POtrzeBy OSóB POKrzywDzONych homofobiczną LUB transfobiczną PrzemOcą wpływ PrzeStęPStw z NIeNAwIścI PAUL IGANSKI
Potrzeby osób pokrzywdzonych homofobiczną lub transfobiczną przemocą
Potrzeby osób pokrzywdzonych homofobiczną lub transfobiczną przemocą wpływ przestępstw z nienawiści PAUL IGANSKI Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2016
Potrzeby osób pokrzywdzonych homofobiczną lub transfobiczną przemocą - wpływ przestępstw z nienawiści Copyright by Kampania Przeciw Homofobii, Warsaw 2016 Konsultacja merytoryczna: Magdalena Świder Korekta: Kamil Kudyba Opracowanie graficzne: Artur Gąsieniec pracownia@pandidot.com.pl Wydawca: Kampania Przeciw Homofobii ul. Solec 30a, 00-403 Warszawa tel. 22 423 64 38 www.kph.org.pl info@kph.org.pl ISBN: 978-83-944839-5-1 Publikacja nieodpłatna, nie może być sprzedawana. Wszelkie prawa zastrzeżone. Przedruk, kopiowanie, skracanie, wykorzystanie całości tekstu lub jego fragmentu może być dokonywane wyłącznie w celach niekomercyjnych, pod warunkiem podania źródła. Publikacja finansowana jest ze środków Komisji Europejskiej, w ramach projektu Wymiar sprawiedliwości i organy ścigania w służbie ofiar przestępstw z nienawiści (JUST/2013/ FRC/AG/6163). European Union, 2016 Treść niniejszej publikacji nie odzwierciedla oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej. Odpowiedzialność za informacje i opinie zawarte w publikacji ponosi autor Kampania Przeciw Homofobii
Spis treści WstęP 7 Struktura raportu 8 Część 1: Doświadczenia przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym 13 Kluczowe wnioski 13 Wpływ przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym 20 Wpływ przemocy na tle homofobicznym i transfobicznym na samopoczucie 23 część 2: Potrzeby osób, które doświadczyły przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym 27 Potrzeba bezpieczeństwa 28 Potrzeba wsparcia 28 Potrzeba informacji 28 Potrzeba szacunku 28 Potrzeba poufności 29 5
Potrzeba sprawiedliwości 30 Potrzeba przynależności 30 Reakcje wymiaru sprawiedliwości na przemoc i nękanie na tle homofobicznym i transfobicznym 30 Wnioski 47
Wstęp W roku 2015 w ramach kampanii Hate No More zlecono badanie przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym w pięciu krajach: Chorwacji, Łotwie, Litwie, na Węgrzech i w Polsce. Wcześniejsze badania przeprowadzane przez Agencję Praw Podstawowych Unii Europejskiej wykazały, że w porównaniu do średniej UE osoby LGBTQI (lesbijki, geje, osoby transseksualne, queer osoby o płynnej tożsamości oraz interpłciowe) w krajach członkowskich UE zdają się być narażone na większe ryzyko przestępstw z nienawiści ataków fizycznych i werbalnych lub nękania z powodu swej tożsamości LGBTQI 1. Kampania obejmowała współpracę z organizacjami pozarządowymi w każdym z pięciu krajów 2, na czele których stała polska organizacja pozarządowa Kampania Przeciw Homofobii i finansowana była przez program Komisji Europejskiej: Prawa Podstawowe i Obywatelstwo. Badanie zostało przygotowane i przeprowadzone przez Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego 3. Badanie składa się z dwóch części: (1) badania internetowego przeprowadzonego w pięciu badanych krajach na próbie 1818 zgłoszonych osób LGBTQI w wieku 1 Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej (2014), Badanie UE LGBT. Badanie Unii Europejskiej na temat lesbijek, gejów, osób biseksualnych i transseksualnych. Główne wyniki, Wiedeń: Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej. http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra-eu-lgbt-survey-main-results_ tk3113640enc_1.pdf, rysunek 36, strona 60. 2 Zagreb Pride (Chorwacja), Háttér Társaság (Węgry), MOZAĪKA (Łotwa), LGL (Litwa) oraz Kampania Przeciwko Homofobii (Polska). 3 http://cbu.psychologia.pl/en/intro/ 7
powyżej 18 lat, które wypełniły kwestionariusz badania, oraz (2) semistrukturalnych wywiadów z pięćdziesięcioma osobami, które doświadczyły przemocy lub nękania na tle homofobicznym i transfobicznym w ciągu ostatnich pięciu lat i zgłosiły te zdarzenia na policję. Trzydzieści wywiadów przeprowadzono w Polsce, natomiast pozostałe podzielono pomiędzy Chorwację, Węgry, Łotwę i Litwę. Pełne sprawozdania z badania przeczytać można na stronie internetowej projektu Hate No More pod adresem: hatenomore.net/ Niniejszy raport przedstawia kluczowe wnioski z badania dotyczącego potrzeb osób, które doświadczają przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym, jak również stopień, w jakim potrzeby te są spełniane przez wymiar sprawiedliwośc w pięciu badanych krajach. Raport ten stanowi łatwo dostępne odniesienie dla aktywistów, specjalistów ds.źprawodawstwa, dziennikarzy, adwokatów prawa karnego, polityków, nauczycieli oraz studentów. Struktura Raportu 8 Niniejszy raport przedstawiony jest w dwóch częściach: CZĘŚĆ 1: przedstawia kluczowe wyniki badań dotyczące występowania, lokalizacji, sprawców oraz wpływu przypadków przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym zgłaszanych przez respondentów w celu nadania kontekstu dla dyskusji na temat potrzeb osób doświadczających tego typu przemocy i nękania. CZĘŚĆ 2: wyjaśnia potrzeby osób doświadczających przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym oraz przedstawia kluczowe wnioski na temat reakcji wymiaru sprawiedliwości na tego typu przemoc i nękanie we wszystkich pięciu badanych krajach. Część ta przedstawia ocenę stopnia spełnienia potrzeb ofiar przemocy. Na podstawie oceny stopnia zaspokojenia potrzeb ofiar przez wymiar sprawiedliwości raport wskazuje przypadki błędów popełnianych przez policję w odniesieniu do potrzeb ofiar przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym oraz wskazuje na niezadowolenie ofiar z działania organów ścigania oraz sądów
jak wskazuje badanie Hate No More. Te niedociągnięcia stanowią potencjalny czynnik odstraszający od zgłaszania incydentów na policję, natomiast osoby, które postanowią zgłosić sprawę wymiarowi sprawiedliwości muszą stawić czoła silnemu prawdopodobieństwu wiktymizacji wtórnej. UWAGI METODOLOGICZNE Uczestnicy badania w obu jego częściach stanowią próbę osób zainteresowanych nie próbę losową które odpowiedziały na zaproszenie do udziału w badaniu. Wykorzystanie metody badawczej stosującej zaproszenie do udziału w badaniu jest jednym z rozwiązań stosowanych, gdy niewykonalne jest zebranie losowej próby badawczej populacji docelowej w tym przypadku osób LGBTQI gdyż nie ma dostępnych informacji umożliwiających wybór reprezentatywnej próby uczestników badania 4. Próba losowa jest konieczna dla uogólnienia wniosków badania poza grupę jego uczestników w celu objęcia szerszej populacji docelowej. Dlatego, z uwagi na nielosowy charakter próby badawczej, wnioski z badań przedstawione w niniejszym raporcie nie mogą być uogólnione dla wszystkich osób LGBTQI. Ponadto, wnioski z badania nielosowej próby badawczej uczestników mają potencjalną skłonność do przeszacowania występowania przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym z uwagi na charakter zaproszenia do udziału w badaniu. Niemniej jednak, pomimo powyższych ograniczeń badania, raport przedstawia wnioski na temat opinii i doświadczeń znaczącej grupy osób LGBTQI: 1818 uczestników badania oraz 50 uczestników wywiadów dotyczących przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym. Te opinie i doświadczenia sygnalizują w jaki sposób wymiar sprawiedliwości reaguje na potrzeby osób, które doświadczają przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym, jak również wskazują obszary wymagające poprawy. 4 Agencja Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Badanie UE LGBT. Raport Techniczny, strony 6-9, https://fra.europa.eu/sites/default/files/eu-lgbt-survey-technical-report_en.pdf, data wejścia na stronę: październik 2016. 9
