Rodzaje i przyczyny bezrobocia RYNEK PRACY Maciej Frączek
Bezrobocie frykcyjne Związane jest z naturalną płynnością siły roboczej, którą umożliwiają mechanizmy rynku pracy oraz pełną swobodą zmiany miejsca pracy i wyboru stanowiska pracy. Łączy się z krótkookresową niezgodnością struktury podaży i popytu na rynku pracy. W dynamicznie rozwijającej się gospodarce często pojawiają się niedopasowania (frykcje) między wolnymi miejscami pracy a poszukującymi pracy, gdyż ciągle zachodzą procesy tworzenia i likwidacji miejsc pracy, napływu i odpływu siły roboczej z rynku pracy oraz zmiany miejsc pracy przez pracowników. W rezultacie tych procesów zawsze znajduje się pewna liczba wolnych miejsc pracy i osób bezrobotnych, gdyż informacje posiadane przez pracodawców i pracowników są niedoskonałe i musi upłynąć jakiś czas, zanim bezrobotni znajdą czekające na nich miejsca pracy, a pracodawcy kompetentnych pracowników. Istotne znaczenie dla kształtowania się bezrobocia frykcyjnego mają więc takie czynniki jak: tempo powstawania i likwidowania miejsc pracy, liczba osób wchodzących na rynek pracy, liczba osób zmieniających miejsca pracy, powszechność informacji o wolnych miejscach i osobach poszukujących pracy, jakość usług pośrednictwa pracy czy intensywność poszukiwań pracy przez osoby bezrobotne.
Bezrobocie frykcyjne c.d. Ma ono charakter dobrowolny, tzn. decyzje o zwolnieniu się z pracy w celu znalezienia innego zajęcia podejmują sami pracownicy, a czas poszukiwania pracy jest stosunkowo krótki. Bezrobocie frykcyjne występuje m.in. wtedy, gdy ludzie przechodzą z jednego miejsca pracy do drugiego. Bezrobocie to dotyczy krótkookresowych przerw w zatrudnieniu wobec poszukiwania lepszych miejsc pracy (w wyniku zmiany zawodu, zainteresowań, przeprowadzki). O występowaniu bezrobocia frykcyjnego (przejściowego) świadczy przewaga osób pozostających bez pracy krócej niż 3 miesiące. Bezrobocie frykcyjne jest związane z ruchliwością, mobilnością młodszych pracowników lub absolwentów. Jest objawem normalnego funkcjonowania rynku pracy, stanowi element dynamicznie rozwijającej się gospodarki. Uznaje się, że umiarkowany poziom (2-3%) bezrobocia frykcyjnego jest wręcz pożądany dla zachowania elastyczności rynku pracy. Bezrobocie frykcyjne jest elementem bezrobocia naturalnego.
Bezrobocie strukturalne Jest rezultatem przekształceń w strukturze gospodarki. Bezrobocie strukturalne występuje wówczas, gdy brak równowagi na rynku pracy jest wynikiem niedopasowania struktury podaży pracy i struktury popytu na pracę ze względu na kwalifikacje, wykształcenie, zawód, miejsce zamieszkania. Spowodowane jest niedopasowaniem kwalifikacji pracowników, w związku z innowacjami technologicznymi, brakiem kompetencji i trudnościami w dostosowaniu się do zmian systemu produkcyjnego lub zmianami względnej konkurencyjności danej gałęzi. Bezrobocie strukturalne może mieć charakter dosyć trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj zmiany zawodu, kwalifikacji czy miejsca zamieszkania. Bezrobocie strukturalne może być szczególnie silne w pewnych regionach, uzależnionych od tradycyjnych gałęzi produkcji, które stają się nierentowne na skutek konkurencji.
Bezrobocie klasyczne Oznacza rodzaj bezrobocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na nią się przecinają. Może to być spowodowane albo działalnością związków zawodowych, albo też ustawodawstwem określającym wysokość płac minimalnych, które powoduje, że płace utrzymywane są na poziomie wyższym od poziomu równowagi. Ponieważ bezrobocie to wynika ze zbyt sztywnych płac określa się je także mianem bezrobocia płacowego. Bezrobocie naturalne Jest to bezrobocie, które towarzyszy stanowi równowagi na rynku pracy. Obejmuje zarówno bezrobocie frykcyjne jak również bezrobocie strukturalne. Bezrobocie to wynika z faktycznych rozbieżności występujących między zgłoszeniem wolnych miejsc pracy i ich realizacją zarówno po stronie popytu na pracę, jak również po stronie podaży pracy.
