 P4M2/a/ Piezometr do obserwacji górnej strefy wód podziemnych napływających z gospodarstwa nie uczestniczącego w Projekcie (bez zbiornika na gnojowicę) w osiedlu Ściśle zlokalizowany na polu kukurydzy ok. 70 m od zabudowań gospodarczych 6 P4M2/b/ Piezometr do obserwacji dolnej strefy wód podziemnych napływających z gospodarstwa nie uczestniczącego w Projekcie (bez zbiornika na gnojowicę) w osiedlu Ściśle - zlokalizowany na polu kukurydzy ok. 70 m od zabudowań gospodarczych 7 P5 Piezometr przy gospodarstwie uczestniczącym w Projekcie w pobliżu miejscowości Nowa Ruda zlokalizowany w sąsiedztwie obory wielostanowiskowej i pryzm kiszonki oraz starych pryzm obornika N- 53 o 24.043 E- 21 o 44.677 N-53 o 23.962 E-21 o 44.890 N-53 o 23.978 E-21 o 44.225 N-53 o 24.243 E- 21 o 44.161 N-53 o 25.218 E-21 o 40.819 103,3 101,8 97,5 107,7 102,7 106,4 105,7 5

Podsumowanie wyników badań Ocenę jakości wody przeprowadzono zgodnie z: - Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 roku w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. /Dz.U. Nr 32 poz 284/. Rozporządzenie to wyszczególnia pięć klas czystości zarówno wód powierzchniowych jak i podziemnych; - Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 roku w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych /Dz.U. Nr 241, poz. 2093/. Wody podziemne / Jakość badanych wód podziemnych na terenie obiektu zlewni Kanału Turośl, w trzyletnim cyklu badawczym była zróżnicowana i wahała się od II klasy czystości, a więc dobrej jakości do klasy V, czyli złej jakości. Najczęściej jej jakość można było jednak zakwalifikować do III i IV klasy czystości. Analizując trendy zmian można stwierdzić, że wyraźnie pogorszyła się jakość wody w płytszej warstwie piezometru P1M1/a/, a w jego głębszej warstwie wyraźnie się poprawiła. Poprawiła się również jakość wody w głębszej warstwie piezometru P4M2/b/, chociaż górna warstwa utrzymywała się niezmiennie w IV klasie czystości. Nieznacznie pogorszyła się woda w piezometrze zamontowanym przy lesie jako piezometr tłowy. Jakość wody w pozostałych dwóch piezometrach czyli P3 i P5 utrzymywała się na podobnym poziomie, przy czym w piezometrze P5 zlokalizowanym w Nowej Rudzie, w gospodarstwie uczestniczącym w Programie i zaopatrzonym w zbiornik na gnojowicę, jej jakość była najwyższa. miesiąc/ Klasa czystości w piezometrze P1M1/a/ P1M1/b/ P2 P3 rok 2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 2004 2005 lipiec III III V IV IV IV IV V IV IV III IV październik IV III V III III III III IV IV IV IV IV rok 2004 2005 2006 2004 2005 2006 2004 2005 2006 2004 2005 2006 styczeń III III III V IV III III IV IV III IV IV kwiecień III III V V IV III IV IV IV IV V IV Miesiąc/ Klasa czystości w piezometrze P4M2/a/ P4M2/b/ P5 rok 2003 2004 2005 2003 2004 2005 2003 2004 2005 lipiec IV IV IV IV IV III V III III październik IV IV IV IV III III III III III rok 2004 2005 2006 2004 2005 2006 2004 2005 2006 styczeń III IV IV III III II III III II kwiecień IV IV IV IV III III III IV III W większości piezometrów tj. P1M1/a/, P1M1/b/, P2, P3 i P5 o obniżeniu klasyfikacji decydowały głównie azotany, a dodatkowo azotyny, amoniak oraz przesunięty w stronę kwaśnego - odczyn. Natomiast w piezometrach P4M2/a/ i P4M2/b/ klasyfikację obniżało stężenie amoniaku (szczególnie w pierwszym z nich), fosforanów i sporadycznie tlenu rozpuszczonego. 6