PODSUMOWANIE WNIOSKÓW Niemal jedna trzecia (30,4%) z 1818 uczestników badania doświadczyła przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią w ostatnich pięciu latach. Badani doświadczyli nękania spowodowanego nienawiścią w większym stopniu, niż przemocy. Średnia ilość doświadczeń nękania wynosiła 3,6, natomiast średnia przypadków przemocy spowodowanej nienawiścią wyniosła nieco ponad 1 (1,06). Niemal połowa (45,2%) respondentów transseksualnych zgłosiła przypadki bycia ofiarą przestępstw z nienawiści w ciągu ostatnich pięciu lat. Większość poważniejszych incydentów obejmowała groźby przemocy oraz inne formy agresji werbalnej. Ataki fizyczne stanowiły niewiele poniżej jednej trzeciej (28,9%) incydentów uznanych przez respondentów za najpoważniejsze. Jedna trzecia (33,8%) przypadków przemocy i nękania spowodowanego nienawiścią miała miejsce w miejscach publicznych, np. na ulicy, skwerach lub parkingach samochodowych. Innymi często występującymi miejscami były szkoły, uczelnie, domy respondentów lub transport publiczny. Uczestnicy badania, którzy doświadczyli przemocy i nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym zgłaszali zwiększony wpływ wiktymizacji na cztery z ośmiu obszarów ujętych w badaniu Hate No More niższy poziom poczucia kontroli i ogólnego zaufania do innych, pogorszenie stanu zdrowia, zmniejszenie poczucia bezpieczeństwa w swoim otoczeniu w porównaniu z badanymi osobami, które tej przemocy nie doświadczyły.. Tylko niewielki odsetek około 1 z 7, lub 13,5% uczestników badania, którzy doświadczyli przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym w ciągu ostatnich pięciu lat, zgłosiło przynajmniej jeden przypadek na policję. Badanie identyfikuje szereg kluczowych potrzeb ofiar przemocy lub nękania na tle homofobicznym i transfobicznym: i) potrzeba bezpieczeństwa; ii) potrzeba wsparcia; iii) potrzeba informacji; iv) potrzeba szacunku; iv) potrzeba poufności; vi) potrzeba sprawiedliwości, oraz vii) potrzeba przynależności. 10
Dostrzeżenie tych potrzeb jest kluczowe dla zrozumienia i odpowiedniego postępowania z osobami będącymi ofiarami przestępstw z nienawiści. Badanie wykazało wiele nieprawidłowości w przeciwdziałaniu przestępstwom na tle homofobicznym i transfobicznym. Obejmowały one: brak obecności na miejscu zdarzenia; zniechęcanie przez policję do zgłoszenia przestępstwa; trywializacja doświadczeń ofiar; brak zrozumienia kwestii homofobii i transfobii ze strony funkcjonariuszy policji; negatywne nastawienie funkcjonariuszy policji wobec osób o odmiennej orientacji i tożsamości seksualnej, oraz; brak reakcji policji na widok nękania i przemocy. Jedynie dziesięcioro z trzydziestu ośmiu respondentów, którzy zgłosili przypadki przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym na policję miało kontakt z urzędem prokuratora. Osoby te były równo podzielone ze względu na zadowolonie i niezadowolenie z podjętych przez organ działań. Tylko jedenaścioro z trzydziestu ośmiu respondentów, którzy zgłaszali policji przypadki przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym, doczekało się wniesienia ich spraw do sądu: jedynie sześcioro respondentów brało udział w procesach sądowych. Ich ocena spełnienia potrzeb przez sądy była wyższa w porównaniu do oceny działania policji i urzędu prokuratora. 11
12
CZĘŚĆ 1: Doświadczenia przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym Wszystkich respondentów zapytano o ich doświadczenia z przemocą i nękaniem spowodowanym nienawiścią. Celem badania było: oszacowanie występowania doświadczeń przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym wśród uczestników badania; identyfikacja socjodemograficznych czynników ryzyka, które mogą zwiększać prawdopodobieństwo stania się ofiarą przemocy, oraz; zebranie informacji na temat cech charakterystycznych sprawców. Kluczowe wnioski Występowanie: niemal jedna trzecia (30,4%) uczestników badania we wszystkich pięciu badanych krajach doświadczyła przemocy i nękania spowodowanego nienawiścią w ciągu minionych pięciu lat; nękania spowodowanego nienawiścią badani doświadczali częściej niż przemocy. 13
Czynniki ryzyka: prawdopodobieństwo doświadczenie przemocy lub nękania spowodowanego nienawiścią przez respondentów transpłciowych było 1,5 razy wyższe od wartości średniej; kobiety biseksualne pytane o swoje doświadczenia z przemocą i nękaniem motywowanym nienawiścią były, w porównaniu do średniej, bardziej skłonne zgłaszać doświadczenie ataku lub groźby ataku o podłożu seksualnym. Sprawcy: większość najpoważniejszych aktów przemocy i nękania motywowanego nienawiścią popełniali heteroseksualni mężczyźni działający w grupach; respondenci z Węgier, według wyników kwestionariuszy, częściej zgłaszali bycie ofiarą ataków grup ekstremistycznych; biseksualni mężczyźni częściej zgłaszali ataki ze strony grup kibiców i pseudokibiców piłki nożnej; respondenci mieszkający na terenach wiejskich i w małych miejscowościach znacznie częściej znali sprawców, jak również byli bardziej skłonni zgłaszać doświadczenie agresji w szkole lub na uczelni w porównaniu do mieszkańców dużych miast. Te kluczowe wnioski omówiono bardziej szczegółowo poniżej Jaki odsetek respondentów zgłosił doświadczenie przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym w ciągu minionych pięciu lat? 14 W pięciu badanych krajach łącznie niemal jedna trzecia (30,4%) uczestników badania zgłaszała bycie ofiarą ataku o charakterze fizycznym lub seksualnym bądź groźby przemocy z powodu swojej faktycznej lub domniemanej orientacji seksualnej, tożsamości lub ekspresji płciowej w ciągu minionych pięciu lat. Respondenci transseksualni w minionych pięciu latach najczęściej (45,2%) zgła- szali doświadczenie przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią. Kobiety biseksualne (18,5%) najrzadziej zgłaszały na policję przypadki przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią.
