Jesienna wędrówka sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula w regionie Zatoki Gdańskiej

Notatki Ornitologiczne 26, 47: 23 32 Jesienna wędrówka sieweczki obrożnej Charadrius hiaticula w regionie Zatoki Gdańskiej Włodzimierz Meissner, Seweryn Huzarski Abstrakt: W latach 1984 21 jesiennyprzelot nad Zatoką Gdańską rozpoczynał się najwcześniej w 1. dekadzie lipca, a kończył w 2. połowie października. Zarówno dynamika, jak i fenologia migracji tego gatunku wykazywały dużą zmienność międzysezonową. W większości sezonów maksymalną liczbę ptaków stwierdzano w sierpniu lub we wrześniu. Ptaki dorosłe pierzące lotki chwytano wyłącznie w lipcu. Wskaźniki pierzenia były niskie, nie przekraczały 18 punktów (w skali od do 5). W pierwszym okresie wędrówki do przełomu sierpnia i września nad Zatoką Gdańską notowano więcej ptaków dorosłych niż młodych. Na podstawie analizy danych o terminach wędrówki obu podgatunków w Europie można stwierdzić, że wędrują wtedydorosłe osobniki tundrae i hiaticula oraz młode hiaticula z pierwszych lęgów. Później udział dorosłych gwałtownie spada. We wrześniu pojawiają się jeszcze dorosłe ptaki z podgatunku hiaticula, prawdopodobnie głównie te, które wyprowadzały drugi lęg w sezonie. Udział ptaków dorosłych stwierdzony na podstawie liczeń był wyższy, niż wśród ptaków schwytanych, gdyż prawdopodobnie młode, mniej doświadczone osobniki łatwiej wchodzą to pułapek tunelowych niż ptaki dorosłe. Nie pozwala to na bezpośrednie porównywanie udziału ptaków młodych obliczonego na podstawie odłowów i liczeń, aczkolwiek obie metodydobrze odzwierciedlają zmianyudziału obu kategorii wiekowych podczas migracji. Uzyskane wyniki są zbieżne z danymi o migracji sieweczek obrożnych wzdłuż wybrzeży Bałtyku i Morza Północnego. Autumn migration of the Ringed Plover Charadrius hiaticula in the Bay of Gdańsk region. Abstract: In the period 1984 21, the Ringed Plover autumn migration over the Bayof Gdańsk started in the 1st decade of Julyat the earliest and terminated in the 2nd half of October. Both the dynamics and phenologyof the species migration showed a high interseasonal variability. In most seasons, maximum numbers of birds were recorded in August or September. Adult birds moulting remiges were caught exclusivelyin July. The moulting indices were low, not exceeding 18 points (in a scale 5). In the first phase of migration, until the turn of August, more adult than juvenile birds were observed. An analysis of data about timing of the two subspecies in Europe indicates that at this stage the ones to migrate were adult Ch. h. tundrae and Ch. h. hiaticula as well as juvenile hiaticula from the first broods. Later on, the proportion of adults rapidlydropped. In September adults of the subspecies hiaticula were still recorded, but probablymainlythose which had had a second brood in the season. The percentage of adults estimated through counts was higher than that based on the number of captured birds, because young, less experienced birds are probably easier to catch in walk-in traps than adults. Although both methods provide data which well reflect changes in the proportions of age categories during migration, the fact mentioned makes direct comparisons between the numbers of captured and counted juveniles unreliable. Our data correspond with those about the migration of Ringed Plovers along the Baltic and North Sea coasts. 23

