WYTYCZNE W ZAKRESIE OCHRONY MIĘDZYNARODOWEJ

Obieg OGÓLNY HCR/GIP/04/06 28 kwietnia 2004 Język oryginału: ANGIELSKI I. WSTĘP WYTYCZNE W ZAKRESIE OCHRONY MIĘDZYNARODOWEJ Rozpatrywanie wniosków o status uchodźcy uzasadnionych obawą przed prześladowaniem ze względu na wyznanie w świetle Artykułu 1A(2) Konwencji z roku 1951 i/lub Protokołu dotyczącego statusu uchodźców z roku 1967 1. Wnioski o status uchodźcy uzasadniane obawą przed prześladowaniem na tle religijnym należą niekiedy do najbardziej złożonych. Osoby podejmujące decyzję nie zawsze przyjmowały jak dotąd jednolite podejście w takich przypadkach, zwłaszcza, jeśli chodzi o zastosowanie pojęcia wyznanie, które znalazło się w definicji uchodźcy podanej w Konwencji z roku 1951 dotyczącej statusu uchodźców, a także o znaczenie pojęcia prześladowań w tym kontekście. Uzasadnienie wniosku obawą przed prześladowaniem na tle religijnym może nakładać się z innymi elementami definicji uchodźcy; często w grę wchodzi także zmiana wyznania po opuszczeniu kraju pochodzenia, a więc pojawiają się tu przypadki tzw. uchodźców sur place. Jakkolwiek celem niniejszych Wytycznych nie jest przedstawienie wyczerpującej definicji wyznania, osoby podejmujące decyzję znajdą tu szereg parametrów pomocniczych, ułatwiających rozstrzygnięcie, czy w danym przypadku osoba wnioskująca powinna uzyskać status uchodźcy. 2. Prawo do wolności poglądów, przekonań i wyznania to jedno z podstawowych praw i wolności w międzynarodowym ustawodawstwie z zakresu praw człowieka. Przy rozpatrywaniu wniosków podających w uzasadnieniu obawę przed prześladowaniami ze względu na wyznanie, należy więc m.in. odwoływać się do Artykułu 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z roku 1948 ( Deklaracja Powszechna ), a także do Artykułów 18 i 27 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ( Pakt Międzynarodowy ). Istotne są także Uwagi Ogólne przyjęte przez Komitet Praw Człowieka 1, Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach z roku 1981, Deklaracja praw osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych z roku 1992, a także szereg sprawozdań przygotowanych przez Specjalnego Sprawozdawcę ds. dyskryminacji religijnej. 2 Te międzynarodowe normy w zakresie praw człowieka dostarczają informacji na 1 W szczególności, patrz Komitet Praw Człowieka, Uwaga Ogólna nr 22 przyjęta 20 lipca 1993, dokument ONZ CCPR/C/21/Rev.1/ADD.4, 27 września 1993. 2 Te ostatnie można znaleźć pod adresem http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/framepage/

temat definicji pojęcia wyznanie także w kontekście międzynarodowego prawa dotyczącego uchodźców, a działania poszczególnych Państw, mające na celu wyeliminowanie lub zakazanie określonych praktyk, mogą być prześledzone w świetle tych przepisów. II. ANALIZA MERYTORYCZNA A. Definicja pojęcia wyznanie 3. Definicja uchodźcy ujęta w Artykule 1A(1) Konwencji z roku 1951 stanowi, co następuje: A. W rozumieniu niniejszej Konwencji termin "uchodźca" stosuje się do osoby, która... (2) na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem z powodu swojej rasy, religii, narodowości, przynależności do określonej grupy społecznej lub z powodu przekonań politycznych przebywa poza granicami państwa, którego jest obywatelem, i nie może lub nie chce z powodu tych obaw korzystać z ochrony tego państwa, albo która nie ma żadnego obywatelstwa i znajdując się na skutek podobnych zdarzeń, poza państwem swojego dawnego stałego zamieszkania nie może lub nie chce z powodu tych obaw powrócić do tego państwa. 4. Travaux préparatoires (prace przygotowawcze), które poprzedziły opracowanie Konwencji z roku 1951 wskazują, że prześladowanie ze względu na wyznanie stanowiło integralną i przyjętą część definicji uchodźcy przez cały okres pracy nad tym aktem prawnym. Nie próbowano jednak definiować tego pojęcia. 3 Nie istnieje powszechnie akceptowana definicja pojęcia wyznanie, jakkolwiek instrumenty określone w punkcie 2 powyżej z pewnością wskazują na interpretację tego pojęcia, jaką przyjęto dla potrzeb międzynarodowego prawa dotyczącego uchodźców. Można zatem zakładać, że w Konwencji z roku 1951 zostało ono zastosowane w znaczeniu obejmującym wolność poglądów, przekonań lub wiary. 4 Jak zauważa Komitet Praw Człowieka, wyznanie nie ogranicza się (...) do tradycyjnych wyznań lub do wyznań i religii o charakterze instytucjonalnym lub też do praktyk analogicznych do tych, jakie można napotkać w ramach wyznań tradycyjnych. 5 Definicja obejmuje także odmowę przyjęcia lub nie przyjęcie określonego wyznania religijnego. Zakres tego pojęcia jest jednak ograniczony, a w międzynarodowych prawach człowieka przewidziano szereg prawomocnych ograniczeń zastosowania wolności wyznania, co zostało opisane bardziej szczegółowo w punktach 15-16 poniżej. 5. Wnioski bazujące na obawie przed prześladowaniem ze względu na wyznanie mogą obejmować jeden lub więcej poniższych elementów: intolerance+en?opendocument Do istotnych zapisów z punktu widzenia wyznania należą Artykuł 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka z roku 1950; Artykuł 12 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka z roku 1969; Artykuł 8 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka z roku 1981. 