Starsi respondenci byli mniej skłonni zgłaszać na policję przypadki przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią w porównaniu do średniej w minionych pięciu latach. Subiektywnie zamożniejsi respondenci również rzadziej w porównaniu do średniej zgłaszali przypadki bycia ofiarą przemocy lub nękania w minionych pięciu latach. 50% 45,2 40% 30% 39 36,9 35,9 29,3 27,9 37,5 33,7 27,1 24,8 30,4 20% 18,5 10% 0 Łotwa Węgry Chorwacja Polska Litwa Osoby transpłciowe Geje Biseksualni mężczyźni Osoby queer, interpłciowe, aseksualne Lesbijki Biseksualne kobiety Wykres 1. Doświadczenia przemocy lub nękania motywowanych homofobią lub transfobią w minionych pięciu latach: z podziałem na kraje i kategorie osób LGBTQI. Odsetek respondentów badania, którzy zgłaszali przypadki nękania, napaści fizycznej lub seksualnej / groźby przemocy ze względu na faktyczną bądź domniemaną orientację seksualną, tożsamość lub ekspresję płciową. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 1818 Razem Jak często respondenci doświadczali przemocy lub nękania o podłożu homofobicznym lub transfobicznym w ciągu minionych pięciu lat? Dla 557 uczestników badania, którzy zgłosili przynajmniej jeden przypadek przemocy bądź nękania o podłożu homofobicznym lub transfobicznym w minionych pięciu latach: 15
średnia liczba doświadczonych przypadków nękania wynosiła 3,6, natomiast średnia przypadków przemocy motywowanej nienawiścią wynosiła nieco ponad 1 (1,06); osoby transseksualne doświadczały nękania i przemocy motywowanej nienawiścią częściej w porównaniu do pozostałych podgrup osób LGBTQI; lesbijki i kobiety biseksualne zgłaszały przypadki przemocy fizycznej rzadziej w porównaniu do pozostałych podgrup osób LGBTQI; respondenci z Łotwy najrzadziej spotykali się z przemocą i nękaniem motywowanym nienawiścią, najczęściej natomiast respondenci z Polski i Litwy. Średnia liczba zdarzeń wiktymizacji 5 4 3 2 1 3,71 1,02 3,7 1,51 2,92 2,53 1,08 0,88 2 0,94 Nękanie Przemoc 4,13 4,09 3,75 3,6 3,26 3,24 3,09 1,35 1,2 1,05 1,01 0,85 1,18 1,06 0 Polska Litwa Węgry Chorwacja Łotwa Osoby transpłciowe Biseksualni mężczyźni Geje Biseksualne kobiety Lesbijki Osoby queer, interpłciowe, aseksualne Razem Wykres 2. Częstotliwość przemocy bądź nękania motywowanych homofobią lub transfobią w minionych pięciu latach: z podziałem na kraje i kategorie osób LGBTQI. Średnia liczba zdarzeń wiktymizacji wśród respondentów, którzy zgłaszali przypadki nękania, napaści fizycznej lub seksualnej / groźby przemocy ze względu na faktyczną bądź domniemaną orientację seksualną, tożsamość lub ekspresję płciową. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 557 16
Jakie są najpoważniejsze przypadki przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym doświadczone przez uczestników badania? Respondenci, którzy zgłaszali na policję przynajmniej jeden przypadek przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym w minionych pięciu latach, poproszeni byli o wskazanie najpoważniejszych incydentów, których doświadczyli. Większość przypadków obejmowała groźby przemocy oraz inne formy agresji werbalnej. Przemoc fizyczna stanowiła nieco poniżej jednej trzeciej (28,9%) incydentów, które respondenci uznawali za najpoważniejsze. Kobiety biseksualne uczestniczące w badaniu najczęściej podawały atak o podłożu seksualnym lub jego groźbę jako najpoważniejszy przypadek przestępstw z nienawiści; najrzadziej podawały przemoc fizyczną lub jej groźbę jako najpoważniejsze przypadki agresji motywowanej nienawiścią. Napaść fizyczna Groźba przemocy fizycznej Wyzwiska Nadmierne/ciągłe negatywne komentarze Wyśmiewanie (opowiadanie żartów) Napaść seksualna Groźba przemocy seksualnej Izolacja, bycie ignorowanym 4,0 3,3 Agresywne gesty 0,7 (takie jak wytykanie palcem) 0 5% 10% 15% 20% 25% 30% Wykres 3. Najpoważniejsze rodzaje przemocy lub nękania motywowane homofobią lub transfobią, których doświadczyli respondenci w ciągu minionych pięciu lat. Najpoważniejsze rodzaje incydentów motywowanych nienawiścią, których doświadczyli respondenci. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 553 8,5 7,8 10,8 15,0 21,0 28,9 17
Gdzie miały miejsce przypadki przemocy i nękania motywowanego nienawiścią? Jedna trzecia (33,8%) incydentów motywowanej nienawiścią przemocy i nęka- nia miała miejsce w miejscach publicznych, jak na ulicy, na skwerach lub na parkingach. Innymi często wskazywanymi miejscami były szkoły lub uczelnie (stanowiące nieco ponad jedną piątą incydentów), domy lub środki transportu publicznego. Starsi respondenci częściej doświadczali przestępstw z nienawiści w miejscach publicznych. Ulica, skwer, parking lub inne Szkoła lub uczelnia Własny dom Inny budynek mieszkalny Transport publiczny Kawiarnia, restauracja, pub lub klub Inne W parku, lesie Lokal LGBTQI (np. bar, klub) lub wydarzenie LGBTQI Inne miejsce na zewnątrz Inne miejsce w budynku Miejsce pracy Klub sportowy Samochód 1,1 0,4 0,4 5,2 4,9 4,5 4,5 4,2 3,3 3,3 3,1 10 21,7 33,8 0 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Wykres 4. Miejsca, w których respondenci w ciągu minionych pięciu lat doświadczyli przemocy lub nękania motywowanego homofobią lub transfobią. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 553 18
Kim byli sprawcy przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym? Respondentów, którzy w minionych pięciu latach zgłaszali na policję przypadki przemocy i nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym zapytano o określenie, kim byli sprawcy w najpoważniejszych incydentach, których doświadczyli. Wyniki wskazują, iż większość sprawców takich przestępstw to bardzo zwyczajni ludzie, nie członkowie agresywnych grup ekstremistycznych. Większość sprawców (70,9%) to mężczyźni. Znaczna większość sprawców (88,3%) uznana była za heteroseksualistów. W większości przypadków (65%) sprawcami były grupy napastników poza Łotwą, gdzie znaczna większość zgłoszonych w badaniu incydentów (88,2%) miała pojedynczego sprawcę. Biseksualni mężczyźni najczęściej przytaczali przestępstwa z nienawiści popełniane przez grupy napastników (85,7%) oraz ataki ze strony kibiców i pseudokibiców piłki nożnej. Osoby uczęszczające do tej samej szkoły lub na tę samą uczelnię stanowiły niemal jedną trzecią (32,2%) sprawców najpoważniejszych incydentów. Jedną ósmą (12,7%) najpoważniejszych przypadków motywowanej nienawiścią przemocy i nękania sklasyfikować można jako przemoc domowa lub ze strony partnera, zważywszy, że sprawcami byli członkowie rodziny lub inni domownicy. Incydenty, w których sprawcami byli funkcjonariusze policji lub osoby publiczne były rzadkie. Respondenci z Węgier najczęściej atakowani byli przez członków grup ekstremistycznych. 19
