Prace wykonane w latach 2003-2010 w Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski na lata 2002-2032 1. Organizacja pierwszej w Polsce konferencji nt. Problemy azbestu w Polsce z udziałem ekspertów zagranicznych W maju 2004 roku odbyła się I Międzynarodowa Konferencja nt. Problemy azbestu w Polsce zorganizowana przez Zakład Epidemiologii IMP, przy współudziale Ministerstwa Gospodarki i Polityki Społecznej, Ministerstwa Zdrowia oraz organizacji pozarządowej International Ban Asbestos Secretariat (IBAS) w Londynie, która sfinansowała udział ekspertów zagranicznych. Konferencję poprzedziło spotkanie robocze zorganizowane w dniu 10 maja 2004 r. w Instytucie Medycyny Pracy w gronie ekspertów zagranicznych, członków Prezydium Rady Programowej Programu usuwania azbestu w Polsce oraz pracowników IMP. Uzasadnieniem zorganizowania konferencji w naszym kraju było rozpoczęcie wdrażania Programu usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski. W Konferencji uczestniczyli zagraniczni i krajowi eksperci, przedstawiciele nauki, inspekcji sanitarnej, inspekcji pracy, ochrony środowiska, związków zawodowych, przedstawiciele programu rządowego, władz samorządowych i administracji państwowej odpowiedzialni za wpływ środowiska na zdrowie mieszkańców. Konferencja umożliwiła wymianę doświadczeń w zakresie sposobów i metod unieszkodliwiania potencjalnych źródeł pyłu azbestu do środowiska, oceny zagrożenia oraz analizy ryzyka zdrowotnego osób zawodowo narażonych jak i mieszkańców terenów zanieczyszczonych azbestem. W ramach środków uzyskanych w WOŚ wydano na użytek uczestników konferencji publikację Azbest. Ekspozycja zawodowa i środowiskowa. Skutki, profilaktyka, red. N.Szeszenia-Dąbrowska, IMP, Łódź 2004, str. 169. IBAS jest niezależną organizacją międzynarodową, zajmującą się problemami zagrożenia azbestem na świecie. Celami IBAS jest m.in. wprowadzenie całkowitego zakazu stosowania azbestu, minimalizacja narażenia mieszkańców, którego źródłem są użyte i pozostające w środowisku materiały zawierające azbest, rozpowszechnianie wiedzy nt. prowadzonych obecnie badań dotyczących występowania chorób azbestozależnych, rozpowszechnianie informacji o powinnościach państw i pracodawców w zakresie ochrony pracy z azbestem. Konferencje dotyczące zagrożeń powodowanych przez azbest były organizowane przy współudziale IBAS w wielu krajach świata. 1
2. Organizacja konferencji dla członków Rady Programowej W 2003 roku prof. N.Szeszenia-Dąbrowska przeprowadziła jednodniową konferencję szkoleniową dla członków Rady Programowej na temat szkodliwości azbestu dla zdrowia i sytuacji epidemiologicznej w zakresie chorób azbestozależnych w Polsce i na świecie. 3. Konferencja UE, opracowanie referatów prezentacja Programu Na zaproszenie członków Parlamentu Europejskiego prof. Neonila Szeszenia- Dąbrowska uczestniczyła w obradach konferencji European Asbestos Conference: Policy, Status & Human Rights European Parliament, Brussels, 22-23 September 2005. Podczas konferencji odbyła się debata polityczna dotycząca społecznych, prawnych, ekonomicznych i zdrowotnych aspektów zagrożenia azbestem w Europie. Prof. Neonila Szeszenia-Dąbrowska przewodniczyła w pierwszym dniu obrad dyskusji panelowej na temat Environmental Asbestos Exposure. Z referatów i dyskusji prezentowanych podczas konferencji wynikało, że podjęte i realizowane w naszym kraju działania dotyczące eliminacji azbestu ze środowiska sytuuja nasz kraj w czołówce krajów europejskich w zakresie działań zmierzających do minimalizowania ryzyka zdrowotnego, wynikającego z zanieczyszczenia środowiska azbestem. 