3 Kluczowym źródłem rozważań w tym zakresie była definicja uchodźcy podana w Konstytucji Międzynarodowej Organizacji Uchodźców (IRO) z 1946 r. Obejmowała ona wyrażanie uzasadnionych zastrzeżeń co do możliwości powrotu ze względu na obawy przed prześladowaniem ze względu na rasę, wyznanie, narodowość lub przekonania polityczne. (Piąta przyczyna, przynależność do określonej grupy społecznej, została przyjęta później w procesie opracowywania konwencji z roku 1951). 4 Patrz także Podręcznik UNHCR dotyczący procedur i kryteriów przyznawania statusu uchodźcy, Handbook on Procedures and Criteria for Determining Refugee Status, 1979, Genewa, wydanie poprawione z roku 1992 (dalej nazywany Podręcznikiem UNHCR ), artykuł 71. 5 Komitet Praw Człowieka, Uwaga Ogólna nr 22, odnośnie uwagi 1, artykuł 2. 2

a) wyznanie jako wiarę (włącznie z brakiem wiary) b) wyznanie jako tożsamość c) wyznanie jako sposób życia. 6. Wyznanie, w tym kontekście, należy interpretować tak, aby obejmowało ono wyznania teistyczne, nieteistyczne i ateistyczne. Wyznanie może przyjąć postać szeregu przekonań lub wartości moralnych, związanych ze światem boskim lub z duchowym przeznaczeniem rasy ludzkiej. Osoby wnioskujące o przyznanie statusu mogą być także uznane za heretyków, apostatów, schizmatyków, pogan lub osoby zabobonne, także przez innych wyznawców tej samej tradycji religijnej, i paść z tej przyczyny ofiarą prześladowania. 7. Tożsamość to w mniejszym stopniu kwestia wyznania teologicznego, niż uczestnictwa w określonej społeczności, która przestrzega lub którą łączy wspólnota przekonań, rytuałów, tradycji, pochodzenia etnicznego, narodowego lub wspólny rodowód. Osoba składające wniosek może utożsamiać się z określoną grupą lub społecznością, może być postrzegana przez innych jako jej członek lub mieć poczucie przynależności do tej grupy. W wielu przypadkach, prześladowcy atakują grupy wyznaniowe odmienne od własnej, ponieważ postrzegają tożsamość religijną danej grupy jako zagrożenie dla własnej tożsamości lub praw. 8. Dla niektórych osób, wyznanie to kluczowy aspekt sposobu życia oraz związków, jakie łączą te osoby ze światem, w niektórych lub wszystkich aspektach istnienia. Wyznanie może przejawiać się takimi działaniami, jak noszenie określonego rodzaju odzieży, przestrzeganie praktyk religijnych, świąt, wymogów w zakresie postów. Praktyki te mogą wydawać się mało istotne osobom innego wyznania, dla członków grupy mogą jednak one mieć znaczenie podstawowe. 9. Weryfikacja prawdziwości przekonań religijnych, tożsamości i/lub określonego sposobu życia nie musi odgrywać roli w każdym przypadku. 6 Na przykład, nie zawsze jest konieczne, aby dana jednostka (lub grupa) deklarowała przynależność do określonego wyznania, wiary religijnej lub uprawianie określonych praktyk religijnych, jeśli prześladowcy przypisują atrybuty tego wyznania, wiary lub praktyk tej jednostce lub grupie. Jak to zostało omówione poniżej w punkcie 31, nie musi być także konieczne, aby osoba składająca wniosek wiedziała cokolwiek na temat danego wyznania, jeśli została zidentyfikowana przez innych jako członek określonej grupy wyznaniowej i obawia się prześladowań z tego tytułu. Jednostka (lub grupa) może być prześladowana na podstawie wyznania, jeśli nawet ta jednostka lub inni członkowie grupy kategorycznie zaprzeczają, jakoby ich wiara, tożsamość i/lub sposób życia stanowiły wyznanie. 10. Podobnie urodzenie w określonej społeczności religijnej lub bliski związek pomiędzy rasą i/lub pochodzeniem etnicznym z jednej, a wyznaniem z drugiej strony może wykluczyć konieczność upewnienia się, czy dana osoba należy do określonego wyznania, lub czy istnieją dowody na jej przynależność do określonej społeczności, jeśli wyznanie to jest przypisywane tej osobie przez innych. B. Uzasadniona obawa przed prześladowaniami a) Informacje ogólne 6 Aby uzyskać dalsze informacje na temat analizy w tym zakresie, patrz punkty 28-33 poniżej 3

11. Prawo do wolności wyznania obejmuje prawo do manifestowania przekonań religijnych jednostki, indywidualnie lub grupowo, publicznie i prywatnie w postaci kultu religijnego, przestrzegania określonych wymogów, praktyk religijnych oraz nauczania. 7 Jedyne okoliczności, jakie mogą spowodować ograniczenie tej wolności, zostały określone w Artykule 18(3) Paktu Międzynarodowego, zgodnie z informacjami podanymi w punktach 15-16 poniżej. 12. Prześladowania ze względu na wyznanie mogą więc przyjmować różne formy. W zależności od określonych okoliczności danej sprawy, włącznie ze skutkami dla jednostki zainteresowanej, przykłady mogą tu obejmować zakaz uczestnictwa w grupie wyznaniowej, zakaz uprawiania publicznie lub prywatnie praktyk religijnych wraz z innymi członkami danej społeczności, zakaz nauczania religijnego lub istotną dyskryminację jednostek ze względu na praktykowanie przez nie określonego wyznania, przynależność lub utożsamianie ich z określoną społecznością religijną, lub zmianę wyznania. 