Autorka: Iwona Bartkowska Moduł 4 Klasyfikacja skazanych Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności polega na takim doborze odpowiednich metod i środków oddziaływań penitencjarnych na skazanych, aby były one jak najlepiej dostosowane do indywidualnych właściwości tj. cech osobowości, sytuacji, na przykład rodzinnej i zdrowotnej, potrzeb i możliwości osadzonych. Zapamiętaj! Podstawowym warunkiem tej indywidualizacji jest klasyfikacja, która polega na podziale skazanych na grupy i podgrupy klasyfikacyjne według określonych kryteriów, w celu skierowania skazanego do właściwego rodzaju i typu zakładu karnego oraz ustalenia systemu wykonywania kary, jak również odpowiedniego rozmieszczenia wewnątrz zakładu karnego. W klasyfikacji można wyróżnić dwa etapy: klasyfikację zewnętrzną (prawna), to podział na grupy w celu wyboru odpowiedniego rodzaju i typu zakładu karnego i wewnętrzną (pedagogiczna), jest to podział w celu odpowiedniego rozmieszczenia wewnątrz jednostki penitencjarnej. W polskim systemie penitencjarnym kodeks karny wykonawczy formułuje cele oraz kryteria klasyfikacji. Artykuł 82 1 przypisuje klasyfikacji następujące cele:!!! stworzenie warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanymi, zapobieganie szkodliwym wpływom skazanych zdemoralizowanych, zapewnienie skazanym bezpieczeństwa osobistego, edu.cossw.pl strona 1
wybór właściwego systemu wykonywania kary, rodzaju i typu zakładu karnego, rozmieszczenie skazanych wewnątrz zakładu karnego. Klasyfikacja dokonywana jest na podstawie określonych kryteriów, formalnych (przedmiotowych), do których zaliczamy: płeć, wiek, uprzednie odbywanie kary pozbawienia wolności, umyślność lub nieumyślność czynu, czas pozostałej do odbycia kary pozbawienia wolności, stan zdrowia fizycznego i psychicznego, w tym stopień uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub psychotropowych, rodzaj popełnionego przestępstwa. Kryteria materialne (podmiotowe), są to: stopień demoralizacji i zagrożenia społecznego, podatność na resocjalizację. Określenie kryteriów formalnych jest w praktyce łatwiejsze, na przykład na podstawie posiadanej dokumentacji. Kryteria materialne mają charakter ocenny i ich precyzyjne określenie jest dość trudne i pracochłonne, wymaga stosowania badań osobopoznawczych. W klasyfikacji skazanych w sposób szczególny bierze się pod uwagę badania osobopoznawcze oraz psychologiczne i psychiatryczne. Skazany jest zobowiązany do podania danych i informacji niezbędnych do ustalenia potrzeb w zakresie oddziaływania penitencjarnego oraz przygotowania go do życia na wolności, po zwolnieniu z zakładu karnego. W ramach tych badań skazany podaje dane osobowe i informacje o ich zmianie, miejsce zameldowania lub przebywania, oraz inne niezbędne do prawidłowego wykonywania kary pozbawienia wolności. Badania osobopoznawcze polegają w szczególności na analizie: danych osobowych skazanego, informacji dotyczących życia rodzinnego skazanego, edu.cossw.pl strona 2
kontaktów społecznych skazanego, przyczyn i okoliczności popełnienia przez skazanego przestępstwa, uprzedniej karalności, stopnia podatności na wpływ podkultury przestępczej, zachowań wskazujących na możliwość występowania zaburzeń psychicznych albo uzależnienia od alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych, umiejętności przystosowania się skazanego do warunków i wymagań zakładu, wyniki badań psychologicznych, a także psychiatrycznych. Badania osobopoznawcze realizuje się zwłaszcza poprzez: wywiad ze skazanym, rozmowy ze skazanym, obserwację zachowań skazanego, wykorzystanie wyników badań psychologicznych, analizę dokumentów dotyczących skazanego, w tym wywiadu środowiskowego, w przypadku zlecenia jego wykonania, oraz informacji dotyczących osoby skazanego przesłanych przez sąd, rozmowy i korespondencję z rodziną i innymi osobami bliskimi skazanemu, zapoznawanie się z treścią korespondencji skazanego, jeżeli podlega ona nadzorowi lub cenzurze. Prowadzenie badań osobopoznawczych dokumentuje się poprzez wskazanie zastosowanych metod badania oraz zapis uzyskanych informacji dotyczących skazanego. Oprócz tych badań prowadzone są psychologiczne badania, które polegają na poznaniu osobowości skazanego, jego psychospołecznych mechanizmów zachowania oraz określeniu wskazań i zaleceń dotyczących sposobów oddziaływania. Dobór metod badawczych i ich zakres ustala psycholog. Badania te kończy się orzeczeniem psychologiczno-penitencjarnym lub opinią psychologiczną, której zakres będzie uzależniony od okoliczności skutkującej potrzebę badania. Badania te będą stanowiły istotną podstawę do podjęcia decyzji klasyfikacyjnej. edu.cossw.pl strona 3
Przed podjęciem decyzji klasyfikacyjnej i w celu stworzenia warunków sprzyjających indywidualnemu postępowaniu ze skazanym, informuje się go o zasadach odbywania kary pozbawienia wolności w poszczególnych systemach wykonywania kary pozbawienia wolności, o obowiązkach i uprawnieniach wynikających z wykonywania indywidualnego programu oddziaływania albo indywidualnego programu terapeutycznego. Skazanego informuje się o sposobie i terminie opracowania indywidualnego programu oddziaływania, w celu uzyskania zgody na współudział w jego opracowaniu i wykonaniu. Skazanemu przedstawia się projekt indywidualnego programu oddziaływania albo indywidualny program terapeutyczny. W przypadku odbywania kary w systemie zwykłym, nie opracowuje się programu więc nie ma potrzeby przedstawiania projektu. Uwzględniając kryteria klasyfikacji, skazanych dzieli się na grupy i podgrupy klasyfikacyjne. Zapamiętaj! Grupy klasyfikacyjne oznaczone są symbolami M,P,R,W odpowiadającymi rodzajom zakładów karnych: zakład karny dla młodocianych, zakład karny dla odbywających karę po raz pierwszy, zakład karny dla recydywistów penitencjarnych, zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego. Podgrupy klasyfikacyjne oznaczone są cyframi 1,2,3 odpowiadającymi typom zakładów karnych oraz literami p,t,z odpowiadającymi systemom wykonywania kary: zakład karny typu zamkniętego, zakład karny typu półotwartego, zakład karny typu otwartego; system programowanego oddziaływania, system terapeutyczny, system zwykły. edu.cossw.pl strona 4
Jednym z celów klasyfikacji, o czym była mowa wcześniej, jest rozmieszczenie skazanych. W kodeksie karnym wykonawczym, w artykule 110 4 określone zostało to, co w szczególności powinno być brane pod uwagę przy umieszczaniu skazanego w celi mieszkalnej. Są to: decyzja klasyfikacyjna, konieczność oddzielenia skazanego od tymczasowo aresztowanego, potrzebę zapewnienia porządku oraz bezpieczeństwa w zakładzie karnym, zalecenia lekarskie, psychologiczne i rehabilitacyjne, potrzebę kształtowania właściwej atmosfery wśród skazanych, konieczność zapobiegania samoagresji i popełnianiu przestępstw w trakcie odbywania kary. Ważnym elementem dla klasyfikacji wewnętrznej jest stopień wykolejenia społecznego oraz związana z nim prognoza, określana jako podatność na resocjalizację. Przyczynia się to,do odpowiedniego rozmieszczenia w oddziałach i celach mieszkalnych, a tym samym do przeciwdziałania negatywnym wpływom skazanych zdemoralizowanych na skazanych o mniejszym stopniu demoralizacji. Przy rozmieszczeniu skazanych należy pamiętać również o rodzaju przestępstwa, stanie zdrowia fizycznego i psychicznego, przynależności do podkultury