Migrujące przez Polskę sieweczki obrożne należą do dwóch podgatunków: nominatywnego Charadrius hiaticula hiaticula oraz północnoeuropejskiego Ch. h. tundrae (Glutz v. Blotzheim et al. 1975, Siefke & Kastepold 1985). Pierwszyz nich gniazduje wokół Bałtyku i w Europie Zachodniej, natomiast drugi w północnej Skandynawii i Rosji (Glutz v. Blotzheim et al. 1975). Terenyzimowania ptaków z podgatunku hiaticula rozciągają się od Wysp Brytyjskich do zachodniej Afryki. Sieweczki z podgatunku tundrae zimują głównie w południowej i wschodniej Afryce (Glutz v. Blotzheim et al. 1975, Cramp & Simmons 1983). W regionie Zatoki Gdańskiej spotykają się jesienią ptaki wędrujące wzdłuż wybrzeży Bałtyku i Morza Północnego na zimowiska położone w południowo-zachodniej Europie i zachodniej Afryce oraz ptaki przelatujące przez tereny śródlądowe w kierunku basenu Morza Śródziemnego (Siefke & Kastepold 1985). Dane o dynamice jesiennej migracji tego gatunku przez teren Polski opierają się na wynikach liczeń ptaków w miejscach przystankowych (Stawarczyk 1991, Kunysz & Hordowski 1992, Kuźniak & Lorek 1993, Meissner & Sikora 1995, Zieliński & Studziński 1996, Winiecki 2), jednak w większości z tych prac nie dokonano rozróżnienia na ptaki dorosłe i młode, które u większości gatunków siewkowców Charadrii znacznie różnią się fenologią jesiennej migracji (Meissner 21). Jedynie Meissner i Sikora (1995) oraz Zieliński i Studziński (1996) podają ogólne informacje o zmianach proporcji ptaków młodych i dorosłych w trakcie wędrówki jesiennej koło Jastarni na Półwyspie Helskim oraz w rezerwacie Jez. Rakutowskie. Celem pracy jest omówienie dynamiki przelotu sieweczek obrożnych pojawiających się jesienią nad Zatoką Gdańską z uwzględnieniem różnic międzyptakami młodymi i dorosłymi. Teren badań Badania prowadzono w latach 1984 1989 w Jastarni, 1988 1995 w Rewie oraz w latach 199 i 1996 21 w ujściu rzeki Redy (rys. 1). W Jastarni teren badań obejmował łąki wraz z wylewiskiem ścieków komunalnych oraz wąski pas plaży nad Zatoką Pucką. W Rewie ptaki były liczone i chwytane na piaszczystym półwyspie, którego długość była zmienna i wahała się w zależności od falowania i poziomu wodyod 5 do 15 m. W okresie prowadzenia badań półwysep był zamknięty dla ruchu turystycznego. W ujściu Redybadania prowadzono na brzegach niewielkich zatoczek, gdzie okresowo pojawiałysię piaszczyste łachy, na krótkim odcinku wąskiej plażyo długości około 2 m oraz na terenie składowiska popiołów z elektrociepłowni. Dokładniejszy opis terenu badań znajduje się we wcześniejszych opracowaniach (Meissner & Sikora 1995, Meissner & Remisiewicz 1998). ujście Redy Gdańsk Rewa Jastarnia Zatoka Gdańska Rys. 1. Lokalizacja miejsc, w których prowadzono badania Fig. 1. Location of the study sites 24