Bezrobocie koniunkturalne (cykliczne) Znamienną cechą rozwoju gospodarki rynkowej są powtarzające się w pewnych odstępach czasu cykle koniunkturalne, wywołujące istotne zmiany w sferze zatrudnienia i rynku pracy. Wysoka koniunktura (szczytowa faza cyklu) sprzyja maksymalnemu wzrostowi zatrudnienia, natomiast spadek koniunktury (kryzys, recesja) powoduje spadek popytu na pracę i pojawianie się bezrobocia koniunkturalnego (cyklicznego). Cechą charakterystyczną bezrobocia koniunkturalnego jest jego spadek nawet do zera w okresach wzrastającej koniunktury gospodarczej i wzrost w okresach recesji. Na ogół uznaje się, że ten rodzaj bezrobocia ma charakter przejściowy, ponieważ wraz z ożywieniem gospodarczym, któremu towarzyszy wzrost popytu na pracę, jego negatywne oddziaływanie na rynek pracy stopniowo ustępuje.
Bezrobocie typu keynesowskiego Oznacza bezrobocie wynikające z niedostatku popytu (z tego względu wynikają jego podobieństwa do bezrobocia koniunkturalnego). Powstaje ono wtedy, kiedy popyt globalny zmniejszył się, a płace i ceny nie zdążyły się dostosować, co przeszkodziło przywróceniu pełnego zatrudnienia. Z niedostatkiem popytu globalnego mamy do czynienia wówczas, gdy jest on niższy od poziomu zapewniającego pełne zatrudnienie. Bezrobocie niedostatecznego popytu wyjaśnia się zmianami struktury produkcji powodującymi przesunięcie popytu z jednych na inne rodzaje prac. Tłumaczy się je ceną, którą trzeba zapłacić za obniżenie inflacji.
Bezrobocie sezonowe Może ono pojawiać się w poszczególnych przemysłach, których aktywność uzależniona jest od pewnego okresu (pora roku, dostawy surowcowe, połowowe, rolnicze itp.). W dużej mierze dotyczy ono działalności konstrukcyjno-budowlanej, wydobywczej, rolnictwa, cukrownictwa. W dziedzinach tych w okresach natężenia pracy pojawia się dodatkowy popyt na pracę, który jednakże po sezonie maleje. Właśnie redukcja tego popytu jest przyczyną bezrobocia sezonowego.
Bezrobocie chroniczne Dotyczy osób, które z różnych powodów (np. podeszły wiek, gorszy stan zdrowia, przeszłość polityczna) nie mają szans w warunkach konkurencji na otrzymanie pracy, gdy ją utracą z przyczyn niezależnych od siebie. Bezrobocie długookresowe Rozróżniane ze względu na czas pozostawania bez pracy. Dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. W rezultacie może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe. Bowiem im dłuższa przerwa w pracy, tym mniejsze szanse na jej ponowne uzyskanie. Rosnące wymagania pracodawców, zmiany technik i organizacji pracy, konieczność uzupełniania kwalifikacji lub w ogóle zmiany zawodu nie są czynnikami sprzyjającymi skracaniu okresu pozostawania bez pracy. Im dłużej ktoś pozostaje bez pracy, tym mniej staje się interesujący dla ewentualnych pracodawców, ponieważ jego wiadomości i doświadczenia ulegają dezaktualizacji. Dlatego też istotne są aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu inicjowane i realizowane przez urzędy pracy na rzecz osób pozostających bez pracy w długim okresie.
Bezrobocie długotrwałe Bezrobocie trwające dłużej niż 12 miesięcy. Spowodowane jest podobnymi przyczynami co bezrobocie długookresowe. Przynosi w następstwie pauperyzację jednostki lub całej rodziny, często izolację społeczną, a także wpływa na zmiany w psychice bezrobotnych. Przyczynia się do zagrożenia patologią społeczną, zmniejszenia szans na znalezienie nowej pracy i tym samym ogranicza możliwości jednostki oraz jej rodziny w zakresie wydostania się z ich materialnego i społecznego położenia. Długotrwale bezrobotni stają się często klientami opieki społecznej, co dla wielu jest jeszcze jednym szczeblem degradacji materialnej i społecznej.