4. Konferencje szkoleniowe i szkolenia w latach 2004-2008 Ośrodek Referencyjny IMP zorganizował i przeprowadził w różnych rejonach kraju 25 konferencji szkoleniowych, w których uczestniczyło 1421 osób, w tym 332 lekarzy, 992 inspektorów sanitarnych, 47 inspektorów PIP oraz 50 inspektorów nadzoru budowlanego (załącznik 1). Wszystkie szkolenia były oceniane przez uczestników bardzo pozytywnie, zarówno od strony merytorycznej jak i organizacyjnej. Główny Inspektor Sanitarny na ręce dyrektora IMP dwukrotnie przesłał podziękowania za zorganizowanie tych szkoleń. 2
Ponadto pracownicy Ośrodka na zaproszenie organizatorów uczestniczyli jako wykładowcy w ponad 40 szkoleniach i konferencjach dotyczących szkodliwości azbestu dla zdrowia prowadzonych przez administrację terenową i inne podmioty gospodarcze. 5. Działalność edukacyjno-informacyjna** W latach 2004-2006 opracowano i rozpowszechniono 20 tys. ulotek informacyjnych nt. Azbest w środowisku zagrożeniem dla Ciebie, Twoich najbliższych i otoczenia oraz Azbest a zdrowie twoje i twojej rodziny skierowanych do mieszkańców, a także do pracowników ochrony zdrowia. Opracowano i rozpowszechniono w 1000 egz. plakat nt. Azbest program eliminacji zagrożeń na terytorium Polski. 6. Udział w regionalnych konferencjach prasowych Ośrodek Referencyjny Instytutu Medycyny Pracy propagował w mediach wiedzę o szkodliwości azbestu i zapobieganiu skutkom zdrowotnym wśród mieszkańców. W 2004 roku łącznie udzielono informacji do 49 publikacji w mediach centralnych i regionalnych pod hasłem Nikt za nas nie usunie azbestu, w tym uczestniczono w 9 audycjach w TV i w 20 spotkaniach radiowych oraz udzielono wywiadu do 20 artykułów w prasie. Działalność ta była kontynuowana w następnych latach. W latach 2005-2006 ogółem w 22 konferencjach prasowych dotyczących szkodliwości dla zdrowia i usuwania azbestu ze środowiska. Konferencje odbyły się w Warszawie (2), Szczecinie (2), Olsztynie (2), Lublinie (2), Krakowie (2), Wrocławiu (2), Opolu (1), Zielonej Górze (1), Kielcach (1), Rzeszowie (1), Bydgoszczy (1), Łodzi (1), Poznaniu (1), Białymstoku (1), Katowicach (1) i w Gdańsku (1). 3
7. Udział w jury konkursu Wzięto udział w dniach 17.10-25.10 2006 r. w pracach jury konkursu Polska bez azbestu. W jury uczestniczyli przedstawiciele Ministerstwa Gospodarki, Rady Programowej ds. azbestu oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego. Celem konkursu było dokonanie weryfikacji i oceny zgłoszeń oraz wyłonienie gmin wyróżniających się skutecznymi i sprawnymi działaniami w zakresie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest. 8. Opracowano i przedstawiono na posiedzeniach Rady Programowej kilka opracowań, m.in: 1. Kształtowanie się zapadalności na choroby azbestozależne w Polsce i na świecie 2005 r. 2. Sytuacja epidemiologiczna w zakresie azbestozależnych chorób zawodowych w Polsce w latach 2005-2008. 