Materiały i metody W pracynie uwzględniono liczeń z Rewyi Jastarni, ponieważ u większości ptaków obserwowanych w tych miejscach nie oznaczono wieku, a ponadto liczebność sieweczek obrożnych była znacznie niższa niż w ujściu Redy. W ujściu Redy analizą objęto sezony 1996 2, kiedycodzienne liczenia ptaków rozpoczynano między5.7 i 9.7, a kończono między29.9 i 4.1. Poza tym okresem w latach 1996 21 w rejonie ujścia Redywykonano 15 liczeń w okresie między4.1 a 31.1. Określono tzw. okres porównywalności (Busse & Kania 197), w którym codzienne liczenia miały miejsce w każdym sezonie. Trwał on 83 dni od 9.7 do 29.9. Dla tego okresu wyznaczono przeciętną datę przelotu (mediana) i odchylenie ćwiartkowe jako miary charakteryzujące fenologię przelotu w danym sezonie. Wykresy dotyczące fenologii i dynamik przelotu opracowano w oparciu o wyniki liczeń. Analizę zmian struktury wiekowej oparto zarówno na wynikach liczenia, jak i chwytania, ponieważ istniała możliwość, że ptaki dorosłe są trudniejsze do schwytania za pomocą stosowanych na wszystkich punktach pułapek tunelowych (Meissner 1998). Dane w postaci proporcji transformowano za pomocą funkcji arcus sinus ( x). Za podstawową jednostkę czasu do zobrazowania zmian strukturywiekowej w trakcie sezonu posłużono się pentadą (Berthold 1973). Dane z chwytania ptaków pochodzą z lat 1984 21 ze wszystkich trzech punktów badawczych. Pułapki były kontrolowane co dwie godziny od świtu do zmierzchu, a w przypadku stwierdzenia nocnego żerowania siewkowców, kontynuowano ich sprawdzanie także po zmroku. Liczba i ustawienie pułapek zmieniałysię w różnych sezonach. Szczegółowe wyniki obrączkowania siewkowców zamieszczono we wcześniejszych publikacjach (Meissner & Remisiewicz 1998, Meissner et al. 22). Wiek chwytanych ptaków określany był według kryteriów zamieszczonych w kluczu Pratera et al. (1997). Osobniki dorosłe obu podgatunków różnią się terminami wymiany lotek. Większość ptaków z podgatunku Ch. h. hiaticula rozpoczyna pierzenie przed wędrówką jesienną, a Ch. h. tundrae po jej zakończeniu (Glutz v. Blotzheim et al. 1975). Z tego powodu u ptaków dorosłych określano stopień przepierzenia lotek, stosując standardowy system zapisu podany przez Ashmole (1962), w którym wartość oznacza, że dany osobnik nie rozpoczął wymiany lotek, a wartość 5, że już ją zakończył. W okolicach ujścia Redygnieździło się od 2 do 4 par sieweczek obrożnych (Wójcik et al. 22, dane własne). Ich obecność w pewnym stopniu mogła wpłynąć na uzyskane wyniki dotyczące dynamiki przelotu na początku okresu objętego badaniami. Wyniki Dynamika i fenologia migracji Jesienny przelot sieweczek obrożnych rozpoczynał się najwcześniej w 1. dekadzie lipca. W niektórych sezonach pojawiałysię wtedyw ujściu Redystadka ptaków liczące około 1 2 osobników, np. 7.7.1996 18 ad., 1.7.1997 12 ad., 1.7.1999 22 ad. Największe zgrupowanie sieweczek obrożnych w ujściu Redy zaobserwowano 18.8.1997 i liczyło ono 97 osobników dorosłych. W innych sezonach maksymalne liczebności były niższe, np. 27.8.1996 51 os., 14.9.1998 45 os., 24.9.1999 4 os., 28.9.2 29 os. Przelot kończył się w 2. połowie października. Najpóźniej gatunek ten widziano 29.1.1997 1 juv. Zarówno dynamika, jak i fenologia migracji sieweczki obrożnej w sezonach objętych obserwacjami wykazywały dużą zmienność międzysezonową. Wyraźny szczyt przelotu zaznaczył się tylko w roku 1997. W pozostałych sezonach obserwowano fluktuacje liczebności, a 25