Dobrą jakością cechowała się surowa woda pobrana z komunalnego ujęcia wody w Turośli. W okresie lipiec 2004 - czerwiec 2005 tylko fosforany i rzadziej amoniak klasyfikowały badaną wodę do II klasy czystości. W kolejnym okresie zanotowano niewielki wzrost stężeń fosforanów. Przekroczyły one nieznacznie granice II klasy czystości. Stężenia badanych wskaźników były również znacznie niższe od dopuszczalnych zawartych w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 19 listopada 2002 roku w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. / W kolejnych latach badań zmniejszało się zagrożenie obszaru zlewni Kanału Turośl zanieczyszczeniem ze źródeł rolniczych, wyrażone stężeniem azotanów przekraczającym wartość graniczną tj. 40 mg NO 3 /l w wodach podziemnych. W pierwszym roku badań wielkość tę przekraczały stężenia notowane w prawie wszystkich piezometrach z wyjątkiem piezometru P4M2 /a/ i /b/. W drugim roku przekroczenia notowano już tylko w połowie badanych próbek z piezometru P1M1 /a/ i /b/ oraz sporadycznie w wodzie z piezometru P3. W trzecim i ostatnim okresie badawczym przekroczenia wartości granicznej stwierdzono wyłącznie w dwóch próbkach pobranych z piezometru P1M1/a/. W pozostałych piezometrach stężenia azotanów malały. W pierwszym roku badań stwierdzono w piezometrach P1M1/b/ i P5, zamontowanych w gospodarstwach uczestniczących w Projekcie, stężenia azotanów przekraczające wartość 50 mg NO 3 /l, co określa wody już nie zagrożone, a zanieczyszczone ze źródeł rolniczych. W kolejnych latach tak wysokie stężenia już się nie powtórzyły. Zamontowane w tych gospodarstwach zbiorniki spełniają więc zadanie zabezpieczania przed przedostawaniem się zanieczyszczeń gospodarczych do wód podziemnych. 7

Wody powierzchniowe: Czystość wód powierzchniowych zlewni Kanału Turośl, oceniona zgodnie z obowiązującą klasyfikacją, jest niekorzystna. W punktach wyznaczonych na Kanale Turośl, we wszystkich trzech latach badań, stwierdzono wody niezadowalającej jakości (IV klasa czystości). Decydowały o tym jednak tylko indeks nadmanganianowy i barwa, których granice wyznaczone dla poszczególnych klas uległy w obecnie obowiązującym rozporządzeniu zdecydowanemu obniżeniu w stosunku do poprzednio obowiązujących przepisów prawnych. W zakresie analizowanych parametrów nie ma istotnych różnic jakości wody pomiędzy początkowym, a końcowym odcinkiem Kanału. W rowach melioracyjnych R2 i R3 jakość wód pogarszała się w kolejnych latach z IV do V klasy czystości. Najwyraźniejsze jednak pogorszenie jakości wód zanotowano w stawie /W1/ w miejscowości Ściśle. W pierwszym roku badań tylko indeks nadmanganianowy kwalifikował wodę jako niezadowalającej jakości (IV klasa czystości). W trzecim roku prowadzonych badań o niekorzystnej klasyfikacji decydowały, obok wysokich wartości indeksu nadmanganianowego, wcześniej nie notowane deficyty tlenowe, wzrost stężeń azotu Kjeldahla oraz chlorofilu a. Ponadto zdarzały się III i IV klasowe stężenia amoniaku. W poprzednim okresie ww. parametry nie wykraczały poza I i II klasę czystości. Przyczyną może być zmiana użytkowania bezpośredniej zlewni stawu z pastwisk na intensywnie nawożone gnojowicą pole kukurydzy. Okres badawczy lipiec 2003 czerwiec 2004 /ocena uznaniowa ze względu na zmianę sposobu klasyfikacji wód/ lipiec 2004 - czerwiec 2005 lipiec 2005 czerwiec 2006 Klasa czystości w punkcie /wskaźniki decydujące o klasyfikacji ppk Potasie L1Q1R1 L2Q2R4 R2 R3 W1 - IV III/IV Indeks nadmanganianowy Indeks nadmanganianowy IV tlen rozpuszcz. indeks nadmanganianowy barwa - V klasa IV indeks nadmanganianowy, barwa - V klasa - IV indeks nadmanganianowy, barwa - V klasa IV indeks nadmanganianowy, barwa - V klasa IV indeks nadmanganianowy, barwa - V klasa IV/V tlen rozpuszcz. Indeks Najmanganianowy V tlen rozpuszcz., fosforany, barwa V tlen rozpuszcz., indeks nadmanganianowy, barwa IV azotany, Indeks najmanganianowy IV indeks nadmanganianowy, azot Kjeldahla, azotany, azot ogólny, chlorofil a, barwa ogólny V tlen rozpuszcz., barwa IV Indeks nadmanganianowy V indeks nadmanganianowy, barwa V tlen rozpuszcz., indeks nadmanganianowy, azot Kjeldahla, barwa, chlorofil a Jakość wód powierzchniowych, badanych w ramach Projektu w zlewni Kanału Turośl, była dobra pod względem zanieczyszczenia związkami biogennymi azotu i fosforu: - stężenia azotanów, będące podstawowym kryterium wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, w punktach wyznaczonych na Kanale Turośl oraz na rowie melioracyjnym R2 i w stawie w m. Ściśle były w całym trzyletnim okresie badawczym znacznie niższe od 40 mg NO 3 /l tj. granicy określonej rozporządzeniem MŚ jako granica wyznaczona dla wód zagrożonych zanieczyszczeniem 8