8 Podobnie w społecznościach, w których istnieje określone wyznanie dominujące lub ścisły związek pomiędzy państwem a instytucjami religijnymi, może mieć miejsce dyskryminacja na podstawie odmowy przyjęcia przez jednostkę danego wyznania lub uczestnictwa w związanych z nim praktykach religijnych. 9 Prześladowania mogą mieć charakter międzywyznaniowy (są wtedy skierowane przeciwko wyznawcom lub społecznościom wyznającym inne religie), wewnątrzwyznaniowy (w ramach tej samej religii, ale różnych jej odłamów lub pomiędzy członkami tego samego odłamu) lub mieszany. 10 Osoba składająca wniosek może należeć do mniejszości lub większości wyznaniowej. Wnioski bazujące na obawie przed prześladowaniem ze względów wyznaniowych mogą także składać jednostki, które zawarły związek małżeński z osobą innego wyznania. 13. Przy zastosowaniu tego samego standardu, jaki obowiązuje w przypadku innych kryteriów podanych w Konwencji, wiara, tożsamość religijna lub sposób życia mogą być postrzegane jako fundamentalne elementy tożsamości człowieka, których nikt nie powinien ukrywać, zmieniać ani się wyrzekać, aby uniknąć prześladowań. 11 W przeciwnym razie, Konwencja nie chroniłaby przed prześladowaniami ze względów religijnych w przypadku, gdyby warunkiem było podjęcie przez osobę prześladowaną określonych kroków uzasadnionych lub nie w celu dostosowania się do życzeń prześladowców. Świadectwa w formie słów i czynów są niejednokrotnie powiązane z istnieniem określonych przekonań religijnych. 7 Patrz Powszechna Deklaracja..., Artykuł 18 oraz Międzynarodowy Pakt... Artykuł 18(1) 8 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuł 72 9 W tym kontekście, Artykuł 27 Międzynarodowego Paktu... stanowi: W Państwach, w których istnieją mniejszości etniczne, religijne lub językowe, osoby należące do tych mniejszości nie mogą być pozbawione prawa do własnego życia kulturalnego, wyznawania i praktykowania własnej religii oraz posługiwania się własnym językiem wraz z innymi członkami danej grupy. 10 Raport okresowy Sprawozdawcy Specjalnego ds. nietolerancji religijnej, Wdrożenie deklaracji w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach, dokumentacja ONZ A/53/279, 24 sierpnia 1998, ustęp 129. 11 Patrz także, UNHCR, Guidelines on International Protection: Membership of a particular social group within the Context of Article 1A(2) of the 1951 Convention and/or 1967 Protocol relating to the Status of Refugees, [Wytyczne dotyczące ochrony międzynarodowej: przynależność do określonej grupy społecznej w kontekście Artykułu 1A(1) Konwencji z roku 1951 i/lub Protokołu z roku 1967 dotyczącego statusu uchodźców ] HCR/GIP/02/02, 7 maja 2002, artykuł 6. Podobnie, w przypadkach przeniesienia lub przesiedlenia wewnątrz kraju, osoba składająca wniosek nie powinna być zmuszana do ukrywania swoich przekonań religijnych, aby uniknąć prześladowań w miejscu przesiedlenia. Patrz UNHCR, Guidelines on International Protection: Internal Flight or Relocation Alternative within the Context of Article 1A(2) of the 1951 Convention and/or1967 Protocol relating to the Status of Refugees [Wytyczne w zakresie ochrony międzynarodowej: Alternatywa w postaci przeniesienia lub przesiedlenia na terytorium kraju pochodzenia w kontekście Artykułu 1A(2) Konwencji z roku 1951 i/lub Protokołu z roku 1967 dotyczącego statusu uchodźców ], HCR/GIP/03/04, 23 lipca 2003, artykuły 19, 25. 4

14. Każdy wniosek podlega rozpatrzeniu merytorycznemu pod kątem sytuacji jednostki. Istotne obszary obejmują tu indywidualny profil i doświadczenia osoby składającej wniosek, jej przekonania religijne, tożsamość i sposób życia, istotność wyznania dla danej osoby, skutki, jakie mają restrykcje dla jej życia, charakter jej roli i działalności w ramach społeczności religijnej, a także to, czy stanowi ona przedmiot prześladowań i czy może powodować ich nasilenie. W tym kontekście, uzasadniona obawa nie musi bazować na doświadczeniach osobistych jednostki. Przykładowo, to, co stało się z przyjaciółmi i krewnymi jednostki, innymi członkami danej grupy wyznaniowej, to znaczy, z innymi osobami znajdującymi się w podobnej sytuacji może wskazywać, że obawa, iż prędzej czy później jednostka ta padnie ofiarą prześladowań jest uzasadniona. 12 Sama przynależność do określonej społeczności religijnej nie jest na ogół wystarczającym uzasadnieniem dla wniosku o status uchodźcy. Jak wskazuje Podręcznik UNHCR, mogą jednak istnieć szczególne okoliczności, gdy przynależność do grupy jest wystarczająca, zwłaszcza, gdy weźmie się pod uwagę ogólną sytuację polityczną i religijną w kraju pochodzenia, która może powodować poczucie zagrożenia dla członków określonej społeczności wyznaniowej. 