N 8 N 8 7 6 1996 1997 7 6 1998 1999 2 5 5 4 4 3 3 2 2 1 1 1 2 VII 1 2 1 2 3 VIII IX 1 2 VII 1 2 1 2 3 VIII IX Rys. 2. Dynamika przelotu sieweczek obrożnych w regionie ujścia Redy. Przedstawiono średnią ruchomą o okresie 5 dni Fig. 2. Dynamics of the Ringed Plovers migration in the Reda River mouth region; moving average of five days given maksymalną liczbę ptaków stwierdzano w sierpniu lub we wrześniu (rys. 2). Położenie środkowej datyprzelotu również wykazuje duże zróżnicowanie. Najwcześniejszą medianę zanotowano w roku 1997 (19.8), a najpóźniejszą w 2 (6.9). Różnica międzynimi wynosi 18 dni. Okres pomiędzy pojawem 25% i 75% migrantów (odchylenie ćwiartkowe) także był bardzo zróżnicowany i trwał od 24 dni (rok 1997) do 5 dni (rok 1999) (rys. 3). rok 2 726 1999 928 1998 733 1997 1465 1996 126 1.7 2.7 25.7 3.7 9.8 19.8 29.8 8.9 18.9 28.9 data Rys. 3. Porównanie fenologii jesiennej migracji sieweczek obrożnych w regionie ujścia rzeki Redy. Kreska pionowa przeciętna data przelotu (mediana), prostokąt okres pojawu od 25% do 75% (odchylenie ćwiartkowe), linia pozioma okres pojawu od 5% do 95% całkowitej liczby migrantów w okresie porównywalności. Obok podano sumę ptaków stwierdzonych w danym sezonie w okresie porównywalności Fig. 3. A comparison of the Ringed Plovers migration phenology in the Reda River mouth. Vertical line mean date of migration (median), square a period with 25 75% of arrivals (quarter deviation), horizontal line a period when 5 95% of the total number of migrants in the comparability period have arrived. The total number of birds recorded in a given comparability period given beside. 26

Fenologia pojawów ptaków pierzących lotki Schwytano 15 dorosłych sieweczek obrożnych będących w trakcie pierzenia lotek pierwszorzędowych, na 144 sprawdzone pod tym kątem. Nie stwierdzono przypadku pierzenia lotek drugorzędowych. Wszystkie ptaki pierzące lotki stwierdzono w lipcu. Wskaźniki pierzenia były niskie (rys. 4). Sieweczki wymieniały od jednej do 4 lotek, a tylko u jednego osobnika stwierdzono aż 6 rosnących lotek. Sześć osobników miało co najmniej jedną lotkę w pełni wyrośniętą. Ponadto u dwóch ptaków stwierdzono tzw. pierzenie wstrzymane (stare lotki sąsiadują z nowymi, w pełni wyrośniętymi). Udział ptaków młodych W kolejnych sezonach w okresie porównywalności udział osobników młodych wahał się od 24,7% w roku 1997 do 69,4% w 2 (rys. 5). Obliczony dla wszystkich sezonów razem wyniósł on 43,1%. Zmiany udziału ptaków młodych w kolejnych pentadach wykreślone na podstawie wyników liczeń i chwytania wykazują duże podobieństwo (współczynnik korelacji tau-kendalla=,77; P<,1) (rys. 6). Udział ptaków młodych w próbie pochodzącej z chwytania przy porównywaniu parami wyników dla kolejnych pentad był jednak istotnie wyższy niż uzyskany na podstawie liczeń (test Wilcoxona, Z=3,52, P<,1). Wysoki udział ptaków dorosłych utrzymywał się od początku okresu objętego badaniami aż do drugiej połowy sierpnia (rys. 6). W następnych pentadach dość szybko wzrastała proporcja młodych sieweczek, tak, że w połowie września stanowiły one 95 