przestępczej, co jest związane z potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa skazanym i porządku w zakładzie karnym. Wynika to również z obowiązku jaki zgodnie z artykułem 108 1 kodeksu karnego wykonawczego spoczywa na administracji zakładu karnego, podejmowania odpowiednich działań celem zapewnienia skazanym bezpieczeństwa osobistego w czasie odbywania kary. Skazanego osadza się w celi mieszkalnej wieloosobowej lub jednoosobowej. Nieodpowiedni dobór skazanych w celach mieszkalnych utrudnia oddziaływania wychowawcze, a tym samym nie pomaga w realizacji celów wykonywania kary pozbawienia wolności. Przejdźmy do omówienia organów uprawnionych do dokonywania klasyfikacji i ich kompetencji w tym zakresie. Pierwszym z nich jest sąd orzekający, który, na podstawie art.62 kk, w wyroku może określić rodzaj i typ zakładów karnych oraz orzec terapeutyczny system wykonywania kary pozbawienia wolności. Najczęściej sąd orzekający kieruje do systemu terapeutycznego skazanych uzależnionych lub wykazujących zaburzenia preferencji seksualnych. Organem uprawnionym w zakresie zmian decyzji klasyfikacyjnych jest sąd penitencjarny, który może zmienić określony w wyroku rodzaj i typ zakładu karnego oraz orzeczony system terapeutyczny, edu.cossw.pl strona 5
a także zmienić lub uchylić decyzję klasyfikacyjną komisji penitencjarnej, gdy jest ona sprzeczna z prawem. Komisje penitencjarne działają w zakładach karnych, są organem kolegialnym, w skład komisji dyrektor zakładu karnego powołuje funkcjonariuszy i pracowników tego zakładu. Do udziału w pracach komisji, z głosem doradczym, dyrektor może zapraszać także inne osoby godne zaufania, zwłaszcza przedstawicieli stowarzyszeń, fundacji, organizacji i instytucji, o których mowa w art 38 1kkw, oraz kościołów i innych związków wyznaniowych. W zależności od potrzeb zakładu dyrektor może zarządzić udział poszczególnych członków komisji penitencjarnej w jej posiedzeniu przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. Komisja składa się co najmniej z trzech osób, w skład w szczególności wchodzą funkcjonariusze działów penitencjarnego, ewidencji oraz ochrony. Pracami komisji kieruje dyrektor lub inna wyznaczona przez niego osoba. W posiedzeniu komisji uczestniczy wychowawca skazanego, którego dotyczy wniosek o wydanie decyzji lub opinii. Komisja penitencjarna ogłasza decyzje oraz wyraża opinie po wysłuchaniu skazanego i w jego obecności. Decyzje i opinie sporządza się na piśmie wraz z uzasadnieniem i zamieszcza w aktach osobowych skazanego. Jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, decyzje, oceny i opinie komisji penitencjarnej podaje się do wiadomości ogółu skazanych, za zgodą skazanego, którego sprawa dotyczy. Zakres działania komisji penitencjarnej został określony w art 76 1 kodeksu karnego wykonawczego, są to: kierowanie skazanego do właściwego zakładu karnego, jeżeli nie określił tego sąd w wyroku, kierowanie skazanego do określonego systemu odbywania kary, jeżeli nie określił tego sąd w wyroku, ustalanie indywidualnych programów oddziaływań na skazanego i dokonywanie ocen ich wykonywania, dokonywanie ocen okresowych postępów skazanego w resocjalizacji, kwalifikowanie skazanych do nauczania w szkołach i na kursach oraz podejmowanie decyzji o pozbawieniu możliwości nauczania w zakresie nieobjętym nauczaniem obowiązkowym, kwalifikowanie skazanych dorosłych, o których mowa w art.84 2 do zakładów karnych dla młodocianych oraz skazanych, o których mowa w art. 96 3 do odbywania kary w oddziałach terapeutycznych, edu.cossw.pl strona 6
