Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 29 Prace i Studia Geograficzne 2012, T. 50, ss. 29-40 Iwona Hildebrandt-Radke Zakład Geologii i Paleogeografii Czwartorzędu Instytut Paleogeografii i Geoekologii UAM 61-680 Poznań e-mail: hilde@amu.edu.pl PRADZIEJOWE UŻYTKOWANIE TERENU A GŁÓWNE FAZY AKUMULACJI POKRYW STOKOWYCH NA STANOWISKU ARCHEOLOGICZNYM W BRUSZCZEWIE (WIELKOPOLSKA) Prehistoric landform use and main phases slope covers accumulation on the archeological site in Bruszczewo (Great Poland) Abstract. Slope covers can be used in archeology as a source for the study of manlandscape relations. An example of this type of research carried out at an archeological site is Bruszczewo no 5 situated 60 km south of Poznań. As to culture, relics from site no 5 at Bruszczewo span a segment of prehistory from the early Bronze Age to the period of Roman influence (from ca. 4000 BP to ca. 1500 BP). There are also early medieval ceramics there. The analysis of the distribution of the slope covers at the archeological site was carried out on the basis of geomagnetic sounding of the site, excavations, and geological sounding. The slope covers in question are deposited primarily in the moat and the scarp zones of the site, to a much lesser extent also in the peatbog zone. In those various zones the following stages of slope wash sedimentation can be distinguished: (1) the early Bronze Age stage associated with Unetician culture, (2) one associated with the Bronze Age (Lusatian culture), and (3) modern colluvial deposits (mixed archeological material from the Bronze Age to the Middle Ages). Słowa kluczowe: pokrywy stokowe, procesy erozyjno-denudacyjne, przekształcenia rzeźby, stanowisko archeologiczne, geoarcheologia Key words: slope covers, erosio-denudational processes, transformation of the relief, archaeological site, geoarchaeology Badania finansowane były z projektu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 2P04E01630
30 Iwona Hildebrandt-Radke WPROWADZENIE Pokrywami stokowymi, jako rezultatem procesów erozyjno-denudacyjnych interesuje się przede wszystkim gleboznawstwo i geomorfologia. Ostatnio formami tymi zainteresowała się również archeologia, wykorzystując je jako źródło do badań nad relacjami człowiek-krajobraz. W kontekście tym pojmuje się opisywane formy jako skutek morfologiczny użytkowania terenu. Pokrywy stokowe mogą być rezultatem dawnej i współczesnej aktywności rolniczej, czynników klimatycznych, podatności gleb i skał podłoża na erozję (Lang, Hönscheidt 1999, Pietrzak 2002, Brierley, Stankoviansky 2003). Z badań przeprowadzonych w różnych rejonach świata wynika przede wszystkim fakt zróżnicowania pod względem czasowym procesów formowania się pokryw stokowych. Najstarsze osady stokowe o charakterze antropogenicznym wiąże się z neolitycznym, rolniczym użytkowaniem terenu. Badanie etapów depozycji osadów stokowych, czasu trwania tych procesów, bądź też przerw w sedymentacji pokryw stokowych pozwala na rekonstrukcję morfodynamiki krajobrazów, od czasów najdawniejszych poprzez kolejne etapy przemian, aż do współczesnych. Zadanie to w znacznym stopniu ułatwiają badania archeologiczne, mające coraz częściej wymiar interdyscyplinarny archeologiczno-przyrodniczy. Badania stanowiska archeologicznego w Bruszczewie, położonego w centralnej Wielkopolsce pozwoliły na poznanie skali użytkowania opisywanego mikroregionu osadniczego od okresu wczesnego brązu aż po czasy współczesne, zaznaczającego się kolejnymi etapami depozycji osadów stokowych w strefach krawędziowych stanowiska archeologicznego. OBSZAR BADAŃ W opisie fizycznogeograficznym na całym omawianym terenie wyróżnić można dwie główne jednostki: Pradolinę Warciańsko-Odrzańską (Łęgi Obrzańskie), Równinę Kościańską i Pojezierze Krzywińskie (Kondracki 1994). Stanowisko archeologiczne Bruszczewo nr 5 jest osadą o charakterze obronnym z epoki brązu, położoną 60 km na południe od Poznania, w obrębie płata osadów sandrowych (zbudowanych z piasków i żwirów) zdeponowanych przez wody roztopowe na falistej wysoczyźnie morenowej fazy leszczyńskiej zlodowacenia północnopolskiego. Dolina Samicy zbudowana jest z piasków, żwirów i namułów. W północnej i północno-wschodniej części doliny występuje piaszczysta terasa pradolinna, natomiast od południowego wschodu do powierzchni sandrowej przylega równina torfowa (ryc. 1). Osada z okresu wczesnego brązu położona jest na opisywanej powierzchni sandrowej, która w tym miejscu przybiera kształt niewielkiego półwyspu wysu-
Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 31 Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny obszaru badań (oprac. I. Hildebrandt-Radke na podstawie M. Krzysztofki 1989, 1993, Krygowski 1953, 1961) 1 wysoczyzna morenowa płaska, 2 wysoczyzna morenowa falista, 3 pagórki moreny czołowej, 4 wysoczyzna morenowa pagórkowata, 5 terasa pradolinna, 6 równiny sandrowe i wodnolodowcowe, 7 terasy kemowe, 8 dna dolin rzecznych, 9 równiny torfowe, 10 zagłębienia bezodpływowe, 11 dolinki denudacyjno-erozyjne, 12 wydmy, 13 długie stoki. Fig. 1. Geomorphological sketch o the study area (prepared by I. Hildebrandt-Radke after Krzysztofka 1989, 1993; Krygowski 1953, 1961) 1 - flat morainic plateau, 2 - undulating morainic plateau, 3 - end-morainic hillocks, 4 - hummocky morainic plateau, 5 - pradolina terrace, 6 - outwash and fluvioglacial plains, 7 - kame terraces, 8 - river valley floors, 9 - peat plains, 10 - basins without outlet, 11 - small denudation-erosion valleys, 12 - dunes, 13 - long slopes. niętego w kierunku południowo-wschodnim w rynnę glacjalną Samicy. Osady torfowe wypełniające rynnę otaczają stanowisko od strony południowo-zachodniej, południowej, wschodniej i północno-wschodniej, ograniczając z tych stron dostępność do stanowiska. Półwysep osiąga przeciętną wysokość 75,6 m.n.p.m. i zajmuje powierzchnię 1,5 ha. Pod względem przynależności kulturowej zabytki ze stanowiska nr 5 w Bruszczewie obejmują odcinek pradziejów od wczesnej epoki brązu po okres wpływów rzymskich (od około 4000 BP do około 1500 BP). Występuje tu również ceramika wczesnośredniowieczna 1. 1 Stanowisko w Bruszczewie objęte jest obecnie polsko-niemieckim projektem badawczym, którym kierują: Janusz Czebreszuk (UAM) i Johannes Müller (Christian-Albrechts Uniwersität Kiel/Kilonia) (Czebreszuk J., Müller J. (red.) 2004; Czebreszuk J., Müller J. 2005).
32 Iwona Hildebrandt-Radke METODY BADAŃ Analiza rozmieszczenia pokryw stokowych na stanowisku archeologicznym dokonana została na podstawie: sondowania geomagnetycznego stanowiska (ryc. 2) i badań wykopaliskowych (ryc. 3). Ściany wykopów archeologicznych wykorzystano m.in. do badań geomorfologicznych. Wiek pokryw określono za pomocą datowania archeologicznego i radiowęglowego. Ryc. 2. Zdjęcie geomagnetyczne obszaru badań (w północno-zachodniej części widoczny zarys kopalnej fosy) (fot. J. Müller, B. Ducke 2004). Fig. 2. Geomagnetic mapping of the study area (a fossil moat outlined in the north-western part) (photo by J. Ducke, B. Müller 2004). ROZMIESZCZENIE POKRYW STOKOWYCH NA STANOWISKU ARCHEOLOGICZNYM Pokrywy stokowe na badanym stanowisku zdeponowane są przede wszystkim w fosie oraz strefach krawędziowych stanowiska, w niewielkim stopniu obecne są w strefie torfowiskowej. W strefie centralnej osady dominowały procesy erozyjno- -denudacyjne, które przyczyniły się do przemieszczania materiału z części wierz-
Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 33 chołkowej ku krawędziom formy i doprowadziły do znacznej niwelacji wzniesienia. Strefa wierzchowinowa stanowiska stanowiła centralną część osady wczesnobrązowej zajętej przez grupę kościańską kultury unietyckiej. Do tej pory efektem badań wykopaliskowych było odkrycie w centrum osady 223 jam i 119 dołków posłupowych, stanowiących dowód na antropogeniczne przekształcenia tej części stanowiska. Dla połowy z nich określona jest przynależność typochronologiczna: 82 jamy zaliczono do okresu wczesnego brązu. Pomiędzy centralną użytkową częścią osady a strefą umocnień w krawędziowej części stanowiska zaznacza się 20 metrowa przerwa, w której nie zanotowano występowania żadnych obiektów. Jamy w części centralnej osady mają średnicę 0,9-1,5 m i głębokość 20-40 cm, niekiedy dochodzą do 1 m. Niektóre dołki posłupowe układają się w regularne struktury i nie można wykluczać, iż są pozostałością konstrukcji domów z epoki brązu. Płytki charakter większości form w centralnej części osady świadczy o późniejszych procesach denudacyjnych i działalności agrotechnicznej, które przyczyniły się do przemieszczania materiału z części wierzchołkowej ku krawędziom wzniesienia i doprowadziły do znacznej niwelacji tego wzniesienia. Świadczy o tym stratygrafia centralnej części bezpośrednio pod warstwą orną znajduje się Ryc. 3. Zasięg badań wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie: 1 fosa, 2 rynna glacjalna Samicy, 3 wykopy archeologiczne Fig. 3. Area of the excavation on archaeological site in Bruszczewo: 1- moat, 2 Samica glacial trough, 3 archaeological excavation
34 Iwona Hildebrandt-Radke niezmienione podłoże sandrowe. Obiekty pradziejowe widoczne są w piaskach sandrowych pod warstwą orną (fot. 1). Jedynie w północnej części centralnej strefy osady zachowany jest pod warstwą humusu fragment warstwy kulturowej, którego nie objęły procesy erozyjno-denudacyjne. Osad przemieszczany z wierzchołkowych części stanowiska archeologicznego deponowany był: 1) w fosie, 2) strefie krawędziowej stanowiska, 3) w strefie torfowiskowej (w rynnie glacjalnej) (ryc. 3). OSADY STOKOWE W FOSIE Fosa wraz z palisadami jest najbardziej wyraźną formą zarejestrowaną w badaniach geomagnetycznych (obecnie wypełniają ją osady i jest niewidoczna na powierzchni) (ryc. 2). Zewnętrzna średnica opisywanej formy wynosi 120 m. Sze- Fot. 1. Jama z pozostałościami produkcji dziegcia brzozowego. W dolnej części jamy widoczne przedłużenie miejsce na naczynie, w którym skraplał się dziegieć (fot. J. Czebreszuk). Photo 1. Pit with remains of birchwood tar production. Visible in the lower part of the pit is an extension - a place for a vessel receiving the liquefying wood tar (photo by J. Czebreszuk).
Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 35 rokość fosy określona na podstawie badań geomagnetycznych wynosiła 20 m, głębokość miejscami dochodziła do 4,5 m. Od strony wewnętrznej fosa zaopatrzona była w potężną podwójną palisadę z pali dębowych. Fosa pierwotnie wypełniona była wodą. Palisada jest pozostałością konstrukcji drewniano-ziemnej, która wystawała z wody nadając osiedlu ufortyfikowany charakter. Datowanie radiowęglowe wskazuje, że fosa z systemem palisad powstała w XX stuleciu przed Chrystusem i do XVIII w. była wielokrotnie naprawiana (daty radiowęglowe mieszczą się w przedziale od 