1% wszystkich ptaków tego gatunku. Najpóźniej osobnika dorosłego stwierdzono 27.9.1998. Wskaźnik pierzenia 2 18 16 14 12 1 8 6 4 2 5.7 1.7 15.7 2.7 25.7 3.7 1.8 data Rys. 4. Wskaźniki pierzenia dorosłych osobników sieweczek obrożnych schwytanych w trakcie wymiany lotek. Trójkątami zaznaczono dwa osobniki o zatrzymanym pierzeniu Fig. 4. Moulting parameters in adult Ringed Plovers captured during the exchange of remiges. Triangles mark two individuals of stopped moulting % 126 1465 733 928 726 1 8 6 4 2 1996 1997 1998 1999 2 Rys. 5. Udział procentowy ptaków młodych w kolejnych sezonach na podstawie liczeń w okresie porównywalności (9.7 29.9). Kolor czarny ptaki dorosłe, kolor biały ptaki młode. Nad słupkami podano liczebność próby Fig. 5. Proportions of juvenile birds in consecutive seasons based on counts in the comparability period (9 July 29 September). Black adults, white juveniles; sample size over the bars Dyskusja Uzyskane wyniki są zbieżne z danymi o migracji sieweczek obrożnych przez Danię. Podobnie jak w ujściu Redymaksimum przelotu notuje się tam w sierpniu lub we wrześniu. Najintensywniejsza migracja ptaków dorosłych ma miejsce w sierpniu, natomiast młode licznie przelatują od połowy sierpnia do końca września (Meltofte 1993). Szczyt przelotu przypadającymiędzypołową sierpnia i połową września notowano też w innych miejscach położonych nad południowym Bałtykiem i Morzem Północnym (Glutz v. Blotzheim et al. 27

% 1 7 3 31 21 7 26 55 1 8 6 4 2 12.7 22.7 1.8 11.8 21.8 31.8 1.9 2.9 3.9 55 59 71 77 34 59 7 6 34 11 8 6 4 2 12.7 22.7 1.8 11.8 21.8 31.8 1.9 2.9 3.9 % 87 165 28 249 211 96 15 156 434 371 399 316 173 38 269 35 367 28 Rys. 6. Udział procentowy ptaków młodych w kolejnych pentadach. Panel górny na podstawie chwytania, panel dolny na podstawie liczeń. Kolor czarny ptaki dorosłe, kolor biały ptaki młode; nad słupkami podano liczebność próby Fig. 6. Proportions of juvenile birds in consecutive five-day periods. Upper histogram based on capturing, lower histogram based on counts. Black adults, white juveniles; sample size over the bars 1975, Rettig 1981, Teichmann & Conrad 1984, Kowalski 1985, Brenning 1986, Hötker & Kölsch 1993, Meissner & Sikora 1995). Sieweczki wędrujące przez terenyśródlądowe EuropyCentralnej migrują później od ptaków migrujących wzdłuż wybrzeży (OAG Münster 1987). Szczyt ich przelotu przypada 28

we wrześniu, a niekiedynawet na początku października (Harengerd et al. 1973, Krüger et al. 1973, Winkler & Herzig-Straschil 1981, Dierschke & Dierschke 199, Stawarczyk 1991, Kunysz & Hordowski 1992, Kuźniak & Lorek 1993), chociaż nad Jez. Rakutowskim maksimum liczebności corocznie przypadało stosunkowo wcześnie, na przełom sierpnia i września (Zieliński & Studziński 1996), pomimo że zbiornik ten jest odległytylko o ok.18 km od wybrzeża. Siefke i Kastepold (1985) podają, że odlot z lęgowisk sieweczki obrożne z podgatunku hiaticula rozpoczynają w lipcu. W tym okresie wędrówkę podejmują zarówno ptaki dorosłe, jak i młode ze wcześniejszych lęgów. W populacjach, gdzie zazwyczaj wyprowadzane są dwa lęgi w roku (np. region południowo-wschodniego Bałtyku oraz Białoruś) ptaki młode z pierwszych lęgów