2015 Myśl polska XV wieku dotycząca kontraktów obrotu rentą i innych zagadnień etyki gospodarczej TEXTUS EDITIONES curantis: Marcin Bukała (IFiS PAN) Henricus Bitterfeldt de Brega Si liceat emere redditus super possesiones rerum temporalium WSTĘP/ INTRODUCTIO 0
Henricus Bitterfeldt de Brega, Si liceat emere redditus super possesiones rerum temporalium WSTĘP RZECZOWY Autor tekstu Henricus Wenceslai Bitterfeld de Brega ( c. 1405), pochodzący z rodziny Venken de Bitterfeld flamandzkiego pochodzenia, był śląskim dominikaninem. Prze dłuższą cześć życia działał w Pradze i do 1394 r. był tam wykładowcą uniwersytetu 1. Do jego dorobku 2 należy m.in. szeroko znany traktat De formacione et reformacione Ordinis Predicatorum napisany najprawdopodobniej z inspiracji bł. Rajmunda z Kapui, generała zakonu 3, oraz traktat De vita contemplativa et activa dedykowany Jadwidze, królowi Polski 4. Determinacio o czynszach odkupnych znane jest historiografii w jednej tylko kopii w rękopisie z Ołomuńca (Vendecka knihovna, ms. M II 18, f. 180v- 181r) 5. Tekst miał obejmować sześć kwestii, wyliczonych na wstępie. Jednakże, zachowana kopia obejmuje jedynie trzy pierwsze z nich: o związku między rentą, a nieruchomością będącą źródłem dochodu (I); o czynszach pochodzących dóbr, które dopiero mają być posiadane w przyszłości (II); oraz czynszach z dóbr związanych bezpośrednio z obiektami sakralnymi i niebezpieczeństwie symonii (III). Najprawdopodobniej kopista przepisał tylko trzy pierwsze kwestie. Nie można jednak wykluczyć, że sam autor ostatecznie tylko częściowo zrealizował swój projekt ograniczając się do nich. W sytuacji gdy innych rękopisów 1 O biografii Henryka z Brzegu zob.: V. Koudelka, Heinrich von Bitterfeld. Professor an der Universität Prag ( c. 1405), Archivum Fratrum Praedicatorum, XXIII (1953), s. 5-65; K. Marciniak, Henryk Bitterfeld z Brzegu. Stan badań nad życiem i spuścizną pisarską, w: Henricus Bitterfeld de Brega, Tractatus De vita contemplativa et activa, ed. Z. Mazur, W. Seńko, R. Tatarzyński, Warszawa 2003, s. IX-XXVIII; K. Kaczmarek, Szkoły i studia polskich dominikanow w okresie średniowicza, Poznań 2005, s. 407-408, n. 19. 2 Zob. P. Kielar, Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, w: Studia nad historią dominikanów w Polsce, t. I, red. J. Kłoczowski, J. A. Spież, Warszawa 1975, s. 271-515, zob. s. 329, 460, 479-81; Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, t. II (T. Kaeppeli), s. 184-187; t. IV (T. Kaeppeli, E. Panella), s. 111; Ein Neuaufgefundener Katalog der Dominikaner Schriftsteller, ed. P. Auer, Lutetiae Parisiorum 1933, s. 102, n. 39; P. Spunar, The literary legacy of Prague Dominicans and the university in Prague, [w:] Société et Église. Textes et discussions dans les universités d Europe centrale au Moyen âge tardif. Actes du Colloque de Cracovie (14-16 juin 1993), ed. Z. Włodek, Turnhout 1995, s. 91-100, zob. s. 94-96; P. Černuška, Jindřich z Bitterfeldu, eucharistické texty, Brno 2006. 3 Ed. Koudelka, Heinrich von Bitterfeld cit. 4 Ed.: Henricus Bitterfeld de Brega, Tractatus De vita contemplativa et activa cit.; zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, Warszawa 1965, s. 85-126. 5 Patrz dalej: Uwagi edytorskie 1
WSTĘP RZECZOWY zawierających determinacio Henryka nie udało się dotychczas odnaleźć, opracowanie edycji opartej na jedynej dostępnej wydaje się celowe pomimo wskazanych wątpliwości. Kwestia pierwsza Utrum empcio et vendicio iuste potest tali contractui convenire, ubi sola pecunia contrahentis exponitur et redditur, dotyczy kupna i sprzedaży czynszów bez odniesienia do dochodów z nieruchomości (census bursalis). Stanowisko autora wobec tego typu umów jest negatywne. Henryk z Brzegu przywołuje tu kompromisowe ujęcie Henryka z Gandawy. Ten ostatni dopuszczał sprzedaż czynszu pieniężnego uprzednio ustanowionego na nieruchomości i oddzielonego od niej jako osobny przedmiot obrotu, definiowany jako uprawnienie do pobierania określonych świadczeń pieniężnych (ius), które nie jest tożsame z pieniędzmi stanowiącymi raty czynszu (według mistrza z Gandawy potencjalny nabywca czynszu winien najpierw kupić nieruchomość, a następnie odsprzedać ją pierwotnemu właścicielowi w zamian za wymienione świadczenie, które tym samym stawało się ceną odkupu nieruchomości) 6. Nasz autor odrzuca pogląd Henryka z Gandawy, cytując krytykę przedstawioną przez angielskiego dominikanina Roberta z Orfordu (de Colletorto), który wykazywał, że takiego uprawnienia do świadczeń nie da się oddzielić od pobieranych pieniędzy 7. Inaczej jednak niż Robert, Henryk z Brzegu traktował nabycie czynszu niepowiązanego z realnymi dochodami z nieruchomości jako z zasady niedopuszczalne kupowanie pieniędzy. Domagał się, by podstawą czynszu był rzeczywisty dochód z nieruchomości (usufructus), którego wysokość mogła podlegać naturalnym fluktuacjom ( que augmentari potest vel et edificari ex tali empcione ). 