I n s t y t u t T e c h n i k i B u d o w l a n e j

I n s t y t u t T e c h n i k i B u d o w l a n e j 00-611 Warszawa, ul. Filtrowa 1, tel.(22) 825-04-71, fax (22) 825-52-86 Warunki Techniczne Wykonania i Odbioru Instalacji Klimatyzacyjnych Materiały szkoleniowe GDAŃSK styczeń 2012

mgr inż. Sławomir Pykacz s.pykacz@itb.pl Gdańsk, styczeń 2012r. Warunki Techniczne Wykonania i Odbioru Instalacji Klimatyzacyjnych 1. Wstęp Zgodnie z aktualną wersją art. 7 ustawy Prawo budowlane z 7 lipca 1994r. (tekst jednolity Dz. U nr 156 z 2006r. poz. 1118 z późn. zm.) do przepisów techniczno budowlanych zalicza się jedynie: Warunki techniczne jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane i ich usytuowanie, Warunki techniczne użytkowania obiektów budowlanych. Według obecnie obowiązującego prawa budowlanego wydawane Warunki techniczne Wykonania i Odbioru Robót budowlanych (WTWiORB) nie są więc przepisami techniczno budowlanymi, ale zasadne jest, aby ich zalecenia znalazły się w treści zamówienia i umowy pomiędzy inwestorem i wykonawcą, co nadaje im moc wiążącą w odniesieniu do stron umowy. Prezentowane WTWiORB dotyczą instalacji klimatyzacji w budynkach mieszkalnych, użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego. Mogą być również stosowane w odniesieniu do instalacji klimatyzacji w budynkach przemysłowych, jeśli sposób uzdatnienia, rozprowadzenia i rozdziału powietrza jest podobny, jak w wyżej wymienionych budynkach. Warunki techniczne dotyczą centralnych systemów powietrznych klimatyzacji oraz najczęściej stosowanych systemów klimatyzacji powietrzno wodnej i systemów z klimatyzorami indywidualnymi. W przypadku innych rozwiązań instalacji klimatyzacji, należy stosować się ściśle do wymagań producenta, podanych w instrukcji montażu urządzeń. 2. Podstawowe terminy W warunkach technicznych stosowane są terminy zgodne z PN-EN 12792. Podano definicje następujących terminów: Klimatyzacja Wentylacja Instalacja klimatyzacji Instalacja wentylacji Rozdział powietrza Rozprowadzenie powietrza Uzdatnianie powietrza Centrala wentylacyjna/klimatyzacyjna Sekcja centrali wentylacyjnej/klimatyzacyjnej Nagrzewnica powietrza Chłodnica powietrza Nawilżacz powietrza Filtr powietrza Urządzenie do odzyskiwania ciepła Wentylator Czerpnia wentylacyjna Wyrzutnia wentylacyjna Osuszacz powietrza Odkraplacz Przewód wentylacyjny 2

Przepustnica wentylacyjna Tłumik hałasu Nawiewnik Wywiewnik Okap wywiewny Przeciwpożarowa klapa odcinająca Klimakonwektor wentylatorowy (fan coil) Urządzenie końcowe Urządzenie końcowe indukcyjne Belka chłodząca Sufit chłodzący Klimatyzator Klimatyzator dwuczęściowy (typu split) 3. Dokumentacja techniczna Roboty budowlane powinny być wykonywane na postawie dokumentacji projektowej sporządzonej zgodnie z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 3 lipca 2003r w sprawie szczegółowego zakresu i formy projektu budowlanego (Dz. U. nr 120 z 2003r poz. 1133 z późn. zm.) oraz opracowywanej indywidualnie specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót. W przypadku umów o realizację obiektów objętych ustawą Prawo zamówień publicznych z 29 stycznia 2004r (Dz. U. nr 19 z 2004r poz. 177 z późn. zm.) szczegółowy zakres i forma dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznej wykonania i odbioru robót określone są w rozporządzeniu MI z 2 września 2004r (Dz. U. nr 202 z 2004r poz. 2072 z późn. zm.). Ponieważ te akty prawne obejmują wszystkie rodzaje robót budowlanych, wymagania w zakresie projektowania i robót instalacyjnych mogą nie być wystarczające. W przypadku instalacji klimatyzacyjnych roboty są wykonywane najczęściej