Osoba ze szkoły lub uczelni Osoba nieznajoma Nastolatek lub grupa nastolatków Osoba znajoma Członek rodziny/domownik Członek grupy ekstremistycznej Kibic/pseudokibic piłki nożnej Sąsiad Osoba z pracy Inna osoba Funkcjonariusz policji Ochroniarz Klient lub pacjent Inny urzędnik publiczny (np. strażnik graniczny) 3,1 2,5 2,0 0,7 0,4 0,2 0,4 16,1 12,7 10,8 10,1 22,4 25,9 32,2 0 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Wykres 5. Sprawcy przestępstw motywowanych homofobią lub transfobią doświadczonych przez uczestników badania w minionych pięciu latach. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 553 Wpływ przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym Poza uszczerbkiem na zdrowiu lub bezpośrednim szokiem emocjonalnym, które mogą być skutkiem przestępstw z nienawiści, wiele osób odczuwa dalsze społeczno-emocjonalne i psychiczne skutki wiktymizacji. Choć podobnie jest też w przypadku ofiar innych form przemocy, obszerne badania porównujące postępowania dowodowe dotyczące ofiar przestępstw z nienawiści w ujęciu grupowym z postępowaniami dotyczącymi ofiar inaczej motywowanych przestępstw wskazują, że skutki fizycznej i psychicznej przemocy motywowanej nienawiścią mogą potencjalnie być poważniejsze, gdy uwzględni się szkody społeczno-emocjonalne i psychologiczne 1. 20 1 Przykłady, patrz: Herek, G. M., Gillis, J. R., & Cogan, J. C. (1999), Psychologiczne następstwa wiktymizacji wskutek przestępstw z nienawiści wśród dorosłych lesbijek, gejów i osób biseksualnych, Journal of Consulting & Clinical Psychology, 67: 945 951; McDevitt, J., Balboni, J., Garcia, L., and Gu, J. (2001), Konsekwencje dla ofiar: porównanie ataków motywowanych i niemotywowanych uprzedzeniem, American Behavioral Scientist, 45/4: strony 697 713.
Te poważniejsze skutki nie są odczuwane przez każdą indywidualną ofiarę przestępstw z nienawiści, gdyż sprowadzenie do roli ofiary działa na wszystkie osoby w inny sposób 2. Mimo tego, zazwyczaj jasnym jest, iż przestępstwa z nienawiści wywołują większe szkody, gdy mierzone są społeczno-emocjonalne i psychologiczne skutki wiktymizacji. W szczególności ofiary przestępstw z nienawiści jako grupa, znacznie częściej zgłaszają: znaczne problemy w pracy lub szkole wskutek wiktymizacji; znaczne problemy w relacjach z członkami rodziny lub przyjaciółmi w tym większe niż wcześniej liczby kłótni, brak poczucia zaufania lub utrata poczucia bliskości; długotrwała lub silna depresja oraz wycofanie; stany lękowe i nerwowość; utrata pewności siebie; gniew; wzmożone trudności ze snem; trudności w koncentracji; strach oraz obniżone poczucie bezpieczeństwa; długotrwałe objawy psychosomatyczne np. bóle głowy, problemy ze snem, zmiany w nawykach żywieniowych, rozstrój żołądka, zmęczenie, wysokie ciśnienie, silne napięcie mięśniowe i bóle pleców. Zrozumienie skutków bycia ofiarą przemocy i nękania motywowanego nienawiścią jest ważne dla zobrazowania kontekstu potrzeb ofiar tych przestępstw. Dlatego właśnie badanie Hate No More poszerza źródła dowodów o dodatkowe wskaźniki skutków wiktymizacji, zwykle nie ujmowane w dotychczasowych badaniach nad społeczno-emocjonalnym i psychologicznym skutkiem przestępstw z nienawiści. 2 Przykłady, patrz: Iganski, P., and Lagou, S. (2015), Przestępstwa z Nienawiści Bolą Jednych Bardziej niż Innych: Wnioski dotyczące Sprawiedliwego Skazywania Sprawców, Journal of Interpersonal Violence, 30/10: 1696 1718; Meyer, D. (2010), Ocena powagi przemocy motywowanej nienawiścią: międzysekcyjne różnice pomiędzy ofiarami przestępstw z nienawiści wobec osób LGBTs, Sociology, 44/5: strony 980 995. 21
Skutki przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym: wskaźniki używane w badaniu Hate No More Wszystkim uczestnikom badania zadano szereg pytań na temat ich stanu psychologicznego, społecznego i psychicznego. Otwartość: Respondentom zadano 7 pytań odnośnie otwartości: ujawnienie swej orientacji seksualnej, tożsamości płciowej lub ekspresji płciowej przyjaciołom, kolegom z pracy lub rówieśnikom, członkom rodziny oraz sąsiadom, personelowi medycznemu, bezpośrednim przełożonym i klientom. Kontrola osobista: Ocena tego, na ile respondenci odczuwali wolność wyboru i kontrolę nad tym, jak potoczyło się ich życie. Stan zdrowia: Ocena aktualnego stanu zdrowia respondentów. Postrzegane bezpieczeństwo: Ocena tego, jak bezpiecznie respondenci czują się w swoim otoczeniu. Uogólnione zaufanie do innych: Respondentów poproszono o określenie, czy Zgadzają się, Nie zgadzają się lub Nie mają zdania w kwestii trzech stwierdzeń dotyczących uogólnionego zaufania wykraczającego poza grupę przyjaciół lub krewnych, obejmującego szerszą społeczność: Większość ludzi jest zasadniczo szczera ; Większość ludzi jest zasadniczo godna zaufania oraz Większość ludzi jest z natury dobra i uprzejma. Satysfakcja z życia: Ocena tego, jak zadowoleni są respondenci ze swego obecnego życia w ujęciu ogólnym. Zinternalizowana homofobia: Składający się z pięciu pytań wskaźnik skierowanego wewnętrznie uprzedzenia, obejmującego zgodność z negatywnymi postawami społecznymi wobec homoseksualizmu jak wskazują wcześniejsze badania, mająca związek z objawami depresji lub stanów lękowych. Względne wykluczenie: Wskaźnik zakresu, w jakim dana osoba postrzega swoją sytuację, jako niesłusznie gorszą w porównaniu do innych osób LGBTQI (lub swojej kliki ) oraz w porównaniu do osób heteroseksualnych ( grupy obcej ). Porównanie samopoczucia uczestników badania, którzy zgłaszali przypadki przestępstw z nienawiści w minionych pięciu latach z samopoczuciem respondentów, którzy nie byli ofiarami przestępstw wskazuje na wpływ wiktymizacji. 22
