Biblijny przekaz Ostatniej Wieczerzy Relacje z ostatniej wieczerzy, podczas której Chrystus ustanowił Eucharystię, przekazały ewangelie synoptyczne (Mk, Mt, Łk) oraz św. Paweł w Pierwszym Liście do Koryntian. Marek, Mateusz i Łukasz umieścili opis ostatniej wieczerzy w kontekście historii męki Jezusa. Paweł natomiast nie przedstawił szczegółów uczty pożegnalnej Chrystusa z uczniami, lecz ogranicza się tylko do przekazu ustanowienia Eucharystii we fragmencie, w którym krytykuje zachowanie się Koryntian w czasie jej sprawowania. Chrystus ustanowił zatem Eucharystię podczas swojej ostatniej, pożegnalnej wieczerzy z uczniami, która była jednocześnie Wieczerza Paschalną. Pascha izraelska stanowi więc historyczno-religijne tło Eucharystii. Obrzęd ustanowienia Eucharystii był włączony w ryt Paschy izraelskiej i dlatego dla zrozumienia sensu czynności i słów Jezusa nad chlebem i winem należy zapoznać się chociażby tylko schematycznie z rytuałem Paschy izraelskiej. 1. Rytuał Paschy izraelskiej Ceremoniał wieczerzy paschalnej był zasadniczo oparty na ceremoniale innych uroczystych uczt, ale posiadał także nowe aspekty, wynikające z symboliki paschalnej. Chodziło o uobecnienie i głębokie przeżycie pierwszej Paschy, obchodzonej w Egipcie w noc wyjścia. Uczta paschalna miała charakter nabożeństwa liturgicznego. Do czasu zburzenia świątyni jerozolimskiej przez Rzymian, Izraelici starali się święto Paschy obchodzić w Jerozolimie. Wieczorem grupa osób, w imieniu której ofiarowany został w świątyni baranek, zasiadała do stołu we własnym domu lub w wynajętym na ten wieczór pomieszczeniu. Główną potrawę stanowił baranek. Natomiast po zburzeniu świątyni aż do czasów obecnych główną potrawą jest chleb nie kwaszony (maca). Bardzo ważną, charakterystyczną cechą tego święta jest zakaz spożywania, a nawet posiadania chleba kwaszonego. Uroczysta wieczerza paschalna rozpoczynała się wieczorem po modlitwie. Jej uczestnicy zajmowali miejsca przy stole według godności i wieku, kładąc się na lewym ramieniu na dywanie lub kobiercu. Po obmyciu rąk (jak przy zwykłych ucztach) nalewano pierwszy kielich wina zmieszanego z wodą. Następnie gospodarz odmawiał modlitwę dziękczynną za święto Paschy i za dar wina. Następnie wypijano kielich wina zmieszanego z wodą. Po wypiciu wina podawano do stołu mięso baranka, gorzkie zioła, chleb nie kwaszony, charoset oraz inne potrawy. Gospodarz uczty umywał ręce, brał trochę gorzkich ziół, odmawiał nad nimi krótką modlitwę i podawał kolejno uczestnikom uczty. Następnie brał przaśny chleb, podnosił go do góry, aby wszyscy mogli go widzieć, i odmawiał kolejną modlitwę. Nalewano drugi kielich wina, a któreś z obecnych dzieci lub najmłodszy uczestnik uczty zadawał pytanie, dotyczące znaczenia obrzędów tego wieczoru. Gospodarz domu odpowiadał, wygłaszając lub odczytując tzw. haggadę, wyjaśniającą sens wieczerzy paschalnej, Haggadę kończyła recytacja pierwszej części Hallelu (Ps 113 118). Potem gospodarz odmawiał błogosławieństwo nad winem i wypijano kolejny kielich.