na podstawie projektu technicznego wykonawczego, którego zakres nie jest określony w przepisach. Z tego względu w Warunkach... szczegółowo określono zakres projektu wykonawczego, z uwzględnieniem zawartości: - części rysunkowej; - opisu technicznego; - specyfikacji urządzeń i elementów instalacji. Określono także zalecaną zawartość projektu technicznego powykonawczego, który powinien stanowić uaktualnioną w stosunku do projektu wykonawczego wersję i uwzględniać w części opisowej i rysunkowej wszystkie zmiany, jakich dokonano w instalacji, w tym dotyczące: - przeznaczenia pomieszczeń klimatyzowanych; - parametrów powietrza wewnętrznego pomieszczeń; - przebiegu i wymiarów sieci przewodów i umiejscowienia urządzeń i elementów; - typów, wielkości i parametrów urządzeń i elementów; - zapotrzebowania na ciepło i chłód pomieszczeń oraz całej instalacji. W Warunkach podano także przykładowe formularze protokołu odbioru technicznego częściowego oraz protokołu odbioru technicznego końcowego. 4. Wymagania dotyczące wykonania wyrobów stosowanych w instalacjach klimatyzacyjnych W Warunkach podano następujące wymagania ogólne dotyczące wyrobów stosowanych w instalacjach klimatyzacyjnych: - Materiały, z których wykonywane są wyroby stosowane w instalacjach klimatyzacyjnych powinny odpowiadać warunkom panującym w instalacjach; - Stopień zabezpieczenia antykorozyjnego obudów urządzeń powinien odpowiadać co najmniej 3

właściwościom blachy stalowej ocynkowanej (minimalna masa powłoki cynkowej Z275 wg PN-EN 10346); - Powierzchnie obudów powinny być gładkie, bez załamań, wgnieceń, ostrych krawędzi i uszkodzeń powłok ochronnych; - Szczelność połączeń urządzeń i elementów klimatyzacyjnych z przewodami klimatyzacyjnymi powinna odpowiadać wymaganiom szczelności tych przewodów; - Należy zapewnić łatwy dostęp do urządzeń i elementów klimatyzacyjnych w celu ich obsługi, konserwacji lub wymiany; - Zamocowanie urządzeń i elementów klimatyzacyjnych powinno być wykonane z uwzględnieniem dodatkowych obciążeń związanych z pracami konserwacyjnymi; - Urządzenia i elementy klimatyzacyjne powinny być zamontowane zgodnie z instrukcją producenta. Określono także wymagania szczegółowe dotyczące następujących wyrobów: - przewody wentylacyjne; - centrale klimatyzacyjne i ich sekcje; - nawiewniki wywiewniki, okapy wywiewne; - czerpnie i wyrzutnie; - klimakonwektory wentylatorowe; - klimatyzatory; - belki i sufity chłodzące; - urządzenia końcowe. Poniżej przykładowo podano wymagania dotyczące wykonania przewodów wentylacyjnych: Materiały - Materiały przewodów powinny być dostosowane do jakości transportowanego powietrza oraz do otoczenia przewodów, z uwzględnieniem wymagań wytrzymałości, trwałości, higienicznych i przeciwpożarowych. - Przewody wentylacyjne w zależności od zastosowania mogą być wykonane z następujących materiałów: blachy stalowej ocynkowanej zgodnie z PN-B-03434; płyt izolacyjnych zgodnie z PN-EN 13403; blachy stalowej odpornej na korozję (np. 1.4301, 1.4401); blachy aluminiowej (np. stopu AlMg); blachy ołowiowej; blachy miedzianej; materiałów ceramicznych lub kamionkowych; płyt z PVC; muru lub betonu w postaci kanałów wewnątrz otynkowanych i dokładnie wyfugowanych; innego materiału dopuszczonego do kontaktu z powietrzem wentylacyjnym. Wykonanie Powierzchnie przewodów z blachy powinny być gładkie, bez załamań i wgnieceń. Materiał powinien być jednorodny, bez wżerów i wad walcowniczych. Powierzchnie pokryć ochronnych nie powinny mieć ubytków, pęknięć i tym podobnych wad. Wymiary przewodów o przekroju prostokątnym i kołowym powinny odpowiadać wymaganiom norm PN-EN 1505 i PN-EN 1506. Wytrzymałość i szczelność przewodów wentylacyjnych z blachy powinna odpowiadać wymaganiom norm PN-EN 1507 i PN-EN 12237. Wytrzymałość i szczelność przewodów wentylacyjnych z płyt izolacyjnych powinna 4