odlatują przed dorosłymi, stąd ptaki pierwszoroczne są notowane od początku okresu objętego badaniami, a przelot osobników dorosłych jest bardzo rozciągniętyw czasie, ponieważ najpierw migrują ptaki odbywające jeden lęg, a później osobniki przystępujące do drugiego lęgu. Lęgnące się na północyeuropysieweczki obrożne z podgatunku tundrae odbywają wprawdzie tylko jeden lęg w roku (Glutz v. Blotzheim et al. 1975), lecz rozpoczynają legi i wędrówkę w kierunku zimowisk później od podgatunku nominatywnego (Glutz v. Blotzheim et al. 1975, Siefke & Kastepold 1985, Èernièko et al. 1998). W tym przypadku terminy wędrówki ptaków młodych i dorosłych są lepiej rozdzielone w czasie niż u podgatunku hiaticula. Ptaki dorosłe z podgatunku tundrae migrują przez Danię od połowysierpnia do początku września, a młode we wrześniu (Meltofte 1993). Na podstawie różnic w fenologii migracji oraz rozkładu wiadomości powrotnych o zaobrączkowanych ptakach można stwierdzić, że przez tereny śródlądowe wędruje głównie podgatunek tundrae oraz w mniejszym stopniu osobniki z północno-wschodnich części areału podgatunku nominatywnego (Glutz v. Blotzheim et al. 1975, Cramp & Simmons 1983). Osobniki z podgatunku hiaticula przemieszczają się w kierunku zimowisk przede wszystkim wzdłuż wybrzeży Bałtyku i Morza Północnego (Glutz v. Blotzheim et al. 1975). Nad Bałtykiem w okresie migracji zatrzymują się ptaki z obu podgatunków, stąd m.in. wynika duża międzysezonowa zmienność dynamiki przelotu, jaka ma miejsce np. na południowych wybrzeżach Szwecji (Glutz v. Blotzheim et al. 1975) i którą stwierdzono także podczas badań nad Zatoką Gdańską. Innym czynnikiem, który ma znaczący wpływ na fenologię migracji są warunki pogodowe panujące na północnoeuropejskich lęgowiskach. Po opóźnionym nastaniu wiosny sieweczki obrożne z podgatunku tundrae pojawiają się nad Bałtykiem wyraźnie później niż zazwyczaj (Glutz v. Blotzheim et al. 1975). W pierwszym okresie wędrówki do przełomu sierpnia i września nad Zatoką Gdańską notowano więcej ptaków dorosłych niż młodych. Na podstawie analizy danych o terminach wędrówki obu podgatunków (Glutz v. Blotzheim et al. 1975, Siefke & Kastepold 1985, Meltofte 1993) można stwierdzić, że wędrują wtedydorosłe osobniki tundrae i hiaticula oraz młode hiaticula z pierwszych lęgów. Później udział dorosłych gwałtownie spada. We wrześniu pojawiają się jeszcze dorosłe ptaki z podgatunku hiaticula, prawdopodobnie głównie te, które wyprowadzały drugi lęg w sezonie. Zgodna jest z tym fenologia pojawów ptaków pierzących lotki. Osobniki dorosłe z obu podgatunków różnią się terminem ich wymiany. Ptaki z populacji lęgnących się na północy kontynentu (tundrae) pierzą się na zimowiskach, natomiast sieweczki z terenów lęgowych położonych bardziej na południe (hiaticula) rozpoczynają pierzenie jeszcze na terenach lęgowych (Glutz v. Blotzheim et al. 1975). Osobniki będące w trakcie pierzenia stwierdzano wyłącznie w początkowym okresie wędrówki. W sierpniu, mimo że liczba dorosłych siewe- 29