6 Henricus de Gandavo, Quodlib. VIII, q. 24: Utrum liceat emere redditus perpetuos ; cf. Idem. Quodlib. I, q. 39: Utrum liceat emere redditus ad vitam ; Quodlib. II, q. 15: Utrum licitum sit vendere redditus ad vitam ; Quodlib. III, q. 28: Utrum liceat alicui rem suam carius vendere quam valeat tempore venditionis ; Quodlib. XII, q. 21: Utrum liceat alicui dare Ecclesiae cuiquam certam summam pecuniae ad emendum terras ad opus illius Ecclesiae, ut detur ei certa pecuniae summa ad vitam ; cf. F. Veraja, Le origini della controversia teologica sul contratto di censo nel XIII secolo, Roma 1960, passim. 7 Robertus de Colletorto (of Orford), Impugnationes Henrici de Gandavo, Bibl. Vaticana, ms. Vat. lat. 987, f. 77v (zob. cytat w przypisie do edycji); cf. Veraja, op. cit., s. 147-51. 2
Henricus Bitterfeldt de Brega, Si liceat emere redditus super possesiones rerum temporalium W kolejnej kwestii Utrum talis contractus solum potest esse de rebus possesis de facto, an etiam possidendis incertis, pojawia się ciekawe rozróżnienie dotyczące dóbr posiadanych w przyszłości. W jednym przypadku dobra takie już w pewnym sensie rzeczywiście istnieją, a tylko ich dostępność jest kwestią czasu. Autor porównuje je do ziarna, które ma być zebrane z obsianego pola. W drugim przypadku jest jedynie nadzieja posiadania takich dóbr w przyszłości, w wyniku planowanych przedsięwzięć gospodarczych (ex industria sperata). O ile pierwszej wymienionej sytuacji dobra mogą być podstawą czynszu, to w drugiej już nie. W kwestii trzeciej, dotyczącej ustanawiania czynszów na obiektach sakralnych ( Si talis census super spiritualibus potest emi, puta ecclesiis ), autor podaje rozwiązanie negatywne wskazując na niebezpieczeństwo symonii. Zaznacza również, że dochód oparty na jałmużnie nie niepewny. Determinacio Henryka z Brzegu wpisuje się w krytykę instytucji czynszów rozwijaną przez czeskich reformatorów religijnych 8, których rygorystyczne stanowisko stanowiło ważny punkt odniesienia dla polskiego piśmiennictwa na temat czynszów odkupnych. 8 Cf. K. Olendzki, Moralność i kredyt. Kontrakt kupna sprzedaży w traktach uczonych środkowoeuropejskich z przełomu XIV i XV w., Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych, t. LVI/LVII (1996/97), s. 29-67, passim. 3
UWAGI EDYTORSKIE UWAGI EDYTORSKIE Podstawą edycji jest jedyna znana kopia z rękopisu ołomunieckiego (Vendecka knihovna, ms. M II 18, f. 180v-181r). Powstał on na przełomie XIV i XV w., a jego proweniencja jest nieznana 9. Determinacio Henryka z Brzegu zostało spisane dość starannym pismem kodeksowym. Na istnienie tekstu i zachowaną kopie przed kilku laty zwróciła uwagę Bożena Chmielowska przy okazji omówienia i edycji zachowanych fragmentów dyskusji o czynszach odkupnych z udziałem Andrzeja z Myszny 10. Kopista tekstu wprowadził w niektórych miejscach na marginesie poprawki i uzupełnienia brakujących słów. Tekst edycji uwzględnia już te korekty, a informację o nich czytelnik znajdzie w aparacie krytycznym, uporządkowanym według wierszy. Kopia wolna jest raczej od błędów. Jedynie określenia cytowanych źródeł są przepisane niedokładnie. Przy cytacie z 8 Quodlibetu Henryka z Gandawy, kopista błędnie odczytał zapis 8 Ql. 24 11, jako 8 q. 124. Natomiast w cytacie z II a -II ae Summy teologii Tomasza z Akwinu błąd nie jest już tak oczywsty, ale analiza grafii i treści wskazuje na artykuł 2 z q. 78 (o lichwie). Nota bene również odwołanie z Etyki nichomachejskiej okazało się cytatem z tego artykułu Summy Tomasza. Ponadto na 2 str. edycji w 11 wierszu zastąpiono wyraźnie błędną lekcję rękopisu simultative słowem simulative. Cytowane źródła są wyraźnie opisane w przypisach rzeczowych (z numeracją arabską). Zamieszczono tam również przywołane fragmenty cytowanych tekstów. Grafia rękopisu została zachowana. Początek każdej z trzech kwestii oznaczony jest numerem rzymskim, umieszczonym w nawiasie kątowym jako dopiska wydawcy. 9 Zob. opis rękopisu: M. Boháček, F. Čada, Beschreibung der mittealterlichen Hanschriften der Wissenschaftlichen Staatsbibliothek von Olmütz, Bearb. von F. u, M. Schäfer, Hrsg. von H.-B. Harder u. H. Rothe, Köln 1994, s. 361-65, n. 186. 10 B. Chmielowska, Fragment praskiej dyskusji z początku XV wieku w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej, Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej, XLVII (1997), 1-2, s. 5-20, zob. s. 8, przyp. 10. 11 Cf. Henricus de Gandavo, Quodlib. VIII, q. 24 cit. 4