odpowiadać wymaganiom normy PN-EN 13403. Wykonanie przewodów prostych i kształtek z blachy powinno odpowiadać wymaganiom normy PN-B-03434. Połączenia przewodów wentylacyjnych z blachy powinny odpowiadać wymaganiom normy PN-B-76002. Kołnierze przewodów wentylacyjnych o przekroju kołowym z blachy powinny odpowiadać wymaganiom normy PN-EN 12220. Własności mechaniczne przewodów giętkich powinny odpowiadać wymaganiom normy PN-EN 13180. Otwory rewizyjne i możliwość czyszczenia instalacji Czyszczenie instalacji powinno być zapewnione przez zastosowanie otworów rewizyjnych w przewodach instalacji lub demontaż elementu składowego instalacji. Otwory rewizyjne powinny umożliwiać oczyszczenie wewnętrznych powierzchni przewodów, a także urządzeń i elementów instalacji, jeśli konstrukcja tych urządzeń i elementów nie umożliwia ich oczyszczenia w inny sposób. W sztywnych przewodach o przekroju kołowym należy zapewnić otwory rewizyjne albo w postaci otworów o wielkościach podanych w tablicy 1 i na rysunku 1, albo za pomocą trójników z demontowalnymi zaślepkami o minimalnych średnicach nominalnych zgodnych z tab. 1 i z rys. 1. Tablica 1 Pokrywy rewizyjne w przewodach kołowych, wymiary minimalne Średnica nominalna przewodu (mm) D Otwór prostokątny lub owalny Minimalne wymiary otworów w ściankach przewodów (mm) A x B Odgałęzienie/trójnik + zaślepka o minimalnej średnicy Średnica nominalna przewodu (mm) D a) Wymiar nominalny zakończenia wsuwanego wg EN 1506 lub minimalny otwór (mm) 100 D < 200 180 x 80 100 100 200 D 315 200 x 100 125 100 315 < D 500 300 x 200 160 125 500 < D 400 x 300 200 160 250 200 315 250 400 315 500 400 630 500 a) w przypadku dodatkowych wielkości stosuje się wymaganie najbliższej większej wielkości nominalnej d Rysunek 1. Otwory w sztywnych przewodach kołowych 5

- Przewody giętkie powinny być albo czyszczone na miejscu przez sztywne elementy dostępu, albo być zdejmowane do kontroli i czyszczenia, jeśli nie można ich w zadowalający sposób oczyścić na miejscu. - W przewodach o przekroju prostokątnym należy zapewnić otwory rewizyjne albo w postaci otworów o wielkościach podanych w tab. 2 i na rys. 1, albo za pomocą trójników z demontowalnymi zaślepkami o minimalnych średnicach nominalnych zgodnych z tab. 2 i z rys. 2. Tablica 2 Pokrywy rewizyjne w przewodach prostokątnych, wymiary minimalne Szerokość S boku przewodu, w którym zainstalowano pokrywę rewizyjną (mm) Otwór prostokątny lub owalny Minimalne wymiary otworów w ściankach przewodów (mm) A x B Odgałęzienie/trójnik + zaślepka o minimalnej średnicy Szerokość S boku przewodu, w którym zainstalowano pokrywę rewizyjną (mm) Wymiar nominalny zakończenia wsuwanego wg EN 1506 lub minimalny otwór (mm) S 200 300 x 100 200 125 200 < S 500 400 x 200 250 160 500 < S 500 x 400 300 200 350 250 450 315 630 400 > 630 500 d Rysunek 2. Otwory w przewodach prostokątnych - Otwory rewizyjne w przewodach owalnych spłaszczonych wykonywane w półkolistym boku powinny odpowiadać wymaganiom stawianym otworom w sztywnych przewodach kołowych, natomiast otwory wykonywane w płaskim boku powinny odpowiadać wymaganiom stawianym otworom w przewodach prostokątnych; - Mogą być stosowane otwory o mniejszych wymiarach lub większe odległości między tymi otworami, gdy umożliwia to zastosowana metoda czyszczenia, pod warunkiem, że w dokumentacji i w oznaczeniach otworów, określi się metodę i jej konkretne wymagania, dotyczące ich wielkości. 5. Wymagania dotyczące montażu instalacji klimatyzacyjnych W Warunkach podano wymagania dotyczące montażu instalacji klimatyzacyjnych dotyczące wyrobów wymienionych w rozdziale 4. Poniżej podano przykładowo wymagania dotyczące montażu przewodów wentylacyjnych. 6