13 b) Restrykcje lub ograniczenie praktyk w zakresie wolności wyznania 15. Artykuł18(3) Międzynarodowego Paktu... pozwala na ograniczenie wolności uzewnętrzniania wyznania lub przekonań, jeśli takie ograniczenia są przewidziane przez ustawę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństwa publicznego, porządku, zdrowia lub moralności publicznej albo podstawowych praw i wolności innych osób. Jak zauważa Komitet Praw Człowieka: Ograniczenia mogą mieć zastosowanie wyłącznie dla celów, dla jakich zostały określone, i muszą odnosić się bezpośrednio oraz proporcjonalnie do określonych potrzeb, których dotyczą. Ograniczeń nie można nakładać w celu dyskryminacji lub też stosować ich w sposób dyskryminujący. 14 Przy ocenie zasadności restrykcji i ograniczeń można więc podejmować kroki, mające na celu zapobieganie działaniom przestępczym (w rodzaju np. zabójstw rytualnych) lub szkodliwym praktykom tradycyjnym, jak również ograniczanie praktyk religijnych, które są niezgodne z najlepszym interesem dzieci w świetle norm prawa międzynarodowego. Inną uzasadnioną, a nawet niezbędną restrykcją jest karanie mowy nienawiści, także wtedy, gdy dotyczy ona religii. Fakt, że ograniczenie wolności praktykowania określonego wyznania znajduje poparcie większości populacji w kraju pochodzenia osoby składającej wniosek i/lub ogranicza się do publicznego manifestowania przekonań religijnych, nie ma tu znaczenia. 16. Aby stwierdzić, czy ograniczenia lub restrykcje mają charakter prześladowań, osoba podejmująca decyzję musi wziąć pod uwagę nie tylko istniejące międzynarodowe prawa człowieka, włącznie z uzasadnionym ograniczeniem praktykowania wolności religijnej, ale także określić zakres restrykcji oraz surowość kar za ich nieprzestrzeganie. Istotność lub centralne znaczenie danej praktyki dla wyznania oraz dla jednostki także ma tu znaczenie. Osoba podejmująca decyzję powinna postępować rozważnie w tego rodzaju przypadkach, biorąc pod uwagę fakt, że to, co z zewnątrz może robić wrażenie nieistotnej praktyki, może mieć znaczenie fundamentalne dla wyznania osoby składającej wniosek. W przypadku, gdy praktyka podlegająca restrykcjom nie ma znaczenia dla jednostki, ale jest istotna z punktu widzenia jej wyznania, prawdopodobieństwo, że restrykcje te nabiorą charakteru prześladowania przy braku dodatkowych czynników jest niewielkie. Z drugiej strony, praktyka religijna podlegająca restrykcjom może nie mieć wielkiego znaczenia dla wyznania, a przy tym może mieć znaczenie 12 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuł 43. 13 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuł 73. 14 Patrz Komitet Praw Człowieka, Uwaga Ogólna nr 22, odnośnie uwagi 1, artykuł 8. 5

fundamentalne z punktu widzenia jednostki, a tym samym może stanowić powód do prześladowań ze względu na wyznanie lub przekonania religijne tej jednostki. c) Dyskryminacja 17. Wnioski uzasadniane obawą przed prześladowaniami ze względu na wyznanie często dotykają kwestii dyskryminacji. 15 Jakkolwiek dyskryminacja ze względów wyznaniowych jest zakazana zgodnie z międzynarodowym ustawodawstwem z zakresu praw człowieka, nie musi ona osiągnąć poziomu wystarczającego dla przyznania jednostce statusu uchodźcy. Przy analizie wniosku o azyl, należy dokonać rozróżnienia pomiędzy dyskryminacją, polegającą na preferencyjnym traktowaniu, a dyskryminacją stanowiącą prześladowanie, ponieważ sama w sobie poważnie ogranicza ona zdolność wnioskującego do egzekwowania podstawowych praw człowieka. Przykłady dyskryminacji, która ma charakter prześladowczy, obejmują między innymi dyskryminację, która ma skutki negatywne dla osoby zainteresowanej, w postaci istotnego ograniczenia prawa do zarabiania na swoje utrzymanie, dostępu do powszechnie dostępnych instytucji edukacyjnych i/lub instytucji opieki zdrowotnej. Może także dojść do nałożenia obciążeń ekonomicznych, które powodują zniszczenie ekonomiczne określonej grupy wyznaniowej. 16 18. Istnienie przepisów dyskryminujących nie stanowi na ogół prześladowania, jakkolwiek może stanowić istotny czynnik, a nawet wskaźnik, który w związku z tym wymaga uwzględnienia. Ocena wdrożenia tego rodzaju przepisów i ich skutków ma w każdym razie znaczenie kluczowe dla stwierdzenia, czy mamy do czynienia z dyskryminacją. Podobnie, istnienie ustawodawstwa dotyczącego wolności wyznania nie implikuje jednoznacznie ochrony jednostek. W wielu przypadkach, ustawodawstwo takie nie może być wdrażane w praktyce, lub też obyczaje bądź tradycja mogą mieć w stosunku do niego znaczenie nadrzędne. 19. Dyskryminacja może też przyjmować formę restrykcji lub ograniczenia możliwości wyznawania wiary lub praktyk religijnych. Restrykcje takie mogą obejmować kary za zmianę wyznania (apostazja) lub prozelityzm, lub też za obchodzenie określonych świąt religijnych, właściwych dla danego regionu. Obowiązkowe restrykcje nałożone na grupy wyznaniowe i narzucenie przepisów, nakazujących im ograniczenie praktykowania wolności wyznania także może skutkować dyskryminacją lub mieć na celu dyskryminację. Działania tego rodzaju można uznać za uzasadnione wyłącznie, gdy są one określone prawem, celowe, uzasadnione i przejrzyste, a tym samym, jeśli ich celem ani skutkiem nie jest dyskryminacja. 