czek wciąż była wysoka, żaden ze schwytanych ptaków nie rozpoczął jeszcze wymiany lotek, co wyraźniej wskazuje na zdecydowaną dominację podgatunku tundrae. Znaczne międzysezonowe zmiany udziału ptaków młodych wśród siewkowców są zjawiskiem typowym dla populacji lęgnących się na północy kontynentu, w strefie występowania lemingów (Underhill 1987, Blomqvist et al. 22). Należysię spodziewać, że występują one także u sieweczek obrożnych z podgatunku tundrae. Może być to jedna z przyczyn zróżnicowanego udziału osobników młodych w kolejnych latach, jakie stwierdzono zarówno w ujściu Redy, jak i w ujściu Wisły (Gromadzka 1998). Udział ptaków dorosłych stwierdzony na podstawie liczeń był wyższy, niż wśród ptaków schwytanych. Wskazuje to, że młode, mniej doświadczone sieweczki obrożne łatwiej wchodzą to pułapek tunelowych niż ptaki dorosłe. Z tego powodu nie można bezpośrednio porównywać udziału ptaków młodych obliczonego na podstawie odłowów i liczeń, aczkolwiek obie metodydobrze odzwierciedlają zmianyudziału obu kategorii wiekowych podczas migracji. Dziękujemy wszystkim, którzy pomagali w pracach terenowych organizowanych przez Grupę Badawczą Ptaków Wodnych KULING, a w szczególności kierownikom punktów badawczych w ujściu rzeki Redy: Dariuszowi Góreckiemu, Maciejowi Kozakiewiczowi, Robertowi Krupie, Norbertowi Pokorskiemu, Marcinowi Polakowi, Magdalenie Remisiewicz, Piotrowi Rydzkowskiemu, Cezaremu Wójcikowi, Annie Włodarczak, Cezaremu Wójcikowi i Piotrowi Zięcikowi. Praca Grupy Badawczej Ptaków Wodnych KULING nr 116. Literatura Ashmole N.P. 1962. The Black Noddy, Anous tenuirostris on Ascension Island. Ibis 13: 235 319. Berthold P. 1973. Proposals of standarization of the presentation of animal events, especiallymigratorydata. Auspicium, Suppl.: 49 57. Blomqvist S., Holmgren N., Åkesson S., Hedenström A., Pettersson J. 22. Indirect effects of lemming cycles on sandpiper dynamics: 5 years of counts from southern Sweden. Oecologia 133: 146 158. Brenning U. 1986. Zum Durchzug nordischer Watvögel (Limicolae) auf der Insel Langenwerder (Wismar-Bucht). Tiere der polaren Regionen, ss: 86 96. VEB Gustav Fisher Verlag, Jena. Busse P., Kania W. 197. Akcja Bałtycka 1961 1967. Metody pracy. Acta Ornithol. 12: 231 267. Èernièko J.I., Gromadzki M., Djadièeva E.A., Grinèenko A.B. 1998. Letnie-osennie skoplenia i migracii kulikov na Vostoènom pobiereže Baidarackoi Guby. Branta 1: 79 91. Cramp S., Simmons K.E.L. (eds). 1986. The Birds of the Western Palearctic. 3. Oxford University Press. Dierschke V., Dierschke J. 199. Das Rastvorkommen der Limikolen (Aves: Charadrii) anden Schlammteichen der Zuckerfabrik Nörten Hardenberg (Süd-Niedersachsen). Göttinger Naturkundliche Schriften 2: 73 11. Glutz v. Blotzheim U.N., Bauer K.M., Bezzel E. 1975. Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 6. Akademische Verlagsgesellschaft, Wiesbaden. Gromadzka J. 1998. Wader ringing at the Vistula mouth (Baltic coast, Poland) a summaryof the long-term studies. Ring 2: 5 2. Harengerd M., Prünte W., Speckmenn M. 1973. Zugphänologie und Status der Limikolen in den Rieselfeldern der Stadt Münster. 1. Teil: Haematopus bis Tringa. Vogelwelt 94: 81 118. Hötker H., Kölsch G. 1993. Die Vogelwelt des Beltringharder Kooges. Corax 15, Sonderheft 1: 145. Kowalski O. 1985. Zugphänologie und Bruten von Limikolen auf Spülflächen Stau und Kattegat in Lübeck. Corax 11: 45 69. Krüger S., Mahling E., Melde M., Menzel F., Schulze K.-H. 1973. Die Limicolen in der Oberlausitz Teil II. Abhandlungen und Berichte des Naturkundemuseums Görlitz 48: 1 48. Kunysz P., Hordowski J. 1992. Migration of water-and-marsh birds in the Valley of the Middle San (South-eastern Poland). Acta zool. cracov. 35: 285 313. 3