Przewody wentylacyjne Przewody wentylacyjne powinny być zamocowane do przegród budynków w odległości umożliwiającej szczelne wykonanie połączeń poprzecznych, przy czym w przypadku połączeń kołnierzowych odległość ta powinna wynosić co najmniej 100 mm. Przejścia przewodów przez przegrody budynku należy wykonywać w otworach, których wymiary są od 50 do 100 mm większe od wymiarów zewnętrznych przewodów lub przewodów z izolacją. Przewody na całej grubości przegrody powinny być obłożone wełną mineralną lub innym materiałem elastycznym o podobnych właściwościach. Przejścia przewodów przez przegrody oddzielenia przeciwpożarowego powinny być wykonane w sposób nie obniżający odporności ogniowej tych przegród. Izolacje cieplne przewodów powinny mieć szczelne połączenia wzdłużne i poprzeczne, a w przypadku izolacji przeciwwilgociowej powinna być ponadto zachowana na całej powierzchni izolacji odpowiednia odporność na przenikanie wilgoci. Izolacje cieplne nie wyposażone przez producenta w warstwę chroniącą przed uszkodzeniami mechanicznymi oraz izolacje narażone na działanie czynników atmosferycznych powinny mieć odpowiednie zabezpieczenia, np. przez zastosowanie osłon na swojej zewnętrznej powierzchni, wykonanych co najmniej ze stali odpornej na korozję 1.4301 lub aluminium AlMg. Zastosowanie izolacji cieplnej nie powinno uniemożliwiać czyszczenia przewodów wentylacyjnych. Materiał podpór i podwieszeń lub sposób zabezpieczenia ich powierzchni powinien zapewniać odpowiednią odporność na korozję w miejscu zamontowania. Metoda podparcia lub podwieszenia przewodów powinna być odpowiednia do materiału konstrukcji budowlanej w miejscu zamocowania. Odległość między podporami lub podwieszeniami powinna być ustalona z uwzględnieniem ich wytrzymałości i wytrzymałości przewodów. Powinno być zapewnione, aby ugięcie przewodów nie wpływało na ich szczelność, właściwości aerodynamiczne i nienaruszalność fizyczną. Zamocowanie przewodów do konstrukcji budowlanej powinno przenosić obciążenia wynikające z mas: przewodów; materiału izolacyjnego; elementów instalacji zamontowanych w sieci przewodów niezamocowanych niezależnie, np. tłumików, przepustnic, materiałów izolacyjnych itp.; elementów składowych podpór lub podwieszeń; osoby lub osób, które będą stanowiły dodatkowe obciążenie przewodów w czasie czyszczenia lub konserwacji; ewentualnych dodatkowych obciążeń zewnętrznych, np. drabin. Zamocowanie przewodów wentylacyjnych powinno być odporne na podwyższone temperatury powietrza transportowanego w sieci przewodów, jeśli takie występują. Elementy przeznaczone do zamocowania podpór lub podwieszeń do konstrukcji budynku powinny mieć współczynnik bezpieczeństwa równy co najmniej trzy w stosunku do obliczeniowego obciążenia wywieranego przez podporę i odcinki przewodów. Pionowe elementy podpór i podwieszeń powinny mieć współczynnik bezpieczeństwa równy co najmniej 1,5 w odniesieniu do granicy plastyczności pod wpływem obliczeniowego obciążenia. Poziome elementy podwieszeń i podpór powinny mieć możliwość przeniesienia obliczeniowego obciążenia oraz być takiej konstrukcji, aby ugięcie między ich połączeniami z elementami pionowymi i każdą częścią elementu poziomego nie przekraczało 0,4 % odległości między zamocowaniami elementów pionowych. 7