3. Analiza stanu laboratoriów wykonujących na terenie kraju pomiary stężenia włókien azbestu w powietrzu - 2008 r. 4. Ocena narażenia na pył azbestu pracowników przy demontażu wyrobów azbestowocementowych 2009 r. 5. Ocena ryzyka zdrowotnego wynikającego ze środowiskowej ekspozycji na pył azbestu na podstawie pomiarów środowiskowych 2010 r. 9. Opracowanie oceny zanieczyszczenia kraju azbestem** Analizę przeprowadzoną na podstawie wyników pomiarów stężenia włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym wykonanych w latach 2004-2010 przedstawiono w opracowaniach: 1) Zanieczyszczenie środowiska azbestem. Skutki zdrowotne. Raport z badań. IMP, Łódź 2008, s. 160, autorzy: N.Szeszenia-Dąbrowska, W.Sobala. 2) Zanieczyszczenie środowiska azbestem. Skutki zdrowotne. Raport z badań. Wyd. II, poprawione i uzupełnione o wyniki pomiarów z lat 2009-2010. IMP, Łódź 2010, s. 157, autorzy: N.Szeszenia-Dąbrowska, W.Sobala. Podsumowanie wyników załącznik 2 4
10. Ekspertyzy W latach 2010-2011 roku opracowana została, na prośbę koordynatora Programu a także Ministerstwa Ochrony Środowiska, opinia dotycząca projektu unieszkodliwiania odpadów zawierających azbest przy zastosowaniu technologii Microwave Thermal Treatment (MTT) wydane opinie przedstawiono w całości powyżej. Opracowano w 2010 roku ekspertyzę dotyczącą narażenia na pył azbestu przy demontażu budowlanych wyrobów azbestowo-cementowych na wolnym powietrzu. W latach 2008-2010 zorganizowano trzy spotkania z ekspertami w celu opracowania rekomendacji dotyczących liberalizacji przepisów regulujących zasady BHP przy demontażu pokryć dachowych i elewacyjnych płyt azbestowo-cementowych na wolnym powietrzu -załącznik 3 5
Załącznik 1 Wykaz szkoleń zorganizowanych i przeprowadzonych w latach 2004-2008 przez Ośrodek Referencyjny IMP w ramach rządowego Programu usuwania azbestu... Lp. Miejscowość Data szkolenia Szkolenie dla: lekarze/pis Liczba przeszkolonych osób 1. Lublin 20.10.2004 r. Lekarze 72 2. Kraków 27.10.2004 r. Lekarze 70 3. Łódź 29.10.2004 r. Lekarze 43 4. Łódź 4-5.11.2004 r. PIS 48 5. Poznań 16.06.2005 r. PIS 67 6. Łódź 23.06.2005 r. PIS 48 7. Warszawa 30.06.2005 r. PIS 81 8. Bydgoszcz 6.09.2005 r. PIS 65 9. Lublin 6.10.2005 r. PIS 47 10. Międzyzdroje 14.09.2006 r. PIS 43 11. Olsztyn 18.10.2006 r. PIS 74 12. Kraków 4.10.2007 r. PIS 67 13. Katowice 18.10.2007 r. PIS 74 14. Wrocław 25.10.2007 r. PIS 81 15. Kraków 17.04.2008 r. Lekarze 68 16. Łódź 24.04.2008 r. Lekarze 34 17. Gdańsk 5.05.2008 r. PIS 52 18. Gdańsk 6.05.2008 r. PIS 49 19. Szczecin 7.05.2008 r. PIS 46 20. Szczecin 8.05.2008 r. PIS 53 21. Rzeszów 14.05.2008 r. PIS 46 22. Rzeszów 15.05.2008 r. PIS 51 23. Falenty 17.10.2008 r. Lekarze MSWiA 45 24. Łódź 2-3.04.2008 r. Insp.Nadzoru Bud. 50 25. Łódź 9-10.04.2008 r. PIP 47 Razem 1421 Pozycje 15-25 szkolenia organizowane w ramach Project Transition Facility PL2005/017-488.01.07.01 Specjalistyczne szkolenie dla urzędników i pracowników administracji państwowej oraz lekarzy związanych z tematyką azbestu współfinansowany ze środków Unii Europejskiej Konferencje szkoleniowe: dla lekarzy : Azbest skutki narażenia, diagnostyka i orzecznictwo w chorobach azbestozależnych 332 osoby dla inspektorów Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) : Nadzór nad ochroną zdrowi iwarunkami pracy osób narażonych na azbest 992 osoby dla inspekcji nadzoru budowlanego : Azbest i materiały zawierające azbest bezpieczeństwo i higiena pracy 50 osób dla Państwowej Inspekcji Pracy ( PIP) : Azbest i materiały zawierające azbest bezpieczeństwo i higiena pracy 47 osób Załącznik 2 6