17 d) Zmuszanie do zmiany wyznania 20. Zmuszenie jednostki do zmiany wyznania jest poważnym naruszeniem podstawowych praw człowieka, prawa do wolności przekonań i wyznania, i dlatego często stanowi obiektywny składnik prześladowań. Osoba składająca wniosek musi ponadto wyrazić obawę przed prześladowaniem w postaci zmuszenia jej do zmiany wyznania. Ogólnie rzecz biorąc, wymóg ten jest spełniony, gdy jednostka deklaruje określone przekonania lub wiarę, lub też jej tożsamość bądź sposób życia wskazują jednoznacznie na związek z określonym wyznaniem, lub, gdy zdecydowała się na odejście od określonego wyznania lub społeczności religijnej. W 15 Patrz ogólnie Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuły 54-55 16 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuły 54 i 63. 17 Sprawozdawca specjalny ds. wolności wyznania, raport okresowy dołączony do Komentarza Sekretarza Generalnego, Eliminacja wszystkich form nietolerancji wyznaniowej, dokument ONZ A/58/296, 19 sierpnia 2003, artykuły 134-35. 6

przypadku, gdy osoba składająca wniosek nie miała określonych przekonań religijnych (włącznie z ateizmem) ani też nie mogła być utożsamiana z określonym wyznaniem lub grupą religijną przed przyjęciem nowego wyznania, lub też zanim zaistniała groźba konieczności przyjęcia tego wyznania, należy ocenić wpływ przyjęcia tego wyznania na jednostkę (na przykład, może to być akt, który nie ma znaczącego wpływu na życie jednostki). e) Zmuszanie do przestrzegania praktyk religijnych 21. Wymuszone przestrzeganie określonych praktyk religijnych może na przykład mieć formę obowiązkowej edukacji religijnej, która jest niezgodna z przekonaniami, tożsamością lub sposobem życia dziecka lub jego rodziców 18. W grę może także wchodzić obowiązek uczestniczenia w obrzędach religijnych lub złożenie przysięgi wierności w stosunku do określonych symboli religijnych. Aby stwierdzić, czy nakaz taki nosi cechy prześladowania, należy przeanalizować przepisy lub nakazy, których musi przestrzegać dana osoba lub grupa, zakres, w jakim są one sprzeczne z jej przekonaniami religijnymi, tożsamością lub sposobem życia oraz kary za nieprzestrzeganie tych nakazów. Wymuszenie przestrzegania praktyk religijny w taki sposób może być traktowane jako prześladowanie, jeśli kłóci się w stopniu niedopuszczalnym z przekonaniami religijnymi, tożsamością lub sposobem życia jednostki i/lub w przypadku nałożenia nieproporcjonalnych kar za nieprzestrzeganie w/w nakazów. 22. Wymuszenie przestrzegania określonych praktyk może też obejmować narzucenie określonego kodeksu karnego lub kodeksu postępowania cywilnego, bazującego na doktrynie religijnej, co do której osoby innego wyznania mogłyby mieć zastrzeżenia. W przypadku, gdy kodeks taki wprowadza środki merytoryczne lub proceduralne o charakterze dyskryminującym, a zwłaszcza w przypadkach, gdy narzuca on zróżnicowane kary dla wyznawców i innowierców, można uznać, że w grę wchodzi prześladowanie. W przypadkach, gdy prawo nakłada nieproporcjonalne kary za naruszenie przepisów (na przykład, kara więzienia za bluźnierstwo lub praktykowanie wyznania alternatywnego, bądź też kara śmierci za cudzołóstwo), bez względu na to, czy dotyczą one wyznawców, czy innowierców, prawo takie ma charakter prześladowania. Przypadki takie mają miejsce częściej, gdy rozdzielenie państwa i wyznania nie jest pełne lub w ogóle nie występuje. 23. Określony kodeks wyznaniowy może mieć charakter prześladowczy nie tylko w odniesieniu do innowierców, ale także do dysydentów w ramach określonej grupy religijnej. Zastosowanie praw dotyczących bluźnierstwa może mieć na przykład na celu stłumienie debaty politycznej pomiędzy osobami tego samego wyznania i może stanowić prześladowanie na gruncie religijnym i/lub politycznym nawet w przypadkach, gdy dotyczy wyznawców tej samej religii. C. Względy szczególne a) Płeć 24. Należy zwrócić szczególną uwagę na kwestię płci we wnioskach uzasadnionych obawą przed prześladowaniem ze względu na wyznanie, ponieważ kobiety i mężczyźni mogą obawiać się prześladowań w tym zakresie z różnych przyczyn. Wymogi dotyczące ubioru, ograniczenie swobody poruszania się, szkodliwe praktyki tradycyjne lub nierówne bądź dyskryminujące 18 W takim przypadku możemy mieć do czynienia z sytuacją, gdy państwo nie przestrzega prawa rodziców lub opiekunów dziecka do zapewnienia mu edukacji religijnej lub moralnej zgodnej z ich własnymi przekonaniami, zapewnionego im zgodnie z Artykułem 18(4) Międzynarodowego Paktu.... 7