Wpływ przemocy na tle homofobicznym i transfobicznym na samopoczucie Badani, którzy doświadczyli przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym w ubiegłych pięciu latach podają, że odczuli nieznacznie większy wpływ wiktymizacji na cztery z ośmiu wskaźników wykorzystanych w badaniu Hate No More. Stwierdzają oni obniżony poziom kontroli osobistej i uogólnionego zaufania do innych, pogorszony stan zdrowia oraz mniejsze poczucie bezpieczeństwa w swoim otoczeniu w porównaniu do osób, które nie doświadczyły przemocy spowodowanej homofobią i transfobią w ciągu ostatnich pięciu lat. Mimo tego, doświadczenie przemocy fizycznej i psychicznej na tle homofobicznym lub transfobicznym nie było związane z obniżonym poziomem otwartości, mniejszą satysfakcją z życia lub zwiększoną zinternalizowaną homofobią. Jednym z kluczowych powodów, dla których ofiary przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym średnio częściej podają niższy poziom samopoczucia w zakresie powyższych wskaźników w porównaniu do osób LGBTQI, które nie doświadczyły tego typu przemocy jest fakt, iż ofiary mogą postrzegać taki atak jako boleśnie godzący w główny element ich tożsamości. Podobnie jest w przypadku niektórych ofiar przestępstw z nienawiści ogółem. Niektóre osoby postrzegają przestępstwa z nienawiści jako przestępstwa z przesłaniem : dające ofiarom do zrozumienia, iż są niegodne szacunku, niepożądane i pogardzane. Ponadto, ponieważ ofiary przemocy nienawiści atakowane są z powodu swej tożsamości społecznej, przestępstwa takie nie mają charakteru osobistego, w związku z czym niosą ze sobą potencjał dalszej wiktymizacji, skutkując tym samym zastraszeniem 3. Godne uwagi jest to, że niektórzy respondenci spośród dobrze wykształconych mieszkańców dużych miast, względnie otwartych na temat swojej orientacji seksualnej, tożsamości i ekspresji płciowej reagowali na agresję motywowaną nienawiścią w sposób konstruktywny. Ich doświadczenie zwiększyło ich chęć angażowania się we wspólne działania mające na celu poprawę pozycji osób LGBTQI w badanych krajach. 3 Kees, S.J., Iganski, P., Kuche, R., Świder, M. And Chahal, K. (2016) Wsparcie ofiar przestępstw z nienawiści w Europie. Praktyczny poradnik, Drezno: RAA Saxon, strony 20-21. 23
Jakie były skutki wielokrotnego doświadczenia przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym? Im wyższa liczba przypadków przemocy na tle homofobicznym i transfobicznym zgłaszana przez respondentów: tym niższe było ich poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu; tym częściej odczuwali oni poczucie względnego wykluczenia: poczucia, iż ich sytuacja była gorsza w porównaniu do warunków ich heteroseksualnych znajomych oraz innych osób LGBTQI ogółem. Im wyższa liczba przypadków nękania na tle homofobicznym i transfobicznym zgłaszana przez respondentów: tym niższe było ich poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu; tym gorsza była ich subiektywna ocena własnego stanu zdrowia; tym mniej ufni byli oni względem innych osób; tym częściej odczuwali, iż ich sytuacja była gorsza w porównaniu do warunków ich heteroseksualnych znajomych oraz innych osób LGBTQI ogółem. 4 3.5 3 2.5 2 1.5 1 0.5 Bardzo bezpiecznie Zupełnie niebezpiecznie Postrzegane bezpieczeństwo w otoczeniu 0 1 2 3 4 5 6 Liczba doświadczonych incydentów Wykres 6. Skutki częstotliwości przemocy na ocenę bezpieczeństwa otoczenia. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 531 24
7 6 5 4 3 2 Gorsze W porównaniu do osób LGBTQI ogółem W porównaniu do osób heteroseksualnych ogółem 1 Nie gorsze 0 1 2 3 4 5 6 Liczba doświadczonych incydentów Wykres 7. Skutki częstotliwości przemocy na poczucie względnego wykluczenia. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 535 25
26
CZĘŚĆ 2: Potrzeby osób, które doświadczyły przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym Zważywszy na potencjalne skutki przestępstw z nienawiści na ich ofiary, osoby doświadczające przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym mogą odczuwać różnorodne potrzeby. Zrozumienie tych potrzeb jest kluczowe dla zrozumienia i odpowiedniego postępowania z ofiarami. W wywiadach przeprowadzanych w ramach badania Hate No More niektóre ofiary przemocy i nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym omawiały swoje konkretne potrzeby. W badaniu wskazano siedem szczególnych potrzeb, od podstawowej potrzeby fizycznego bezpieczeństwa, po bardziej złożone potrzeby psychologiczne: potrzeba bezpieczeństwa; potrzeba wsparcia; potrzeba informacji; potrzeba szacunku; potrzeba poufności; potrzeba sprawiedliwości; potrzeba przynależności. Uzasadnione jest w związku z tym, aby nieco bardziej szczegółowo omówić te potrzeby w celu nadania kontekstu dla oceny tego, jak dobrze policja oraz wymiar sprawiedliwości zaspokajają potrzeby uczestników badania, którzy zgłaszali na policję przypadki przestępstw z nienawiści. 27