Bezrobocie ukryte (utajone) Często rozumiane jest jako bezrobocie wśród zatrudnionych, jak również nierejestrowanie się w urzędach pracy np. osób mieszkających na wsi, a faktycznie stanowiących nadmiar rąk do pracy w gospodarstwach indywidualnych. Nie jest to bezrobocie sensu stricte, lecz nadmierne w stosunku do rzeczywistych potrzeb zatrudnienie. Ukryte bezrobocie dotyczy ludzi nie ujętych w statystykach bezrobocia, ponieważ są oni zatrudnieni w niepełnym wymiarze czasu pracy mimo wyrażenia gotowości do pracy w pełnym wymiarze, bądź też pracują na stanowiskach nie wymagających przez nich kwalifikacji, bądź też zaprzestali poszukiwania pracy po długim okresie bezskutecznych prób jej podjęcia. Bezrobocie ukryte dotyczy zatrudnienia większej liczby osób, niż wymagają tego potrzeby związane z działalnością ekonomiczną. Konsekwencją istnienia bezrobocia ukrytego jest fakt, że jawne bezrobocie jest niższe, niż w rzeczywistości.
Poziom bezrobocia Określa wielkość bezrobocia w danym momencie czasu. Wielkość ta ulega zmianom w kolejnych dniach. Do poziomu bezrobocia odnosi się określenie zasób, tj. stan badanej zbiorowości w określonym momencie (np. liczba bezrobotnych na koniec miesiąca/kwartału/roku sprawozdawczego). Zasób bezrobotnych tworzą osoby zarejestrowane w powiatowych urzędach pracy i pozostające bez pracy przez określony czas w momencie, gdy dokonywany jest spis lub badanie reprezentacyjne. Zmiany w poziomie bezrobocia stanowią wypadkową działania 2 zmiennych: napływu do bezrobocia i odpływu z bezrobocia (tj. strumieni bezrobotnych). Obserwacja strumieni pozwala określić intensywność ruchu na rynku pracy. Gdy łączne napływy osób do bezrobocia w pewnym okresie przewyższają łączne odpływy osób, to poziom bezrobocia zwiększa się; gdy mamy sytuację odwrotną, to zasób ten zmniejsza się.
Poziom bezrobocia c.d. Wzrost zasobu bezrobocia może oznaczać różną sytuację na rynku pracy. Po pierwsze, może być wynikiem wysokich napływów do bezrobocia i nieco niższych, ale dosyć wysokich odpływów z bezrobocia. Sytuacja taka oznacza, iż bezrobocie jest dynamicznym zasobem, natomiast ci, którzy do niego napływają, przebywają w nim stosunkowo krótko. Bezrobocie pełni wówczas funkcję krótkotrwałego przystanku między jednym miejsce pracy a drugim. Po drugie, wzrost poziomu bezrobocia może wynikać z dosyć umiarkowanych napływów i bardzo niskich odpływów z bezrobocia. Bezrobocie jest wówczas stagnacyjnym zasobem, a ci, którzy do niego napływają, przebywają w nim stosunkowo długo.
Napływ do bezrobocia Przedstawia liczbę bezrobotnych, którzy w danym okresie sprawozdawczym (np. miesiącu, roku) zostali zarejestrowani w urzędach pracy. W liczbie tej uwzględniane są osoby rejestrujące się po raz pierwszy bądź po raz kolejny (licząc od 1990 r.), w przypadku utraty wcześniej posiadanego statusu osoby bezrobotnej. W grupie bezrobotnych nowo rejestrujących się możemy wyróżnić osoby napływające z zatrudnienia stałego, po udziale w aktywnych formach przeciwdziałania bezrobociu oraz osoby napływające do bezrobocia z bierności zawodowej. Napływ do bezrobocia ma wpływ na wielkość poziomu bezrobocia. wielkość poziomu bezrobocia. Odpływ z bezrobocia Ma wpływ na wielkość poziomu bezrobocia. Jest to liczba osób, które w danym okresie sprawozdawczym zostały z różnych względów wyłączone z ewidencji bezrobotnych. Odpływ może być związany z podjęciem pracy: stałej bądź w ramach aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu oraz z przejściem do bierności zawodowej. Może być spowodowany niepotwierdzeniem gotowości do pracy, dobrowolną rezygnacją ze statusu bezrobotnego, podjęciem nauki, ukończeniem wieku produkcyjnego, nabyciem praw emerytalnych i innymi przyczynami.
Wykorzystane źródła i polecane opracowania Brinkmann G. (1999), Einführung in die Arbeitsökonomik, Oldenburg, München-Wien. Dach Z. (2008), Rynek pracy w Polsce. Aspekty ekonomicznospołeczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. GUS (2008), Zasady metodyczne statystyki rynku pracy i wynagrodzeń, Warszawa. Kwiatkowski E. (2002), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sadowski Z., Wach T. (2003), Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa. Socha M., Sztanderska W. (2002), Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.