Kuźniak S., Lorek G. 1993. Ptaki Zbiornika Wonieść i terenów sąsiednich. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM. 2: 1 45. Poznań. Meissner W. 1998. Some notes on using walk-in traps. Wader StudyGroup Bull. 86: 33 35. Meissner W. 2. The wader station. W: Busse P. (red.). Bird Station Manual, ss. 89 12. University of Gdańsk. Meissner W. 21. Strategie wędrówkowe siewkowców (Charadrii) zachodniej Palearktyki. Wiad. Ekol. 47: 119 141 Meissner W., Remisiewicz M. 1998. Wader studies of the Waterbird Research Group KULING in 1983 1998. Ring 2: 31 33. Meissner W., Sikora A. 1995. Wiosenna i jesienna migracja siewkowców na Półwyspie Helskim. Not. Orn. 36: 25 239. Meissner W., Ściborski M., Włodarczak A. 22. Wader studies of the Waterbird Reasearch Group KULING in 1999 21. Ring 24: 131 135. Meltofte H. 1993. Vadefugletrakket gennem Danmark. Dansk Ornith. Foren. Tidsskr. 8: 1 18. OAG Münster 1987. The timing of autumn migration of some wader species in inland Europe: provisional results. Wader StudyGroup Bull. 5: 7 16. Prater A.J., Marchant J.H., Vuorinen J. 1977. Guide to the identification and ageing of Holarctic waders. BTO, Tring. Rettig K. 1981. Der Limikolen-Durchzug auf küstennahen Spülfeldern. Beitr. Naturk. Niedersachsens 34: 18 185. Siefke A., Kastepold T.A. 1985. Galstucznik Charadrius hiaticula L. W: Viksne J.A., Michelson H.A. (eds). Migracii ptic Vostoènoj Evropy i Severnoj Azji: Žuravleobraznyje ržankoobraznyje, ss. 4 51. Nauka, Moskva. Stawarczyk T. 1991. Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. W: Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna, s. 22. Uniwersytet Wrocławski. Teichmann A., Conrad U. 1984. Zum Limikolenzug am südlichen Greifswalder Bodden auf der Grundlage von Planbeobachtungen. Orn. Rundbrief Meckl. 27: 8 35. Underhill L.G. 1987. Changes in the age structure of Curlew Sandpiper populations at Langebaan Lagoon, South Africa, in relation to lemming cycles in Siberia. Trans. Roy Soc. S. Afr. 46: 29 214. Winiecki A. 2. Charadrius hiaticula L., 1758 sieweczka obrożna. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. (red.). Ptaki Wielkopolski. Monografia faunistyczna. ss: 21 214. Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Winkler H., Herzig-Straschil B. 1981. Die Phänologie der Limikolen im Seewinkel (Burgenland) in den Jahren 1963 bis 1972. Egretta 24: 47 69. Wójcik C., Meissner W., Ściborski M., Włodarczak A. 22. Awifauna lęgowa rezerwatu Beka w latach 1997 2. Prz. Przyr. 13: 149 161. Zieliński M., Studziński S. 1996. Awifauna Błot Rakutowskich pod Włocławkiem. Not. Orn. 37: 259 3. Włodzimierz Meissner Pracownia Ekofizjologii Ptaków, Katedra Ekologii i Zoologii Kręgowców UG Legionów 9, 8-441 Gdańsk w.meissner@univ.gda.pl Seweryn Huzarski Wyspiańskiego 1, 11-2 Bartoszyce 31