związkami azotu ze źródeł rolniczych. Najwyższe stężenia azotanów notowane były w rowie R3, ale tylko latem 2004 roku oscylowały wokół wyznaczonej wartości granicznej. Najczęściej nie przekraczały wielkości 35 mg NO 3 /l. W żadnym punkcie pomiarowym stężenie azotanów nie przekroczyło wielkości określonej rozporządzeniem dla wód zanieczyszczonych ze źródeł rolniczych tj. 50 mg NO 3 /l. Stężenia amoniaku i azotynów były również niewielkie i sporadycznie przekraczały wielkości odpowiadające I klasie czystości. Wyższe były jedynie stężenia azotu ogólnego Kjeldahla, generalnie (z wyjątkiem stawu w m. Ściśle) nie przekraczały one granicy III klasy czystości ; - zanotowane stężenia fosforanów i fosforu ogólnego przeważnie były niskie i mieściły się w I i II klasie czystości. Tylko w rowie R2 zdarzały się wyraźnie wyższe stężenia obu wskaźników, w przypadku fosforanów w okresie 2004-2005 wpływając nawet na niekorzystną klasyfikację roczną. / Ocena wód powierzchniowych płynących zlewni Kanału Turośl, przeprowadzona, zgodnie z Zał. nr 1 do Rozporządzenia MŚ z dnia 23 grudnia 2002r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych /Dz.U. Nr 241, poz. 2093/, w oparciu o średnie roczne stężenie azotanów, azotu ogólnego, fosforu ogólnego i chlorofilu a wskazuje w obu okresach badawczych tj. 2004-2005 i 2005-2006: - na niski stopień eutrofizacji wody w Kanale Turośl; - na podwyższony stopień eutrofizacji w rowie melioracyjnym R2 - wartość graniczną, powyżej której występuje eutrofizacja, przekracza średnie roczne stężenie fosforu ogólnego; - na wysoki stopień eutrofizacji wody w rowie R3. Przekroczenia średniej rocznej wartości dotyczyły wszystkich wskaźników eutrofizacji. W okresie 2004-2005 były to azotany, azot ogólny i chlorofil a, a w okresie 2005 2006 były to azotany, azot ogólny i fosfor ogólny. Analizując wskaźniki eutrofizacji można stwierdzić, że stężenia fosforu ogólnego w okresie 2005-2006 były we wszystkich punktach wyższe niż w poprzednim cyklu badawczym. Azotany i azot ogólny utrzymywały się na podobnym poziomie. Niższe były natomiast, z wyjątkiem dolnego odcinka Kanału Turośl, stężenia chlorofilu a 9