3585±35 BP Poz-931 do 3440±30 BP Poz-905). STREFA KRAWĘDZIOWA STANOWISKA ARCHEOLOGICZNEGO Strefa krawędziowa stanowiska charakteryzuje się skomplikowanym i bardziej zróżnicowanym układem stratygraficznym. Rozpoznano go na podstawie kilku wkopów w północnej, południowej i wschodniej części stanowiska. Wspólną cechą wszystkich profili z wymienionych wykopów jest budowa stropowych ich części z osadów koluwialnych. Miąższe warstwy stokowe powstały na przełomie starożytności i wczesnego średniowiecza. Świadczy o tym materiał ceramiczny wczesnośredniowieczny i nowożytny, a także daty radiowęglowe pochodzące z węgli drzewnych (1510 ± 70 BP Ki-5610, 1280 ± 70 BP Ki-5609) (ryc. 4). Opisywane wkopy różnią się natomiast warstwami spągowymi. We wkopach w których strefa krawędziowa stanowiska stykała się z fosą spągowe warstwy koluwiów deponowane w fosie datowane są na okres wczesnobrązowy (daty radiowęglowe: 3405±35 BP (Ki-6546) - próbka glebowa, 3405±60 BP (Rome-1286) węgle drzewne, 3370±40 BP (Ki-6547) - próbka glebowa, 3230±55 (Rome 1284) węgle drzewne). W strefie krawędziowej, na granicy z rynną glacjalną zaobserwowano utwory koluwialne zazębiające się z utworami organiczno-mineralnymi wypełniającymi rynnę. Charakterystyczna jest ich wyraźna dwudzielność: stropowa część koluwiów zawierała materiał ceramiczny łużycki i wczesnośredniowieczny (analogicznie jak w fosie), natomiast warstwa spągowa niewielką ilość ceramiki wczesnobrązowej (ryc. 4) STREFA TORFOWISKOWA W RYNNIE GLACJALNEJ SAMICY W strefie torfowiskowej również odnotowano wpływy antropogeniczne. Jak wynika z układu stratygraficznego licznych wkopów była to strefa depozycji odpadów z osiedla wczesnobrązowego w zbiorniku wody stojącej. Brzeg zbiornika umacniany był w okresie wczesnobrązowym podwójną ścianą plecionkową oraz równolegle przebiegającą do nich ścianą z podwójnymi słupami. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniona była materiałem piaszczystym i mierzwą. Datowanie
36 Iwona Hildebrandt-Radke Ryc. 4. Stanowisko archeologiczne Bruszczewo strefa krawędziowa. Wykop 28 (oprac. I. Hildebrandt-Radke): 1 warstwa orna, 2 piaski różnoziarniste barwy brązowoszarej (osad stokowy) (2a zawierający materiał łużycki i wczesnośredniowieczny; 2b materiał wczesnobrązowy), 3 piaski grube z udziałem głazików, 4 piaski różnoziarniste barwy brunatnej z dużą zawartością materii organicznej w spągu, przebarwione orsztynem, 5 piaski różnoziarniste barwy ciemnobrunatnej z dużą zawartością materii organicznej, przebarwione na całej głębokości orsztynem, silnie scementowane, 6 piaski barwy żółtej i żółtopomarańczowej, różnoziarniste, warstwowane skośnie, 7 piaski różnoziarniste barwy czarnej, 8 piaski jasnoszare, 9 piaski ilaste barwy szarordzawej z dużym udziałem bryłek ilastych, 10 piaski różnoziarniste z udziałem głazików Fig. 4. Bruszczewo archeological site - the scarp zone. Excavation no 28 (prepared by I. Hildebrandt-Radke): 1 - arable layer, 2 - varigrained sands brown-grey in colour (slope deposit; 2a - containing Lusatian and early medieval material; 2b - early Bronze Age material), 3 - coarse sands with pebbles, 4 - brown various-grained sands with high content of organic matter in bottom, coloured with hardpan, 5 - dark-brown various-grained sands with high content of organic matter, coloured with hardpan along entire depth, highly cemented, 6 - yellow and yellow-orange sands, various-grained, cross-laminated, 7 - black various-grained sands, 8 - light-grey sands, 9 - grey-rusty clayey sands with high content of clay clods, 10 - various-grained sands with pebbles.
Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 37 dendrochronologiczne wskazuje, że powstały one w jednym roku, a w dwóch następnych były ulepszane (ryc. 5). W profilach wykopów strefy torfowiskowej odnotowana jest następnie warstwa osadów powodziowych, które można datować na podstawie materiału archeologicznego na schyłek wczesnej epoki brązu. Po etapie hiatusu kulturowego, strefa ta stała się miejscem depozycji śmieci mieszkańców osiedla kultury łużyckiej. W strefie tej brak wyraźnych poziomów koluwialnych zdeponowanych w okresie wczesnego brązu, czy też związanych z późniejszym wykorzystaniem terenu przez ludność łużycką. Na torfowisku występują warstwy kulturowe in situ, związane z wykorzystaniem użytkowym tego Ryc. 5. Stanowisko archeologiczne Bruszczewo (strefa torfowiskowa). Wykop nr 15 profil N, działki 9,6 i 4/8 (Müller 2004): 1 brunatno-szara warstwa osadów koluwialnych, 2 torf turzycowy z odpadkami z późnej epoki brązu, 3 warstwa aluwialna z odpadkami z późnej epoki brązu, 4 warstwa kulturowa z późnej epoki brązu (ziarna zbóż,węgle drzewne), 5 czerwono-brunatny torf, silnie rozłożony z odpadkami z wczesnej epoki brązu, 6 poziom piasku szarego z ceramiką wczesnobrązową, 7 warstwa powodziowa ze środkowej epoki brązu, 8 piasek szaro-żółty bez znalezisk, 9 - jasnoszary piasek z przewarstwieniami ciemniejszego piasku, 10 szary piasek z wkładkami torfu, 11 szaro-brązowy piasek z zabytkami wczesnobrązowymi, 12 wczesnobrązowa warstwa mierzwy z materiałem organicznym, 13 poziom piaszczysty z wkładkami torfu, 14 aluwia z odpadkami z wczesnej epoki brązu, 15 wczesnobrązowa warstwa odpadkowa (brunatna warstwa piaszczysta skład kory). Fig. 5. Bruszczewo archeological site - the peatbog zone. Excavation no 15, profile N, lots 9, 6 and 4/8 (Müller 2004): 1 - brown-grey layer of colluvial deposits, 2 - sedge peat with late Bronze Age refuse, 3 - alluvial layer with late Bronze Age refuse, 4 - cultural layer from late Bronze Age (cereal grains, charcoal), 5 - red-brown peat, highly decomposed, with early Bronze Age refuse, 6 - grey sand with early Bronze Age ceramics, 7 - flood layer from middle Bronze Age, 8 - grey-yellow sand with no finds, 9 - light-grey sand layer intercalated with darker sand, 10 - grey sand intercalated with peat, 11 - grey-brown sand with early Bronze Age artefacts, 12 - early Bronze Age layer of matted straw saturated with organic material, 13 - sand-peat laminated level, 14 alluvia with early Bronze Age refuse, 15 - early Bronze Age refuse layer (brown sandy layer - bark composition).
38 Iwona Hildebrandt-Radke Ryc. 6. Schemat rozmieszczenia osadów koluwialnych na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie: 1 warstwa koluwiów nowożytnych (ceramika wymieszana od epoki brązu po średniowiecze), 2 koluwia z ceramiką łużycką, 3 koluwia wczesnobrązowe, 4 półwysep zbudowany z osadów fluwioglacjalnych, 5 koluwia z epoki brązu (kultura unietycka i łużycka), 6 warstwa kulturowa związana z kulturą łużycką, 7 warstwa kulturowa związana z epoką wczesnego brązu, 8 osady torfowe rynny glacjalnej Samicy. Fig. 6. Schematic of the distribution of colluvial deposits at the Bruszczewo archeological site: 1 - layer of modern colluvial deposits (mixed ceramics from Bronze Age to Middle Ages), 2 - colluvial deposits with Lusatian ceramics, 3 - early Bronze Age colluvial deposits, 4 - peninsula built of fluvioglacial deposits, 5 - Bronze Age colluvial deposits (Unetician and Lusatian culture), 6 - cultural layer connected with Lusatian culture, 7 - cultural layer connected with early Bronze Age, 8 - peat deposits of Samica glacial trough. obszaru we wspomnianych wyżej przedziałach czasu. Jedynie stropowe partie torfowiska przykryte są warstwą masywnych koluwiów z wymieszanym materiałem ceramicznym od czasów nowożytnych po wczesny brąz. PODSUMOWANIE Przekształcenia rzeźby na stanowisku archeologicznym w Bruszczewie obserwujemy we wszystkich analizowanych strefach: wierzchowiny i stoków wzniesienia oraz torfowiska w dnie rynnowej doliny Samicy. Proces przekształceń centralnej części wzniesienia rozpoczął się od czasu jego zasiedlenia przez ludność kultury unietyckiej we wczesnym okresie epoki brązu (2200-1600 p.n.e.). Przekształcenia związane były z budową domów, funkcjonowaniem warsztatów (dziegciarskich, metalurgicznych, itp.) oraz jam w obrębie osiedla o charakterze odpadkowym i zasobowym. Największą zmianą w naturalnym kształcie półwyspu, na którym zlokalizowano osadę było jego przecięcie przez fosę z podwójną palisadą dokonane przez ludność kultury unietyckiej. Powstanie fosy nadało osiedlu obronny charakter. Na stromych krawędziach stanowiska, a szczególnie w fosie i rynnie glacjalnej okalających osadę, deponowane były koluwia przemieszczane z wierzchowiny wzniesienia od wczesnej epoki brązu, aż po czasy nowożytne (ryc. 6).