Wyniki pomiarów stężenia włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym (skrót raportu) W latach 2004-2010 na terenie Polski we wszystkich województwach wyznaczono 1634 punkty, w których przeprowadzone zostało badanie na zawartość włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym. Badaniami objęto 283 powiaty, w których pomiary wykonano w 824 gminach. W 1634 punktach rozmieszczonych na terenie całego kraju pobrano 5962 próbki, w tej liczbie mieszczą się próbki powietrza pobrane w punktach wyznaczonych w obszarach oddziaływania byłych zakładów azbestowych w Gryfowie, Małkini, Markach, Lubawce, Lublinie, Ogrodzieńcu, Szczucinie, Trzebini, Trzemesznie i Wierzbicy, a także badania prowadzone w 2008 roku na terenach przejścia huraganu. W 1537 próbkach powietrza, tj. 25,8% ogółu prób, stężenie włókien było poniżej poziomu oznaczalności metody. Rozkład wielkości stężeń włókien azbestu w powietrzu atmosferycznym (wł/m 3 ) na terenie kraju kształtował się następująco: Stężenie azbestu (wł/m 3 ) Liczba punktów (0,400] 622 38,1 (400,1000] 720 44,1 (1000,12000] 292 17,9 % Rozkład punktów pomiarowych na terenie Polski wg wielkości stężeń 7
Niskie stężenia włókien odnotowano w 622 punktach, co stanowiło ok. 38% ogólnej liczby punktów. Umiarkowane stężenia, za które można uznać poziom 400-1000 wł/m 3 występowały w 44% punktów, zaś wysokie, powyżej 1000 wł/m 3 występowały w ok. 18% punktów. Przy przyjęciu, jako akceptowalnej, granicy do 1000 wł/m 3 powietrza co w normatywie higienicznym dla środowiska pracy oznaczałoby 0,001 wł/cm 3 taki poziom stwierdzono w całym kraju w ok. 82% punktów. Średnie stężenia włókien azbestu w 1634 punktach łącznie na terenie kraju oszacowano na 492 wł/m 3 (95% pu: 467-518). Najwyższe wartości stężeń, powyżej 600 wł/m 3, odnotowano w województwach: świętokrzyskim 709 wł/m 3 (95%pu: 591-851) śląskim 679 wł/m 3 (95%pu: 577-800) lubelskim 677 wł/m 3 (95%pu: 570-804) łódzkim 666 wł/m 3 (95%pu:579-767) lubuskim 611 wł/m 3 (95%pu: 473-790) mazowieckim 609 wł/m 3 (95%pu: 535-694) Najniższe wartości, poniżej 400 wł/m 3, wystąpiły w sześciu województwach: opolskim 146 wł/m 3 (95%pu: 106-203) dolnośląskim 247 wł/m 3 (95%pu: 195-313) podkarpackim 312 wł/m 3 (95%pu:254-384) kujawsko-pomorskim 337 wł/m 3 (95%pu: 271-421) warmińsko-mazurskim 375 wł/m 3 (95%pu: 290-484) wielkopolskim 393 wł/m 3 95%pu: (323-478) Oszacowane średnie poziomy stężenia włókien azbestu w województwach kształtowały się poniżej 1000 wł/m 3, w sześciu województwach osiągając poziom niski - poniżej 400 wł/m 3. Zakres wartości stężeń średnich w punktach niewątpliwie świadczy o istnieniu na terenie województw enklaw o znacznie zwiększonym zagrożeniu azbestem (tabela 5.1.2). Dotyczy to w szczególności województwa łódzkiego (do 10444 wł/m 3 ), małopolskiego (do 7005 wł/m 3 ), mazowieckiego (do 6861 wł/m 3 ), lubelskiego (do 5514 wł/m 3 ) i lubuskiego (do 4678 wł/m 3 ). 8