Teraz rozpoczynała się właściwa uczta. Po umyciu rąk (po raz drugi) gospodarz brał do ręki chleb, nakłada na chleb gorzkie zioła, maczał w charoset i odmawiał błogosławieństwo, łamał po kawałku i rozdawał bez słów. Ta część uczty kończyła się wypiciem drugiego kielicha wina. Z kolei przygotowywano trzeci kielich wina, zwany kielichem błogosławieństwa. Po odmówieniu odpowiednich modlitw i po wypiciu tego kielicha recytowano drugą część Hallelu. Uczta paschalna kończyła się wypiciem czwartego kielicha. W takie ramy izraelskiej wieczerzy i liturgii paschalnej Chrystus wprowadził Eucharystię. Słowa nad chlebem wypowiedział niewątpliwie w tym miejscu, gdzie rozdaje się chleb. Natomiast słowa nad kielichem wypowiedział przy piciu trzeciego kielicha, czyli kielicha błogosławieństwa, gdyż takim określeniem posługuje się św. Paweł: Kielich błogosławieństwa, który błogosławimy, czy nie jest udziałem we Krwi Chrystusa? Chleb, który łamiemy, czyż nie jest udziałem w Ciele Chrystusa? (1 Kor 10,16). 2. Historia tradycji tekstów eucharystycznych Dotarły do nas cztery przekazy Eucharystii: Mk, Mt, Łk i 1 Kor. Teksty te zostały umieszczone w kontekście biograficznym jako jedna z ostatnich scen z życia Chrystusa. Narracyjny charakter tych tekstów nie tłumaczy jednak ich kompozycji. Zawierają one wiele elementów, które wskazują, że na ich redakcję miała duży wpływ liturgia pierwotnego Kościoła. Zauważa się to już w najstarszej chronologicznie wersji literackiej, jaką przekazał 1 Kor 11,17-34. Paweł zwraca Koryntianom uwagę na nadużycia, jakich się dopuszczają podczas zgromadzeń eucharystycznych i powołując się na tradycję liturgiczną, przypomina słowa ustanowienia Eucharystii. Paweł pisze więc o sprawowaniu Eucharystii jako o czymś, co jest Koryntianom dobrze znane i praktykowane. Podobne wrażenie sprawia redakcja Marka, chociaż jest ona późniejsza od przekazu Pawła. Uroczysty, hieratyczny styl wskazuje, że ewangeliście nie chodziło tylko o przedstawienie jednorazowej, historycznej sceny. Marek nic nie wspomina też o reakcji uczniów na słowa Jezusa nad kielichem, tylko stwierdza, że pili z niego wszyscy. Porównanie tekstów eucharystycznych wskazuje na dwie tradycje. Jedną reprezentuje Marek i Mateusz, drugą Paweł i Łukasz. Tradycję Marka i Mateusza określa się jako palestyńską, a Pawła i Łukasza jako antiocheńską. Można tu mówić o dwóch podstawowych obrządkach sprawowania Eucharystii. 3. Historyczna wartość przekazów eucharystycznych powyższej analizy wynika, że teksty eucharystyczne u synoptyków i u Pawła nie są tylko przekazem pewnych szczegółów biograficznych, lecz proklamacją ustanowienia Eucharystii, którą sprawowano w liturgii pierwotnego Kościoła. Praktyka liturgiczna pierwotnego Kościoła opierała się jednak na fakcie historycznym, na autentycznym wydarzeniu, jakie miało miejsce podczas ostatniej wieczerzy Chrystusa z uczniami. Świadczą o tym pewne szczegóły, których nie można wytłumaczyć, jeżeli zakwestionuje się historyczność opisu. Na przykład: (1) Takim szczegółem jest jeden kielich, z którego wszyscy pili. Rzecz nie do pomyślenia na ucztach izraelskich, gdzie każdy musiał mieć własny kielich. (2) Semityzmy językowe w greckim tekście: błogosławić, łamać.