Pradziejowe użytkowanie terenu a główne fazy akumulacji pokryw stokowych... 39 Przekształcenia strefy torfowiskowej polegały na nadbudowywaniu tej strefy odpadkami (strefa śmietniska) i lokalizacji umocnień faszynowych (podwójny płot plecionkowy) wypełnionych materiałem mineralno-organicznym. Etapy użytkowania tej strefy przez ludność kultury unietyckiej i łużyckiej rozdzielone są epizodami powodziowymi. Dopiero stropowe osady reprezentują utwory koluwialne z wymieszanym materiałem ceramicznym ze wszystkich etapów użytkowania osady, co może sugerować ich nowożytną genezę, związaną z uprawą rolną prowadzoną na obszarze stanowiska archeologicznego. Literatura Brierly G., Stakoviansky M., 2003, Geomorphic responses to land use change. Editorial, Catena 51, 171-179. Czebreszuk J., Müller J. (red.), 2004, Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens. [Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski]. Band/Tom I. Forschungsstand Erste Ergebnisse Das östliche Feuchtbodenareal [Stan badań Pierwsze wyniki Wschodnia, torfowa część stanowiska]. Poznań-Kiel-Rahden (Westf.). Czebreszuk J., Müller J., 2005, A Polish-German research project into a Bronze Age fortified settlemnt at Bruszczewo in Wielkopolska, Archaeologia Polona, 43, 175-200. Ducke B., Müller J., 2004, Die geomagnetische Prospektion. [Prospekcja geomagnetyczna], [w:] J. Czebreszuk, J. Müller (red.) Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens [Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski]. Band/Tom I. Forschungsstand Erste Ergebnisse Das östliche Feuchtbodenareal [Stan badań Pierwsze wyniki Wschodnia, torfowa część stanowiska], Poznań-Kiel-Rahden (Westf.), 61-68. Kondracki J., 1994, Geografia Fizyczna Polski, PWN, Warszawa Krygowski B., 1953, (1961 uaktualniona), Mapa geomorfologiczna Niziny Wielkopolskiej, mapa niepublikowana. Krygowski B., 1956, O dwóch nowych podziałach na regiony geograficzne Niziny Wielkopolsko-Kujawskiej, Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią 3. Krygowski B., 1961, Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, 1: Geomorfologia, Poznań. Krzysztofka M., 1989, Szczegółowa Mapa Geologiczna 1: 50 000, Arkusz Kościan (542), Warszawa. Krzysztofka M., 1993, Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej 1: 50 000, Arkusz Kościan (542), Warszawa. Lang A., Hönscheidt S., 1999, Age and source of colluvial sediments at Vaihingen- Enz, Germany, Catena 38, 89-107.
40 Iwona Hildebrandt-Radke Müller J., Czebreszuk J., 2003, Bruszczewo - eine frühbronzezeitliche Siedlung mit Feuchtbodenerhaltung in Groβpolen. Vorbereicht zu den Ausgrabungen 1999-2001, Germania 81, 443-480. Müller J., 2004, Die östlichen Feuchtbodenareale: Stratigraphien und Architektur. [Strefa torfowa stanowiska: stratygrafia i architektura], [w:] J. Czebreszuk, J. Müller (red.) Bruszczewo. Ausgrabungen und Forschungen in einer prähistorischen Siedlungskammer Groβpolens [Badania mikroregionu z terenu Wielkopolski], Band/Tom I, Forschungsstand Erste Ergebnisse Das östliche Feuchtbodenareal [Stan badań Pierwsze wyniki Wschodnia, torfowa część stanowiska], Poznań-Kiel-Rahden (Westf.), 99-134. Pietrzak M., 2002, Geomorfologiczne skutki zmian użytkowania ziemi na Pogórzu Wiśnickim, Przemiany środowiska na Pogórzu Karpackim, t. 2, s. 97.