Połączenie między elementami pionowymi i poziomymi powinno być także zaprojektowane ze współczynnikiem bezpieczeństwa 1,5 w odniesieniu do granicy plastyczności materiału podpory i nie powinno opierać się na urządzeniach poddanych tarciu. Połączenia między pionowymi i poziomymi elementami podwieszeń i podpór powinny mieć współczynnik bezpieczeństwa równy co najmniej 1,5 w odniesieniu do granicy plastyczności materiału podwieszenia lub podpory i nie powinny opierać się na urządzeniach poddanych tarciu. Nie wymaga się mocowania elementów podpór do przewodów, gdy przewody są zainstalowane poziomo i spoczywają na elemencie nośnym podpory. Gdy przewód jest podparty na wspornikach, które są zamocowane bezpośrednio do ścianki przewodu lub połączenia przewodu, to w konstrukcji tych zamocowań powinny być uwzględnione te same współczynniki bezpieczeństwa, jak w konstrukcji wsporczej. W przypadkach, gdy jest wymagane, aby urządzenia i elementy w sieci przewodów mogły być zdemontowane lub wymienione, należy zapewnić niezależne ich zamocowanie do konstrukcji budynku. Wszystkie elementy, które podlegają oddziaływaniu nacisku mechanicznego wywoływanego przez drgania lub przemieszczeniom pod wpływem rozszerzalności cieplnej, powinny być rozpatrywane indywidualnie. Podpory i podwieszenia powinny być wykonane jako elastyczne z zastosowaniem podkładek z materiałów elastycznych. Wykonanie otworów rewizyjnych nie powinno obniżać wytrzymałości i szczelności przewodów, jak również własności cieplnych, akustycznych i przeciwpożarowych. Odejmowalne pokrywy i drzwi rewizyjne zainstalowane w obszarze dostępnym dla ogółu należy tak zabezpieczyć i zamocować, aby nie mogły powodować uszkodzeń ciała osób oraz aby nie mogły wpadać do wnętrza przewodu. W przypadku sieci przewodów, które ze względu na swoje wymiary, nie mogą być czyszczone w sposób mechaniczny oraz gdy wymagają zapewnienia dostępu osób obsługi, zastosowany typ i umiejscowienie elementów rewizyjnych powinny zapewnić, bezpieczne i bez przeszkód, wejście do i wyjście z przewodu osoby wykonującej jego czyszczenie. Należy unikać wszystkich urządzeń lub elementów wewnątrz przewodów, które utrudniają ich czyszczenie. Elementy usztywniające lub inne elementy wyposażenia, niezbędne wewnątrz przewodów, powinny być gładkie. Śruby lub nity (śruby o maksymalnej długości 13 mm), stosowane do montażu, mogą wnikać do wnętrza przewodów, pod warunkiem, że nie utrudniają one czyszczenia i konserwacji. Nie wolno stosować ostro zakończonych śrub w pobliżu otworów rewizyjnych, gdzie mogłyby one powodować uszkodzenia ciała ludzkiego, a w szczególności nie należy ich stosować w odległości mniejszej niż 1 m od nawiewników i wywiewników lub pokryw rewizyjnych. W przypadku montażu pokryw rewizyjnych w starych przewodach, należy zastąpić śruby, występujące w odległości mniejszej niż 1 m od otworu rewizyjnego, nitami. Pokrywy otworów rewizyjnych i drzwi rewizyjne urządzeń powinny się łatwo otwierać. Sieć przewodów należy wyposażyć w taką liczbę pokryw rewizyjnych, aby było zapewnione, że żadna część sieci przewodów nie zawiera więcej niż: jedną zmianę średnicy, licząc od pokrywy rewizyjnej; jedną zmianę kierunku, większą niż 45 0, licząc od pokrywy rewizyjnej; 7,7 m przewodu, licząc od pokrywy rewizyjnej. W odcinkach poziomych prostych sieci przewodów maksymalny odstęp między pokrywami rewizyjnymi nie powinien przekraczać 10 m, a w przypadku powietrza kategorii WYW 4 wg PN-EN 13779, ten maksymalny odstęp powinien wynosić od 3 m do 5 m, w zależności od właściwości zanieczyszczeń w powietrzu wywiewanym. Górna i dolna część pionu wentylacyjnego powinny być wyposażone w pokrywy rewizyjne. 8