(3) Poza tym słowa i czynności Chrystusa nad chlebem i winem nie mieszczą się w kontekście uczty paschalnej i w ogóle jakiejkolwiek uczty izraelskiej. (4) Nakaz spożywania Jego Ciała i Krwi jest absolutnie nie do pogodzenia z mentalnością semicką. 4. Słowa i czynności nad Chlebem Czynności Jezusa nad chlebem opisują cztery czasowniki: wziął, odmówił błogosławieństwo, połamał, dał. Jest to obiegowa terminologia dotycząca każdej uczty. Oryginalne jest natomiast: imperatyw bierzcie i słowa objaśniające: To jest Ciało Moje. Przez błogosławieństwo chleb, zgodnie z pojęciami judaistycznymi, nabiera nowych jakości, nowego wymiaru. Błogosławieństwo sprawia, że chleb otrzymuje znaczenie symboliczne. Wspólne spożywanie chleba wyraża wspólnotę. Spożywać wspólnie z kimś chleb oznacza być jego przyjacielem, a nawet powiernikiem serca (Ps 41 [40],10; J 13, 18). Chleb jest podstawowym pokarmem, który podtrzymuje życie. Przekazywanie życia jest związane z jego ubytkiem, a nawet śmiercią tego, kto je przekazuje (J 12, 24-25). Spożywany chleb ulega zniszczeniu, zostaje zgryziony i przemieniony, aby człowiek mógł żyć. Chrystus identyfikuje następnie chleb ze swoim Ciałem. Ciało w rozumieniu semickim nie oznacza tylko organizmu człowieka, lecz wskazuje także na jego osobę tak, jak prezentuje się ona na zewnątrz, jak jest odbierana przez innych. Ciało określa konkretną, poznawalną doświadczalnie osobę ludzką. Według antropologii biblijnej człowiek nie tylko ma ciało, on cały jest ciałem. Zwrot Ciało Moje oznacza zatem, że chodzi o konkretną osobę Jezusa, takiego, z jakim spotykali się i spotykają Jego uczniowie. Czy formuła: To jest Ciało Moje oznacza identyfikację, czy też ma tylko znaczenie symboliczne? Otóż zdania tego nie można interpretować w sensie przenośnym, metaforycznym, jak na przykład metafory z Kazania na Górze: Wy jesteście solą ziemi (Mt 5, 13). Metafory muszą być ogólnie znane, albo w przypadku nowych metafor objaśnione. Słuchacze Jezusa w synagodze w Kafarnaum również zrozumieli dosłownie Jego słowa o spożywaniu chleba, który on da, co wywołało ogromne zaskoczenie i kontrowersje: «Chlebem, który Ja dam, jest moje Ciało za życie świata». Sprzeczali się więc między sobą Żydzi, mówiąc: «Jak On może nam dać swoje Ciało do spożycia?» (J 6,51-52). M. LUTER również interpretował dosłownie słowa ustanowienia Eucharystii i wierzył w realną obecność osoby Jezusa pod postaciami chleba i wina. Po zerwaniu z Kościołem katolickim w dalszym ciągu codziennie odprawiał Mszę św. w języku niemieckim i rozdzielał Komunię św. pod dwoma postaciami. Ostatnią Mszę św. odprawił w dniu swojej śmierci. Kiedy szedł z kielichem do wiernych zatrzęsła mu się ręka i parę kropli Wina rozlał na posadzkę. Wówczas LUTER powrócił do ołtarza, postawił kielich, a sam ukląkł i zlizywał rozlane krople Wina, które w jego przekonaniu były Krwią Zbawiciela. 5. Słowa i czynności nad Kielichem Kielich w środowisku biblijnym posiadał szereg metaforycznych znaczeń, z których co najmniej dwa odnoszą się do słów i czynności Jezusa podczas ostatniej wieczerzy.