traktowanie, włącznie z poddawaniem dyskryminującym przepisom prawnym i/lub karom to czynniki, które mogą tu mieć znaczenie. 19 W niektórych krajach, dziewczęta padają ofiarą handlu w imię zasad religijnych, aby wykonywać tradycyjne obowiązki niewolnicze lub świadczyć usługi seksualne na rzecz kapłanów lub innych mężczyzn. Mogą być także zmuszane do małżeństwa przed osiągnięciem pełnoletności, karane za przestępstwa stanowiące pogwałcenie honoru w imię wyznania, lub też poddawane okaleczeniu narządów płciowych ze względów religijnych. Inne są składane w ofierze bóstwom, a następnie wykupywane przez osoby, które spodziewają się dzięki temu spełnienia określonych życzeń. Kobiety są nadal uznawane za czarownice w niektórych społecznościach, kamienowane lub topione. 20 Praktyki tego rodzaju mogą być powszechnie przyjęte w społeczności, do której należy wnioskujący, mimo to stanowią jednak prześladowanie. Ponadto, jednostka może paść ofiarą prześladowań z powodu małżeństwa lub związku z osobą innego wyznania. Gdy, ze względu na płeć osoby składającej wniosek, instytucje państwowe nie chcą lub nie mogą ochronić jej przed takim traktowaniem, nie należy błędnie wnioskować, że sprawa ma charakter konfliktu na gruncie prywatnym, ale uznać, że zaistniałe okoliczności uzasadniają przyznanie wnioskującej osobie statusu uchodźcy. b) Obiekcje natury moralnej 25. Szereg wyznań i ich odłamów uznaje za kwestię fundamentalną powstrzymanie się od służby wojskowej, a wiele osób szuka ochrony przed prześladowaniem ze względu na wyznanie z powodu odmowy odbycia takiej służby. W krajach, gdzie służba wojskowa jest obowiązkowa, odmowa taka często skutkuje nałożeniem określonej kary. Ponadto, bez względu na to, czy służba wojskowa jest obowiązkowa, czy też nie, dezercja jest zawsze traktowana jako przestępstwo. 21 26. W przypadkach, gdy służba wojskowa jest obowiązkowa, danej osobie można przyznać status uchodźcy, jeśli odmowa odbycia przez nią służby wojskowej bazuje na jej faktycznych przekonaniach politycznych, religijnych lub moralnych lub też na istotnych przesłankach etycznych. 22 We wnioskach tego rodzaju należy odróżnić karalność i prześladowanie. Karalność zgodna z ogólnym prawem nie jest uznawana za prześladowanie 23, jakkolwiek istnieje szereg istotnych wyjątków od tej reguły. W przypadkach wniosku o zwolnienie ze służby z powodów 19 Aby uzyskać więcej informacji, patrz UNHCR, Guidelines on International Protection: Gender-Related Persecution within the context of Article 1A(2) of the 1951 Convention and/or its 1967 Protocol relating to the Status of Refugees [ Wytyczne w zakresie ochrony międzynarodowej: prześladowania ze względu na płeć w kontekście Artykułu 1A(2) Konwencji z roku 1951 i/lub Protokołu z roku 1967 dotyczącego statusu uchodźców ], HCR/GIP/02/01, 7 maja 2002, w szczególności artykuły 25 26. 20 Aby uzyskać opis w/w praktyk, patrz Integracja praw kobiet i przemocy wobec kobiet z powodu płci, raport Sprawozdawcy specjalnego ds. przemocy wobec kobiet, jej przyczyn i skutków, Pani Radhika Coomaraswamy, złożony zgodnie z uchwałą Komisji Praw Człowieka nr 2001/49, Praktyki kulturowe w rodzinie, które mają charakter przemocy wobec kobiet, /CN.4/2002/83, 31 stycznia 2002, dostępny pod adresem http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/0/42e7191fae543562c1256ba7004e963c/$file/g0210428.doc?open Element; Droits Civils et Politiques et, Notamment: Intolérance Religieuse, Rapport soumis par M. Abdelfattah Amor, Rapporteur spécial, conformément à la résolution 2001/42 de la Commission des droits de l homme, Additif: Étude sur la liberté de religion ou de conviction et la condition de la femme au regard de la religion et des traditions, E/CN.4/2002/73/Add.2, 5 avril 2002, dostępny (wyłącznie w języku francuskim) pod adresem http://www.unhchr.ch/huridocda/huridoca.nsf/2848af408d01ec0ac1256609004e770b/9fa99a4d3f9eade5c1256b9e005 10d71?OpenDocument&Highlight=2,E%2FCN.4%2F2002%2F73%2FAdd.2. 21 Patrz ogólnie Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, punkty 167-74 22 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, punkt 170 23 Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, punkty 55-60. 8

sumienia i przyznanie statusu CO (conscientious objector), ustawodawstwo ogólne może, w zależności od okoliczności, mieć charakter prześladowania, gdy ma ono różny wpływ na różne grupy, gdy jest stosowane lub egzekwowane w sposób dyskryminujący, gdy kara jest nadmiernie lub nieproporcjonalnie surowa, lub w przypadku, gdy nie można oczekiwać, że dana jednostka odbędzie służbę wojskową ze względu na jej faktyczne przekonania lub wierzenia religijne. Jeśli istnieją alternatywy dla służby wojskowej, w postaci służby społecznej, pozytywne rozpatrzenie wniosku nie musi być uzasadnione. Należy jednak zauważyć, że pewne formy służby zastępczej mogą mieć charakter nadmiernie uciążliwy, do tego stopnia, że można traktować je jako karę, lub też służba zastępcza może wymagać od wnioskującego spełniania obowiązków niezgodnych z jego przekonaniami religijnymi. Ponadto, dana osoba może uzyskać status uchodźcy w przypadkach, gdy odmowa służby wojskowej nie skutkuje nałożeniem surowych kar, jednak wnioskujący żywi uzasadnioną obawę poważnych prześladowań, dyskryminacji lub przemocy ze strony innych jednostek (na przykład żołnierzy, władz lokalnych lub sąsiadów) w związku z odmową odbycia służby. III. KWESTIE PROCEDURALNE a) Informacje ogólne 27. Poniżej przedstawiono szereg informacji ogólnych, które mają szczególne znaczenie przy rozpatrywaniu wniosków uzasadnianych obawą przed prześladowaniem ze względu na wyznanie: a) Praktyki religijne, tradycje lub wierzenia mogą mieć charakter złożony; mogą też być zróżnicowane dla poszczególnych odłamów i sekt danego