Potrzeba bezpieczeństwa Potrzeba bezpieczeństwa jest największa w trakcie i bezpośrednio po incydencie niezależnie, czy mowa o napaści fizycznej czy werbalnej. Ofiara często może być w stanie szoku. Może być zdezorientowana. Często może czuć się bezbronna. Ofiary mogą też mieć głębokie poczucie zagrożenia. W pierwszych chwilach reakcja otaczających osób może być kluczowa dla zmniejszenia psychicznego wpływu wiktymizacji. Nawet niewielkie uwagi dotyczące uznania doświadczenia ofiary oraz jego skutków oraz zaoferowanie wsparcia emocjonalnego i praktycznego będzie czymś cennym. Dla przykładu, zapewnienie w opanowany sposób, iż policja podejmie stosowne czynności w celu ochrony ofiary zdarzenia może znacznie zwiększyć poczucie bezpieczeństwa. To poczucie bezpieczeństwa obejmuje również coś, co można nazwać bezpieczeństwem symbolicznym : poczucie, iż inne osoby są po ich stronie, że policja i wymiar sprawiedliwości zapewnią im ochronę i wsparcie oraz, iż nie będą wobec nich wrogie lub obojętne. Takie poczucie bezpieczeństwa, szczególnie w pierwszych chwilach po ataku, jest często kluczowe dla samopoczucia ofiary. Potrzeba wsparcia Ofiary mogą potrzebować natychmiastowego wsparcia, takiego jak opieka medyczna, naprawa zniszczonego mienia oraz wzmocnienia ochrony poprzez dodatkowe środki bezpieczeństwa wokół domu oraz innych miejsc ataków, w celu ochrony przed możliwością ponownej wiktymizacji. Poza natychmiastową potrzebą wsparcia, dalsze długotrwałe i umiejętne wsparcie może być niezmiernie ważne dla ofiary w procesie radzenia sobie z różnorodnymi skutkami przemocy motywowanej nienawiścią. Rolą osób udzielających wsparcia jest identyfikacja i pomoc ofierze w rozwinięciu własnej odporności oraz działań związanych z radzeniem sobie z wpływem i skutkami wiktymizacji. Potrzeba informacji Potrzeba informacji odnosi się nie tylko do identyfikacji źródeł wsparcia dla ofiary. Ofiary mogą potrzebować informacji o swoich prawach oraz o tym, czego powinny móc oczekiwać od policji i wymiaru sprawiedliwości. 28 Potrzeba szacunku Osoby, które doświadczyły przestępstw i przemocy motywowanej nienawiścią często obawiają się braku wiary ze strony innych w szczególności policji i wymiaru sprawiedliwości. Obawy takie są uzasadnione, gdyż od dawna wiadomym było, że
w wielu przypadkach motyw nienawiści nie jest uznawany lub traktowany poważnie, gdy przypadki przemocy z nienawiści zgłaszane są na policję lub do innych władz. Konsekwencją dla ofiar jest to, że szczególny wpływ przemocy motywowanej nienawiścią nie jest uznawany. Pojawia się w związku z tym potrzeba uszanowania punktu widzenia ofiary na temat homofobicznego lub transfobicznego charakteru przestępstwa. Wszyscy respondenci w wywiadach uważali, iż przestępstwa z nienawiści różnią się od innych aktów przemocy i nękania. Mając to na uwadze, jeśli homofobia lub transfobia są lekceważone jako kwestie istotne dla sprawy, policja i wymiar sprawiedliwości będą w rezultacie pogarszać psychiczne skutki wiktymizacji w gruncie rzeczy przyczyniając się do wiktymizacji wtórnej. Dlatego też ofiary muszą być wysłuchane, a ich doświadczenia nie mogą być lekceważone. Potrzeba poufności Młode osoby LGBTQI mogą być szczególnie wrażliwe na punkcie swego bezpieczeństwa fizycznego i psychologicznego. Osoby młodsze częściej niż inne mogą toczyć wewnętrzny konflikt dotyczący własnej tożsamości, gdyż mogą nadal być w trakcie jej odkrywania. Mogą ukrywać swoją tożsamość przed rodziną i innymi osobami w swoim otoczeniu. Na takim etapie rozwoju tożsamości występuje zwiększona podatność na urazę lub upokorzenie. Kontakt z policją może w związku z tym być szczególnie groźny dla ludzi młodych. Jeden respondent z Polski wspomniał swoje obawy: chłopcem młodości został zatrzymany ze swym partnerem pod zarzutem nieobyczajności i wysłany do izby wytrzeźwień. Ukrywał swoją tożsamość i zmagał się z nią. Funkcjonariusze policji, którzy przywieźli jego i partnera na izbę wytrzeźwień według sprawozdania respondenta powiedzieli zabierzcie pedałów i otwarcie uwłaczali ich tożsamości. Respondent spędził noc w izbie wytrzeźwień w stanie ogromnego strachu, że jego homoseksualna orientacja wyjdzie na jaw i przyniesie ze sobą poważne konsekwencje, obejmujące odrzucenie przez jego środowisko, już wtedy skrajnie nietolerancyjne wobec osób homoseksualnych. Ostatecznie konieczne jest zrozumienie tego, w jaki sposób ofiary przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym mogą być odrzucane przez rodzinę i przyjaciół w przypadku ujawnienia tożsamości seksualnej lub płciowej. Zachowanie prywatności i poufności może w związku z tym być kwestią kluczową, która musi być w rozważny sposób omówiona z ofiarą. 29
Potrzeba sprawiedliwości Niektórzy respondenci w wywiadach podkreślali, że są obywatelami, płacą takie same podatki, jak inni i spełniają swoje obywatelskie obowiązki, dlatego przysługuje im prawo do równego traktowania ze strony wymiaru sprawiedliwości. Policja i wymiar sprawiedliwości są kluczowe dla zapewnienia sprawiedliwości dla ofiar przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym. Potrzeba przynależności Niektórzy respondenci w wywiadach odnosili się do idei włączenia społecznego poczucia przynależności (jak zostało to nazwane przez Maslowa 1 4) do społeczności obywatelskiej, w której ludziom przysługują równe podstawowe prawa i ochrona ze strony państwa, bez względu na płeć, wiek, rasę, religię lub orientację seksualną. Obojętność ze strony policji i innych władz może mieć negatywny wpływ na poczucie przynależności. Sposób, w jaki policja odnosi się do wydarzeń publicznych organizowanych przez osoby LGBTQI ma również znaczenie symboliczne stanowi komunikat określający, czy osoby LGBTQI przynależą do szerszej grupy obywateli. Jeśli nastawienie policji jest pozytywne, jej zachowanie w trakcie marszów i innych wydarzeń publicznych może przekładać się na zaufanie względem władz i związane z tym zwiększenie liczby składanych na policję zgłoszeń przemocy i nękania motywowanych homofobią i transfobią. Reakcje wymiaru sprawiedliwości na przemoc i nękanie na tle homofobicznym i transfobicznym W jakim stopniu wymiar sprawiedliwości w pięciu krajach objętych badaniem odniósł się do potrzeb respondentów badania Hate No More, którzy zgłaszali przypadki przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym? Wyróżniamy trzy kluczowe filary wymiaru sprawiedliwości: policję, urząd prokuratora krajowego oraz sądy. Ta część sprawozdania skupi się na każdym z tych filarów po kolei. Zgłaszanie przemocy i nękania motywowanego homofobią i transfobią na policję Policja jest dla większości ofiar przestępstw pierwszym punktem styczności z wymiarem sprawiedliwości. Respondenci badania Hate No More, którzy 30 1 Maslow, A. H. (1943). Teoria Ludzkiej Motywacji, Psychological Review, 50(4), 370-96.