Wykres zależności stężenia włókien azbestu w powietrzu od ilości azbestu zawartego w wyrobach budowlanych na terenie województw (Mg/km 2 ) Wyniki pomiarów stężenia włókien wł/m 3 z lat 2004-2010 Zależność między nagromadzonym azbestem na terenie województwa zawartym w wyrobach będących źródłem jego emisji do środowiska a stężeniem włókien azbestu w powietrzu komunalnym (wł/m 3 ) dobrze odzwierciedla równanie przedstawione na wykresie (ryc. 5.1.2). Uzyskane wyniki wskazują, że średnie stężenie włókien azbestu w województwach wzrasta o 84 wł/m 3 wraz ze wzrostem ilości zużytego azbestu o 1 Mg na km 2 powierzchni województw. Województwo lubuskie wyraźnie odbiega od pozostałych. W województwie lubuskim zarejestrowano stosunkowo wysokie poziomy stężenia włókien w powietrzu - 611 wł/m 3 (95%pu:473-790) rozrzut w punktach od 192 do 4678 wł/m 3, podczas, gdy pod względem nagromadzenia azbestu zawartego w materiałach na km 2 województwo to znajduje się na ostatnim miejscu w kraju, mając na swoim terenie najmniejszą ilość tych wyrobów. 9
Załącznik 3 Wnioski z oceny zagrożenia i ryzyka zdrowotnego związanego z usuwaniem azbestowo-cementowych pokryć dachowych na wolnym powietrzu przyjęte w wyniku dyskusji ekspertów 1. Stężenia włókien azbestu w pomiarach wykonanych w trakcie demontażu dachowych płyt azbestowo-cementowych na wolnym powietrzu, prowadzonego zgodnie z obowiązującymi procedurami, kształtują się na poziomie kilkuset do kilku tysięcy włókien w m³ powietrza nie przekraczając 10000 wł/m³, czyli 0,1 najwyższego dopuszczalnego stężenia (NDS) obowiązującego dla narażenia na pył azbestu na stanowisku pracy. 2. Przyjmując, że przy demontażu płyt azbestowo-cementowych na wolnym powietrzu z zachowaniem obowiązujących procedur postępowania z materiałami i odpadami zawierającymi azbest, stężenia włókien azbestu nie przekraczają 10000 wł/m³, czyli 0,1 obowiązującego NDS, dawka kumulowana włókien w okresie 10 lat pracy nie przekroczy 100.000 (wł/m³ x lata narażenia), tj. 0,1 (wł/cm 3 x lata). Dawka ta jest ponad 250-krotnie niższa od dawki kumulowanej, poniżej której w badaniach nie zaobserwowano skutków zdrowotnych w populacji narażonych na azbest (z wyłączeniem krokidolitu), tj. 25 (wł/cm 3 x lata) = 25.000.000 (wł/m 3 x lata). 3. Nie należy oczekiwać wystąpienia przypadków pylicy azbestowej w narażeniach i z dawką kumulowaną włókien określoną w pkt. 2. 4. Prawdopodobieństwo zapadalności na raka płuca spowodowanego narażeniem na azbest przy rozbiórce płyt eternitowych na wolnym powietrzu z zachowaniem prawnie obowiązujących procedur jest znikome. 5. Ze względu na specyfikę prac rozbiórkowych indywidualną kumulowaną dawkę włókien należy określać na podstawie godzin przepracowanych przy demontażu eternitu i zabezpieczaniu odpadów zawierających azbest. 6. Przez sporadyczność ekspozycji rozumie się wykonywanie prac demontażowych i konserwacyjnych z materiałami azbestowo-cementowymi (pokrycie dachowe) bez cech kruchości, usuwanie bez niszczenia nienaruszonych materiałów zawierających azbest nie więcej niż przez 300 godzin w ciągu roku. Zaleca się nieprzekraczanie 1200 godzin dla osoby wykonującej tego typu prace w okresie życia osobniczego. Prace określane jako sporadyczne narażenie odnoszą się do demontażu eternitu na obiektach o powierzchni dachu nie większej niż 360 m 2. 7. Przez niską intensywność narażenia na pył azbestu rozumie się wykonywanie wyżej wymienionych prac z zachowaniem procedur postępowania z materiałami i odpadami 10
zawierającymi azbest minimalizujących pylenie, w szczególności demontowanie eternitu w stanie zwilżonym, niestosowanie narzędzi szybkoobrotowych, zapobieganie łamaniu, kruszeniu płyt, zabezpieczanie odpadów folią. 8. Wprowadzenie pojęcia sporadyczności i niskiej intensywności narażenia na pył azbestu wymaga opracowania praktycznych wskazówek dla wykonawców tego typu prac. 11