- Do montowanych w przewodach elementów składowych instalacji, takich jak: przepustnice regulacyjne i odcinające; przeciwpożarowe klapy odcinające; nagrzewnice i chłodnice; nawilżacze; tłumiki hałasu z wewnętrznymi płytami; filtry powietrza; wentylatory przewodowe; urządzenia do odzyskiwania ciepła; urządzenia do regulacji strumienia powietrza; kierownice powietrza, które nie mogą być czyszczone bezpośrednio bez utrudnień, należy zapewnić dostęp z obu stron lub należy umożliwić wymontowanie tego elementu do konserwacji. - Należy zapewnić dostęp do otworów rewizyjnych w przewodach zamontowanych nad stropem podwieszonym. 6. Odbiór robót Prace odbiorowe powinny być wykonane zgodnie z procedurami podanymi w PN-EN 12599. W czasie odbioru robót należy wykonać następujące działania: - Sprawdzenie kompletności wykonanych prac; - Kontrola działania; - Pomiary kontrolne. 6.1. Sprawdzenie kompletności wykonanych prac Celem sprawdzenie kompletności wykonanych prac jest wykazanie, że w pełni wykonano wszystkie prace związane z montażem instalacji oraz stwierdzenie zgodności ich wykonania z projektem oraz z obowiązującymi przepisami i zasadami technicznymi. W ramach tego etapu prac odbiorowych należy przeprowadzić następujące działania: - Porównanie wszystkich elementów wykonanej instalacji ze specyfikacją projektową, zarówno w zakresie materiałów, jak i ilości oraz, jeśli jest to konieczne, w zakresie właściwości i części zamiennych; - Sprawdzenie zgodności wykonania instalacji z obowiązującymi przepisami oraz zasadami technicznymi; - Sprawdzenie dostępności dla obsługi instalacji ze względu na działanie, czyszczenie i obsługę; - Sprawdzenie czystości instalacji zgodnie z wymaganiami PN-EN 12097; - Sprawdzenie kompletności dokumentów niezbędnych do eksploatacji instalacji. 6.2. Kontrola działania Celem kontroli działania instalacji wentylacyjnej jest potwierdzenie możliwości działania instalacji zgodnie z wymaganiami. Badanie to pokazuje, czy poszczególne elementy instalacji takie jak filtry, wentylatory, wymienniki ciepła, nawilżacze itp. zostały prawidłowo zamontowane i działają skutecznie. 6.3. Pomiary kontrolne Celem pomiarów kontrolnych jest uzyskanie pewności, że instalacja osiąga parametry projektowe i wielkości zadane zgodnie z wymaganiami. 9

W Warunkach podano: - zakres rzeczowy pomiarów kontrolnych; - zakres ilościowy pomiarów kontrolnych; - procedurę pomiarów; - tolerancje mierzonych wartości; - zakres pomiarów specjalnych. 6. Zakres niezbędnych ustaleń w umowie między inwestorem a wykonawcą instalacji W związku z odbiorem instalacji umowa między inwestorem a wykonawcą instalacji powinna zawierać następujące ustalenia: - Odniesienie do warunków technicznych wykonania i odbioru instalacji klimatyzacyjnych i określenie zakresu procedur kontrolnych (np. tolerancji, metod pomiarowych itd.), jak również ewentualne odstępstwa i zmiany; - Określenie odpowiedzialności za przeprowadzenie procedur kontrolnych i ewentualnego nadzoru z opracowaniem protokołu z badań; - Parametry projektowe dotyczące instalacji (np. sposób użytkowania budynku); - Warunki późniejszego wykonania badań, które nie mogły być zakończone z uzasadnionych przyczyn (np. warunki pogodowe, brak użytkowania pomieszczeń); - Zakres ilościowy (poziom) prac związanych z kontrolą działania i pomiarami kontrolnymi; - Zakres i metody ewentualnych pomiarów specjalnych; - Niezbędne działania w przypadku nieodpowiednich wyników badań (np. powtórzenie badań po naprawie instalacji). W Bibliografii Warunków... podano zestawienie norm związanych z instalacjami klimatyzacyjnymi wg stanu na dzień 31.12.2010 r. 10