25% 23,5 20% 22,6 21,7 20 15% 10% 10,4 5% 0% Łotwa Węgry Chorwacja Litwa Polska Wykres 8. Zgłaszanie przestępstw na tle homofobicznym lub transfobicznym na policję: w podziale na kraje. Odsetek respondentów w poszczególnych krajach w minionych pięciu latach, którzy zgłaszali na policję przynajmniej jedno zdarzenie przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 557 doświadczyli przemocy fizycznej lub psychicznej na tle homofobicznym lub transfobicznym w minionych pięciu latach zapytani zostali, czy zgłaszali te zdarzenia na policję. Wyniki były znaczące, gdyż jedynie niewielka mniejszość zgłaszała przestępstwa. Zgłaszanie przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym na policję: Kluczowe wnioski Tylko niewielka liczba około 1 na 7 lub 13,5% uczestników badania we wszystkich pięciu krajach, którzy doświadczyli przestępstw motywowanych nienawiścią w ubiegłych pięciu latach przynajmniej raz zgłaszała zdarzenia na policję. Ataki fizyczne zgłaszane były częściej od innych form przemocy i nękania. Respondenci starsi i mniej wykształceni częściej zgłaszali przynajmniej jeden przypadek motywowanych nienawiścią przestępstw w minionych 5 latach. W porównaniu do mieszkańców dużych miast, respondenci z terenów wiejskich i małych miejscowości częściej unikali zgłaszania najpoważniejszych przestępstw z powodu wstydu lub upokorzenia. 31
Kobiety biseksualne rzadziej (w porównaniu do średniej )unikały zgłaszania na policję najpoważniejszych przestępstw motywowanych nienawiścią ze strachu przed sprawcą. Respondenci z Polski byli najmniej skłoni (tylko 1 na 10 z osób będących ofiarą przestępstw z nienawiści) do zgłaszania przestępstw na policję. Zapytani o najpoważniejsze incydenty, których doświadczyli, tylko 7% respondentów, którzy padli ofiarą przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym w minionych pięciu latach zgłosiło zdarzenie na policję. Respondenci z Węgier najczęściej, natomiast z Chorwacji najrzadziej dokonywali zgłoszeń na policję. 20% 16,7 15% 10% 11,8 10,8 5% 5,2 4,3 0 Węgry Łotwa Litwa Polska Chorwacja Wykres 9. Zgłaszanie policji najpoważniejszych przestępstw na tle homofobicznym lub transfobicznym z podziałem na kraje. Odsetek respondentów w poszczególnych krajach w minionych pięciu latach,którzy zgłaszali na policję najpoważniejsze przypadki przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 540 32 Zgłaszanie najpoważniejszych zdarzeń na policję zależne było od rodzaju doświadczonej przemocy lub nękania: incydenty związane z napaścią fizyczną lub seksualną zgłaszane były najczęściej; bardzo niewielka liczba zdarzeń, które nie były związane z faktyczną przemocą fizyczną, jak groźby przemocy, wyzwiska oraz nadmierne lub ciągłe negatywne komentarze, była zgłaszana na policję (mniej niż 1 na 50);
żaden z incydentów związanych z groźbami przemocy seksualnej, agresywnymi gestami takimi, jak wytykanie palcem i wyśmiewanie nie został zgłoszony na policję. Respondenci starsi i mniej wykształceni częściej zgłaszali policji najpoważniejsze przypadki przestępstw motywowanych nienawiścią, których byli ofiarami. Niektóre osoby zgłaszały najpoważniejsze przypadki przestępstw z nienawiści innym instytucjom, takim jak organizacje LGBTQI, lecz był to tylko niewielki odsetek ofiar. Dlaczego przypadki przemocy i nękania na tle homofobicznym i transfobicznym nie były zgłaszane na policję? Istnieje wiele powodów, dla których ofiary przestępstw motywowanych nienawiścią nie zgłaszają takich zdarzeń na policję: przekonanie, że zawiadomienie o przestępstwie nie przyniesie pozytywnych skutków, lecz zamiast tego doprowadzi do dalszej wiktymizacji z powodu odwetu sprawcy szczególnie, jeśli sprawca mieszka w bezpośrednim sąsiedztwie ofiary albo jest członkiem grupy nienawiści lub nawet przedstawicielem władz publicznych; strach i brak zaufania wobec policji oraz potencjalna frustracja wywołana wcześniejszymi doświadczeniami z władzami; obawa, iż policja nie uwierzy ofierze przestępstwa; strach przed dyskryminacją lub stygmatyzacją w ramach postępowania karnego, skutkujący dalszą wiktymizacją; poczucie rezygnacji wywołane atakami (przeświadczenie o tym, że stają się one czymś normalnym); poczucie wstydu i niechęć do bycia sprowadzonym do roli ofiary; strach przed dyskryminacją lub nawet wiktymizacją w wyniku ujawnienia tożsamości lub orientacji seksualnej władzom publicznym; brak wiedzy na temat praw dotyczących przestępstw z nienawiści, postępowań karnych oraz potencjalnych pozytywnych skutków zgłoszenia popełnienia przestępstwa. Respondentów badania Hate No More, którzy nie zgłaszali policji najpoważniejszych przypadków przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią, których doświadczyli w minionych pięciu latach zapytano o przyczyny braku zgłoszenia. Dwa najczęstsze powody przytaczane przez około 2 na 5 respondentów to niska 33
szkodliwość czynu oraz przekonanie, iż funkcjonariusze policji nie zrobią niczego w celu aresztowania sprawcy. Nie zgłaszałem/am Organizacje LGBT Nie wiem Inne organizacje Szpital lub inna placówka usług medycznych Organizacje ogólnego wsparcia ofiar Organizacje pozarządowe Centrum Interwencji kryzysowej ds. gwałtów Instytucje państwowe lub krajowe 6,5 3,8 2,2 1,8 1,3 1,4 0,9 0,4 85,5 0% 20% 40% 60% 80% 100% Wykres 10. Zgłaszanie najpoważniejszych incydentów przemocy lub nękania na tle homofobicznym bądź transfobicznym do innych instytucji. Odsetek osób poszkodowanych, które w minionych pięciu latach zgłosiły najpoważniejsze przypadki przemocy lub nękania na tle homofobii czy transfobii instytucjom innym niż policja. Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 553 34 Respondenci transseksualni znacznie częściej w porównaniu do średniej twierdzili, iż policja nie była w stanie nic zrobić. Kobiety biseksualne częściej w porównaniu do średniej nie zgłaszały przestępstw na policję ze strachu przed odwetem. Respondenci, którzy zostali napadnięci fizycznie lub seksualnie w większej ilości przypadków wyjaśniali, że wstyd oraz przekonanie, że policja nie będzie skłonna i/lub nie będzie w stanie niczego zrobić, były przyczynami niezgłaszania przestępstw. Respondenci mieszkający na terenach wiejskich i w małych miejscowościach częściej stwierdzali, że przyczynami braku kontaktu z policją były wstyd oraz chęć zachowania zdarzenia w tajemnicy. Słabiej wykształceni respondenci w większej ilości przypadków wyjaśniali, że nie zgłosili popełnienia przestępstwa z powodu strachu przed sprawcą oraz uprzedzeniem ze strony policji.