Podczas uczt izraelskich wspólne picie wina było symbolem wspólnoty uczestników uczty. Podobnie kielich podczas ostatniej wieczerzy wyrażał zjednoczenie Jezusa z uczniami. Tę symbolikę podkreśla szczegół, że Chrystus, wbrew przyjętym zwyczajom, posłużył się tylko jednym kielichem. Kielich oznacza także los człowieka, jego przeznaczenie. Słowa nad kielichem identyfikują wino z Krwią Jezusa, podobnie jak chleb identyfikuje się z Jego Ciałem. Krew w myśl pojęć biblijnych jest istotą życia. Zwrot Krew Przymierza znajduje się w tradycji Markowej, natomiast Przymierze we Krwi w tradycji antiocheńskiej. Jest to aluzja do opisu zawarcia przymierza pod Synajem (Wj 24, 6-8). Na ryt zawierania przymierza składało się złożenie ofiary oraz pokropienie krwią ołtarza i ludu. Te dwie rytualne czynności stanowiły ramy układu pomiędzy Bogiem i Jego ludem, w którym Bóg zobowiązał się do opieki, a Izrael do wierności. Kiedy Mojżesz pokropił lud krwią, powiedział: Oto krew przymierza, które Pan zawarł z wami (Wj 24, 8). Według obydwu tradycji eucharystycznych Chrystus podkreśla, że jest to Jego Krew Przymierza: moja Krew Przymierza (tradycja Markowa), Nowe Przymierze we Krwi mojej (tradycja antiocheńska). Zwroty te mają znaczenie typologiczne. Przez śmierć Chrystusa na krzyżu Bóg zawiera ze swoim ludem Nowe Przymierze. To Nowe Przymierze różni się jakościowo od przymierza Starego Testamentu. Dawniej do przebłagania Boga i zjednoczenia się z Nim wystarczała krew ofiarowanych zwierząt, obecnie jest nią Krew Jezusa Chrystusa. 6. Nakaz powtarzania Eucharystii W tradycji antiocheńskiej jest jeszcze nakaz powtarzania: To czyńcie na moją pamiątkę. Greckie słowo ἀνάμνησις (pamięć, pamiątka) nie oznacza uaktywnienia pamięci, nie wskazuje na akt wewnętrzny, umysłowy, przy pomocy którego wywołuje się w pamięci obraz minionego wydarzenia. Język semicki, w jakim Jezus wypowiadał słowa nad chlebem i winem, jest językiem dynamicznym, wyraża nie tylko sytuacje, stany, lecz przede wszystkim działanie. Ἀνάμνησις to nie jest wspominanie zmarłego Chrystusa podczas uczt eucharystycznych, lecz uobecnianie ostatniej wieczerzy, uobecnianie czynności oraz słów Jezusa nad chlebem i winem, aktualizowanie całego misterium zbawczego. W Starym Testamencie pamięć, czyli wspominanie minionych wydarzeń zbawczych, jakich Bóg w przeszłości dokonał dla swego ludu, nie oznacza wspominania historii, lecz jest jej aktualizacją. Sięganie wstecz pamięcią, do tego, czego Bóg dokonał w przeszłości, oznacza znalezienie się w stwórczej i zbawczej obecności Boga. Szczególne znaczenie miało w Izraelu wspominanie w kulcie. W kulcie uroczyście świętowano wielkie dzieła Boga jako kamienie milowe, wytyczające bieg historii zbawczej Izraela. Święta pomagały zachować w pamięci te wielkie dzieła Boga, przypominały o Jego działającej obecności i wierności przymierzu. Każde święto i każda liturgia była dla Izraela anamnezą. Bardzo wyraźnie określa anamnezę nakaz świętowania Paschy. Paralele pomiędzy nakazem świętowania Paschy i powtarzania ostatniej wieczerzy oraz paschalna atmosfera ostatniej wieczerzy wskazują, że nie chodzi tylko o powtarzanie rytów, lecz także o dyspozycje wewnętrzne towarzyszące świętowaniu Paschy. Zarówno święto Paschy, jak i ostatnia wieczerza mają na uwadze wielkie wydarzenia zbawcze: wyjście z Egiptu i krzyż. W obydwu wydarzeniach zasadniczą rolę odgrywa uczta paschalna: w noc wyjścia w Egipcie i ostatnia wieczerza w noc przed męką Jezusa na krzyżu. Obydwa wydarzenia zbawcze: wyjście z Egiptu i ofiara krzyżowa Chrystusa przez akt wspominania zachowują swoją aktualność. Wspominanie uwolnienia z Egiptu podczas święta Paschy było dla
Izraela znakiem uwolnienia w znaczeniu eschatologicznym. Podobnie dla chrześcijanina wspominanie wydarzeń ostatniej wieczerzy jest gwarancją eschatologicznego uwolnienia i udziału w uczcie w królestwie Bożym