wyznania w poszczególnych krajach lub regionach. Dlatego też konieczne jest zgromadzenie rzetelnych, dokładnych, aktualnych informacji na temat konkretnego kraju i regionu, a także określonego odłamu lub sekty wyznaniowej. b) Przydatna przy rozstrzyganiu wniosków o przyznanie statusu uchodźcy może także okazać się współpraca z niezależnymi ekspertami dysponującymi wyspecjalizowaną wiedzą na temat kraju, regionu i kontekstu danego wniosku i/lub weryfikacji zeznań innych wyznawców tej samej wiary. c) Osoby podejmujące decyzję muszą zachować obiektywność oraz powstrzymać się od wyciągania wniosków wyłącznie na podstawie własnych doświadczeń, nawet, jeśli należą do tego samego wyznania, co osoba składająca wniosek. Należy unikać formułowania założeń ogólnych na temat konkretnych religii lub ich wyznawców. d) Przy ocenie wniosków uzasadnionych obawą przed prześladowaniami religijnymi, osoba podejmująca decyzję musi brać pod uwagę często występujące powiązania pomiędzy religią a płcią, rasą, pochodzeniem etnicznym, normami kulturowymi, tożsamością, sposobem życia i innymi czynnikami. e) Przy doborze tłumaczy, należy kierować się względami kulturowymi, religijnymi lub płciowymi, które mogą powodować zahamowania u osób przesłuchiwanych i utrudniać uzyskanie od nich odpowiedzi. 24 24 Patrz także UNHCR, Wytyczne w zakresie prześladowań ze względu na płeć, odnośnie uwagi 19. 9

f) Osoby przeprowadzające wywiad powinny zdawać sobie sprawę z uprzedzeń, jakie może żywić składający wniosek w stosunku do tłumacza, czy to ze względu na fakt przynależności do tego samego, czy też do innego wyznania, co może mieć negatywny wpływ na udzielane informacje. Tak, jak w przypadku rozpatrywania innych wniosków o status uchodźcy, także i tutaj należy dopilnować, aby tłumacze byli odpowiednio obeznani z istotną terminologią. b) Wiarygodność 28. Wiarygodność ma znaczenie kluczowe w przypadku wniosków uzasadnionych obawą przed prześladowaniem ze względu na wyznanie. Jakkolwiek osoby podejmujące decyzje często korzystają z listy kwestii do omówienia podczas wywiadu, opracowanej na etapie analizy i przygotowań, szczegółowy egzamin czy weryfikacja wiedzy zainteresowanego na temat jego religii często okazuje się niepotrzebna lub nieprzydatna. W każdym przypadku, testy weryfikujące wiedzę powinny uwzględniać konkretne okoliczności, przede wszystkim ze względu na fakt, że wiedza na temat danej religii może być zróżnicowana w zależności od sytuacji społecznej, ekonomicznej, wykształcenia, a także wieku i płci osoby przesłuchiwanej. 29. Doświadczenie wskazuje, że dobrą techniką jest zastosowanie narracyjnej formy wywiadu, włącznie z pytaniami otwartymi, które pozwolą osobie składającej wniosek na udzielenie wyjaśnień co do znaczenia, jakie ma dla niej religia, praktyk, jakim się oddaje (lub których unika z obawy przed prześladowaniami) a także wszelkich innych czynników istotnych z punktu widzenia ewentualnej obawy przed prześladowaniami. Informacje mogą dotyczyć doświadczeń religijnych osoby składającej wniosek można na przykład poprosić ją, aby opisała szczegółowo, w jaki sposób przyjęła dane wyznanie, miejsce i sposób odbywania praktyk religijnych i rytuałów, istotności religii dla tej osoby, a także wartości, z jakimi wiąże się wg niej dana religia. Na przykład, dana osoba może nie być w stanie wymienić dziesięciu przykazań lub dwunastu imamów, ale może umieć wyjaśnić bardziej ogólnie, w jaki sposób rozumie podstawowe zasady danego wyznania. Uzyskanie informacji na temat tożsamości religijnej lub sposobu życia jednostki często przynosi lepsze wyniki, a także może okazać się konieczne. Należy też zauważyć, że szczegółowa wiedza składającego wniosek na temat danej religii nie musi być związana z autentycznością jego wiary. 30. Jak wskazano powyżej w punkcie 9, jednostki mogą paść ofiarą prześladowania ze względu na wyznanie, mimo braku lub niewielkiej wiedzy na temat założeń czy praktyk z nim związanych. Brak wiedzy może zostać uzasadniony dalszą analizą określonych praktyk religijnych w kwestionowanym zakresie, lub wyjaśnieniem subiektywnej i osobistej sytuacji osoby składającej wniosek. Na przykład, zasięg represji w stosunku do grupy wyznaniowej w danej społeczności może ograniczać możliwości jednostki w zakresie zdobywania wiedzy na temat religii lub jej praktykowania. Nawet, gdy jednostka jest w stanie uzyskać dostęp do edukacji religijnej w represyjnym środowisku, wiedza ta nie musi pochodzić od wykwalifikowanych przywódców. W szczególności kobiety miewają utrudniony dostęp do edukacji religijnej. Osoby pochodzące ze społeczności odizolowanych pod względem geograficznym mogą opowiadać się za określonym wyznaniem religijnym i ulegać prześladowaniom z tego powodu, mimo niewielkiej wiedzy na temat zasad lub praktyk formalnych związanych z tym wyznaniem. Z czasem, społeczności mogą przyjmować określone praktyki religijne lub wierzenia dla własnych potrzeb, lub łączyć je z praktykami bardziej tradycyjnymi, zwłaszcza, gdy dane wyznanie wkracza do społeczności o utrwalonych tradycjach. Na przykład, osoba składająca wniosek może nie być w stanie odróżnić praktyk chrześcijańskich i animistycznych. 31. Wiedzy formalnej można też oczekiwać w mniejszym stopniu od osoby, która należy do określonego wyznania na mocy urodzenia, ale nigdy jej ściśle nie praktykowała. Nie wymaga się 10