kwalifikowanie skazanego, o którym mowa w art. 88 4, jako wymagającego osadzenia w zakładzie karnym typu zamkniętego w warunkach zapewniających ochronę społeczeństwa i bezpieczeństwo zakładu, oraz wymienionego w art 88 3, jako wymagającego osadzenia w tym zakładzie w wyznaczonym oddziale lub celi oraz dokonywanie, co najmniej raz na trzy miesiące, weryfikacji tych decyzji, weryfikowanie indywidualnych programów oddziaływania albo indywidualnych programów terapeutycznych, a także kierowanie i wycofywanie skazanych z oddziałów terapeutycznych, wyrażanie opinii w sprawach przyznania skazanemu przepustki o której mowa w art. 91 pkt 7 lub art. 92 pkt 9, oraz nagrody, o której mowa w art. 138 1 pkt 7 lub 8, wówczas gdy są one udzielane: po raz pierwszy, po przerwie trwającej dłużej niż sześć miesięcy, po powstaniu istotnych zmian w sytuacji prawnej lub rodzinnej skazanego, wyrażanie opinii w sprawach: przyznania nagrody, o której mowa w art.138 1 pkt 7 lub 8, skazanemu skierowanemu do odbywania kary w zakładzie karnym typu zamkniętego, projektu porządku wewnętrznego zakładu karnego oraz zmiany tego porządku, innych przekazanych jej przez dyrektora. podejmowania decyzji w sprawie korzystania przez skazanego z uprawnień określonych w art. 107 oraz zwolnienia z wykonywania pracy, na podstawie art. 121 7, wykonywanie innych zadań przewidzianych w ustawie i w przepisach wydanych na jej podstawie. Skazany może zgodnie z art.7 kodeksu karnego wykonawczego zaskarżyć do sądu penitencjarnego decyzje komisji penitencjarnej z powodu jej niezgodności z prawem. Skarga na decyzję przysługuje skazanemu w terminie siedmiu dni od dnia ogłoszenia decyzji, którą ogłasza się wraz z uzasadnieniem i pouczeniem o przysługującym skazanemu prawie, terminie i sposobie wniesienia skargi. Taka możliwość wynika z praworządnego wykonywania kary pozbawienia wolności i przestrzegania praw skazanych. Na podstawie art.102 pkt 10 kodeksu karnego wykonawczego,skazany ma prawo do składania wniosków,skarg i próśb organowi właściwemu do ich rozpatrzenia oraz przedstawiania ich, w nieobecności innych osób, administracji zakładu karnego, kierownikom jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, sędziemu penitencjarnemu, prokuratorowi i Rzecznikowi Praw Obywatelskich. edu.cossw.pl strona 7
Powyżej dokonano charakterystyki, celów i zasad, kryteriów klasyfikacji oraz organów uprawnionych do jej dokonywania. Konsekwencją klasyfikacji skazanych jest odbywanie przez nich kary w poszczególnych typach i rodzajach zakładów karnych oraz systemach wykonywania kary, gdzie w myśl art. 67 kodeksu karnego wykonawczego prowadzi się zindywidualizowane oddziaływania na skazanych, które w rezultacie mają prowadzić do osiągnięcia celów wykonywania kary pozbawienia wolności. Źródła prawa 1. Kodeks karny wykonawczy. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r.,( Dz.U. Nr 90, poz. 557), z późniejszymi zmianami. 2. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 sierpnia 2003 r., w sprawie regulaminu organizacyjno porządkowego wykonywania kary pozbawienia wolności, (Dz. U. Nr 152, poz. 1493). 3. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 2003r., w sprawie sposobów prowadzenia oddziaływań penitencjarnych w zakładach karnych i aresztach śledczych, (Dz. U.03.151.1469, zm. Dz.U.2013.01.14). Bibliografia 1. Hołda J, Hołda Z., Prawo karne wykonawcze, Kraków 2004. 2. Kuć M., Indywidualizacja wykonywania kary pozbawienia wolności, Lublin 2007. 3. Linowski K., Kontakty skazanych na karę pozbawienia wolności ze światem zewnętrznym, Ostrowiec Świętokrzyski, 2005. 4. Stańdo -Kawecka B., Prawne podstawy resocjalizacji, Kraków 2000. edu.cossw.pl strona 8
5. Wołowicz M., Wstęp do metod i technik badań penitencjarnych, Warszawa 1989. edu.cossw.pl strona 9