Niektórzy respondenci wyrazili przekonanie, że zgłaszanie przestępstw jest obowiązkiem obywatelskim na korzyść innych osób choć była to niewielka liczba osób. Ich celem było nie tylko uznanie przez władze ich własnego doświadczenia, lecz również uznanie krzywdy wyrządzanej przez tego typu przestępstwa osobom LGBTQI ogółem. Jeden z respondentów wywiadu, heteroseksualny działacz praw człowieka z Polski, powiedział, że od lat zgłaszał policji przypadki homofobicznej mowy nienawiści. Interpretował swoje działania, jako formę pracy u podstaw, mającą na celu zwiększenie świadomości wśród policji oraz wymiaru sprawiedliwości: Robię to [zgłaszam przypadki mowy nienawiści] od lat i wiem, że jest to jeden ze sposobów edukowania policji i organów ścigania, edukowania o tym, jak należy zapewniać przestrzeganie prawa w Polsce. Jakie było doświadczenie osób zgłaszających na policję przestępstwa na tle homofobicznym lub transfobicznym? W jakim stopniu spełnione zostały ich potrzeby? Wywiady przeprowadzone bezpośrednio z respondentami w ramach badania Hate No More wykazały, iż niektórzy z respondentów, którzy doświadczyli przemocy lub nękania motywowanego nienawiścią byli w czasie zgłaszania przestępstwa bardzo wrażliwi i wyczuleni na wszelkie słowa uwagi oficjalne lub prywatne ze strony funkcjonariuszy policji, prokuratorów oraz sędziów. Niewielka uwaga zaadresowana do ofiary oświadczająca, dla przykładu, że policja zajmie się sytuacją i nie ma się czego obawiać, może zmienić postrzeganie całej sytuacji. Takie słowa pozostawały później w pamięci i były doceniane przez ofiary przemocy. Kilka przykładów reakcji policji, które zwiększają symboliczne poczucie bezpieczeństwa ofiar to: okazanie współczucia; uznanie krzywdy i niesprawiedliwości, jakiej doświadczyła ofiara; zapewnienie, iż podjęte zostaną wszelkie możliwe środki w celu schwytania sprawców; podanie bezpośrednich danych kontaktowych przez funkcjonariuszy policji; podkreślenie przez funkcjonariuszy, iż rolą policji jest ochrona obywateli. Celem takich reakcji jest przesłanie fundamentalnego, często niewerbalnego i symbolicznego komunikatu, że to co się stało jest karygodne i bezprawne oraz stoimy po stronie prawa dla tych, którzy zostali pokrzywdzeni. Jeden 35
Doznałem/am niezbyt znacznych/nie wystarczająco poważnych/żadnych obrażeń Nie uważałem/am, że to cokolwiek da Poradziłem/am sobie z tym sam/a lub z pomocą przyjaciela/członka rodziny Nie wierzyłem/am, że policja może coś zrobić Strach przed sprawcą/ strach przed odwetem Wstyd, nie chciałem/am, żeby ktokolwiek wiedział Strach przed reakcją homofobiczną i/lub transfobiczną Inny powód Nie chciałem/am, aby aresztowano sprawcę Zbyt emocjonalnie wstrząśnięty/a, aby kontaktować się z policją Nie wiem Myślałem/am, że to moja wina Poprosiłem/am o pomoc kogoś innego Ktoś mnie powstrzymał lub zniechęcił Nie uwierzono mi 10,2 9,0 4,8 2,6 2,0 1,8 1,4 1,2 1,2 1,2 0,6 22,6 18,8 44,3 41,7 0% 10% 20% 30% 40% 50% Wykres 11. Przyczyny niezgłaszania przestępstw motywowanych homofobią lub transfobią na policję. Odsetek respondentów podających powody niezgłaszania najpoważniejszych przestępstw na tle homofobicznym lub transfobicznym na policję w minionych pięciu latach (możliwość wielokrotnego wyboru). Źródło: Hate No More, Kampania Przeciw Homofobii, 2015 Liczba respondentów: 501 z respondentów z Łotwy docenił tego typu traktowanie ze strony funkcjonariusza na komisariacie: Była również konfrontacja, jeden z tych [sprawców], którzy mnie uderzyli był bardzo agresywny i krzyczał do mnie, że jestem pedałem i dlatego dostałem [pięścią w twarz], ale tamta osoba [policjantka] szybko go uspokoiła, ostrym tonem kazała mu się uciszyć. Posłuchał jej i się opanował. Była bardzo życzliwa. Czułem, że na swój sposób nie pozwoli, aby mnie nękano. 36 Jednak tego typu pozytywne opinie na temat policji stanowiły mniejszość. Ogółem większość uczestników badania, którzy zgłaszali policji przestępstwa na tle homofobicznym lub transfobicznym nie była zadowolona ze świadczonych
usług: mniej niż jedna piąta respondentów wyraziła zadowolenie z tego, jak policja postąpiła z ich zgłoszeniem. Trzydzieścioro ośmioro respondentów badania internetowego, którzy zgłosili policji najpoważniejsze przypadki doświadczonej przemocy lub nękania na tle homofobicznym lub transfobicznym w minionych pięciu latach poproszono, aby w skali od 1 (nisko) do 7 (wysoko) ocenili, w jaki sposób w ramach kontaktu z policją ustosunkowano się do ich potrzeb. Jak widać poniżej, opinie uczestników badania na temat stopnia spełnienia ich potrzeb były niskie, gdyż średnia ocena dla każdej z potrzeb była poniżej punktu środkowego skali. Uczestnicy wywiadów udzielili bardziej szczegółowych opinii na temat zaniedbania ich kluczowych potrzeb. Niewywiązanie się z zapewnienia ofierze poczucia bezpieczeństwa Funkcjonariusze policji udali się na miejsce przestępstwa jedynie w połowie najpoważniejszych przypadków zgłoszonych przez respondentów. W jednej trzeciej przypadków, w których policja udała się na miejsce przestępstwa, przybycie zajęło im od pół godziny do godziny. Jeden z respondentów w wywiadzie wspomniał, iż funkcjonariusze przybyli po bardzo długim oczekiwani i powiedzieli, że jeśli ofiary, będące w szoku, nie pamiętają wiele szczegółów zdarzenia, nie ma szansy na znalezienie sprawców. W rezultacie incydent nie został wcale zgłoszony i nie podjęto prób odnalezienia sprawców. Nieudzielenie wsparcia Ponad połowa poszkodowanych w poważnych przypadkach przemocy lub nękania na tle homofobicznym i transfobicznym biorących udział w badaniu Hate No More, którzy zgłaszali przestępstwa na policję nie uzyskało informacji o możliwości otrzymania pomocy psychologicznej, prawnej lub medycznej. Wywiady przeprowadzone bezpośrednio z respondentami wykazały, że tylko troje z biorących udział w badaniu zostało poinformowanych przez policję o możliwości uzyskania pomocy medycznej i/lub psychologicznej. W niektórych przypadkach, w tym w jednym incydencie poważnego pobicia, poszkodowani musieli na własną rękę szukać pomocy medycznej i psychologicznej. Żadna z osób biorących udział w wywiadach nie przypomina sobie uzyskania informacji od policji o możliwości pomocy prawnej. Żadni z respondentów z Litwy nie zostali skierowani do instytucji oferującej wsparcie medyczne, psychologiczne, doradcze lub praktyczne 37