też żadnej wiedzy na temat wyznania lub przynależności religijnej przypisywanej osobie składającej wniosek. 32. Większej wiedzy można oczekiwać w przypadku osób, które twierdzą, że są przywódcami religijnymi lub mają za sobą istotną edukację w tym zakresie. Nie jest konieczne, aby wiedza lub informacje na temat religii były w pełni zgodne z obiektywnymi normami, ponieważ mogą one być zróżnicowane w zależności od regionu lub kraju, jednak istotne znaczenie ma tu wyjaśnienie przynajmniej w pewnym stopniu roli odgrywanej przez te osoby, jak również istotności określonych praktyk lub rytuałów religijnych. Nawet osoby, których poziom wykształcenia religijnego jest wysoki, nie muszą mieć wiedzy na temat nauczania i praktyk natury bardziej złożonej, formalnej czy też takich, które są mniej znane. 33. Kolejne i dodatkowe wywiady mogą okazać się niezbędne, gdy niektóre z oświadczeń osoby składającej wniosek są niezgodne z jej wcześniejszymi deklaracjami lub z ogólną wiedzą na temat praktyk religijnych, deklarowanych przez innych przedstawicieli danego wyznania, pochodzących z tego samego obszaru lub regionu. Wnioskującemu należy dać możliwość wyjaśnienia niezgodności lub niejasności przekazanych przez niego informacji. c) Zmiana wyznania po opuszczeniu kraju pochodzenia 34. W przypadkach, gdy jednostki zmieniają wyznanie po opuszczeniu kraju pochodzenia, wniosek może nabrać charakteru wniosku sur place. 25 W sytuacjach tego rodzaju pojawiają się określone wątpliwości co do wiarygodności wnioskującego, dlatego też niezbędna jest szczegółowa, pogłębiona analiza okoliczności i weryfikacja wiarygodności osoby składającej wniosek. Osoba podejmująca decyzję musi między innymi ocenić charakter uprzednich przekonań religijnych wnioskującego w kraju jego pochodzenia oraz jego obecnych przekonań religijnych, a także związki pomiędzy nimi, niezadowolenie z przynależności religijnej w kraju pochodzenia, na przykład ze względu na stanowisko danej religii w kwestiach płci lub orientacji seksualnej, sposób, w jaki wnioskujący dowiedział się o nowej religii w kraju azylu, jego doświadczenia z tą religią, jego stan psychiczny oraz istnienie dowodów na zaangażowanie w praktyki religijne i uczestnictwo w życiu społeczności wyznaniowej po zmianie wyznania. 35. Zarówno szczególne okoliczności w kraju azylu, jak i sytuacja jednostki mogą uzasadniać konieczność dodatkowej analizy przypadku. Na przykład, gdy mamy do czynienia z usystematyzowaną i zorganizowaną zmianą wyznania przez określone grupy religijne w kraju azylu w celu uzyskania dodatkowych możliwości przesiedlenia, i/lub w sytuacjach, gdy osoby wnioskujące o azyl są często poddawane przeszkoleniu, weryfikacja wiedzy nie jest narzędziem zbyt skutecznym. Przeprowadzający wywiad powinien raczej zadawać pytania otwarte, starając się poznać przyczyny zmiany wyznania oraz jej skutków dla sytuacji osoby składającej wniosek. Nadrzędne znaczenie ma tu w dalszym ciągu uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy osoba składająca wniosek może żywić uzasadnioną obawę przed prześladowaniami w przypadku powrotu. Dlatego należy stwierdzić, czy zmiana wyznania może zostać zauważona przez władze w kraju pochodzenia jednostki i jak będzie przez nie 25 Sytuacja tego rodzaju może także pojawić się w przypadku, gdy osoba składająca wniosek zawiera związek małżeński z przedstawicielem innego wyznania w kraju azylu lub kształci swoje dzieci zgodnie z zasadami takiego wyznania, co mogłoby stać się przyczyną prześladowania w kraju pochodzenia. 11

traktowana. 26 Aby określić, czy obawa przed prześladowaniem jest uzasadniona, należy zasięgnąć szczegółowych informacji z kraju pochodzenia. 36. Tak zwane działania wyrachowane nie powodują powstania uzasadnionej obawy przed prześladowaniami na mocy Konwencji w kraju pochodzenia osoby składającej wniosek, jeśli oportunistyczny charakter tych działań jest oczywisty dla wszystkich, włącznie z władzami kraju, a w przypadku powrotu osoba taka nie jest narażona na poważne konsekwencje. W każdym przypadku należy jednak stwierdzić, jakie będą skutki powrotu do kraju pochodzenia, oraz rozpatrzyć możliwość ewentualnych szkód, które mogłyby uzasadniać przyznanie danej osobie statusu uchodźcy lub zapewnienie jej ochrony w innej formie. W przypadku uznania, że dana osoba działała w sposób wyrachowany, a mimo to żywi uzasadnioną obawę przed prześladowaniami w przypadku powrotu do kraju pochodzenia, należy zapewnić jej ochronę międzynarodową. W przypadku, gdy oportunistyczny charakter jej działania nie budzi wątpliwości, może to mieć niezwykle istotne znaczenie dla zastosowanych w jej przypadku rozwiązań, na przykład, dla warunków udzielonego zezwolenia na pobyt. 26 Patrz Podręcznik UNHCR, odnośnie uwagi 4, artykuł 96. 12