Wnioski: Zlewnia Kanału Turośl, z intensywnie rozwijającą się gospodarką rolną (głównie intensywną hodowlą krów), jest obszarem narażonym na zanieczyszczenia ze źródeł rolniczych. W wodach podziemnych kontrolowanych w analizowanej zlewni najczęściej notowana była klasa III i IV, a więc były to wody na pograniczu zadowalającej i niezadowalającej jakości. O klasyfikacji w większości piezometrów z wyjątkiem piezometrów P3 i P2M4 /a/ i /b/, decydowały stężenia azotanów, ale ich wielkości w rozpatrywanym okresie badawczym tj. od lipca 2003 do czerwca 2006 wyraźnie malały. Za wodę zagrożoną zanieczyszczeniem ze źródeł rolniczych, gdzie stężenia azotanów w ostatnim roku badań dwukrotnie przekraczały 40 mg NO 3 /l, można uznać tylko wodę z płytszej warstwy piezometru P1M1/a/ w osiedlu Ściśle. Analiza wyników przeprowadzonych badań wskazuje, że klasyfikacja ogólna wód powierzchniowych, mimo, że była niekorzystna (IV i V klasa czystości), nie wynikała bezpośrednio z rolniczego charakteru zlewni. O klasyfikacji najczęściej decydował indeks nadmanganianowy, którego wartości, po zmianie regulacji prawnych w Polsce, mimo że się nie zwiększyły, zaczęły decydować o obniżaniu klasyfikacji we wszystkich badanych rzekach w kraju. Przekroczone wszystkie wskaźniki eutrofizacji wód zanotowano tylko w rowie melioracyjnym R3 w Nowej Rudzie. W rowie tym notowano również najwyższe stężenia azotanów, nie przekraczały one jednak granicy 50 mg NO 3 /l, czyli granicy wyznaczonej dla wód zanieczyszczonych ze źródeł rolniczych, generalnie nie przekraczały one również granicy 40 mg NO 3 /l wyznaczonej dla wód zagrożonych zanieczyszczeniem. W okresie objętym badaniami tj. lipiec 2003 czerwiec 2006 roku, nie stwierdzono również tendencji wzrostowej tych stężeń, co jest warunkiem uznania wód za zagrożone zanieczyszczeniem ze źródeł rolniczych. Niekorzystnym zjawiskiem jest jednak fakt występowania coraz częściej w badanym okresie deficytów tlenowych w rowach melioracyjnych i stawie w m. Ściśle. W tym ostatnim stwierdzono wyraźne pogorszenie jakości wody po zmianie użytkowania jego bezpośredniej zlewni z pastwiska na pole kukurydzy, intensywnie nawożone gnojowicą. Bardzo niekorzystnym zjawiskiem w obserwowanej zlewni jest wylewanie gnojowicy na łąki w okresie pozawegetacyjnym przez rolników, których gospodarstwa nie posiadają zbiorników na gnojowicę. Zabrania tego art. 13 ust. 1 Ustawy z dnia 26 lipca 2000r. o nawozach i nawożeniu /Dz.U. Nr 89, poz. 991 z póź. zm./. Lekka struktura gleb na analizowanym terenie sprzyja szybkiemu przenikaniu gnojowicy do wód gruntowych, co powinno być uwzględniane przy ustalaniu dawek nawożenia także w okresie wegetacyjnym. Niekorzystny wpływ sąsiedztwa silnie nawożonych gnojowicą upraw kukurydzy zaznaczył się pogorszeniem jakości wody w stawie w miejscowości Ściśle. W badanej zlewni istnieje ponadto znaczna ilość, nie posiadających uszczelnienia podłoża, pryzm z kiszonką, będących kolejnym źródłem zanieczyszczenia wód związkami azotu i fosforu. W związku z tym, że w badanych wodach powierzchniowych nie stwierdzono przekroczenia wartości granicznych wyznaczonych dla wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, a w badanych wodach podziemnych przekroczenia notowane były w ostatnim cyklu badawczym tylko sporadycznie i tylko w jednym z piezometrów, a także uwzględniając fakt, że stężenia azotanów w kolejnych cyklach badawczych maleją, uznano, że nie ma konieczności kontynuowania badań poza wyznaczony w Programie Monitoringu Terenów Wiejskich, trzyletni cykl badawczy. Omawiana zlewnia, ze względu na jej typowo rolniczy charakter 10

powinna być jednak cyklicznie monitorowana, a przeprowadzone badania będą mogły służyć jako punkt odniesienia dla stwierdzenia wpływu tej zalewni na jakość wód powierzchniowych i podziemnych w przyszłości. 11

WODY POWIERZCHNIOWE - wybrane parametry fizykochemiczne w latach 2003-2006 12

WODY PODZIEMNE - wybrane parametry fizykochemiczne w latach 2003-2006 50 mg/l-wartość graniczna dla wód zanieczyszczonych 3 mg/l wartość graniczna dla V klasy 16

WODY PODZIEMNE - wybrane parametry fizykochemiczne w latach 2003-2006 5 mg/l - wartość graniczna dla V klasy 3000 S/cm wartość graniczna dla V klasy 17

Wody powierzchniowe płynące - wskaźniki eutrofizacji w latach 2003-2006 18

Załącznik nr 2. Sieć monitoringu środowiska na terenach wiejskich Zlewnia Kanału Turośl L2/Q2/R4 R3 Głębokie P5 Nowa Ruda Ściśle P4M2-b P4M2-a P1M1-b 400 800 m R2 P3 P1M1-a W1 P2 P1 Punkty monitoringu wód podziemnych Turośl Q1/R1/W1 - punkty monitoringu wód powierzchniowych Zabudowa gospodarstw objętych Projektem Tereny zalesione do Myszyńca L1/Q1/R1 do Kolna