WOJEWÓDZKI PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII NA ROK 2007

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie Załącznik do Uchwały Nr VIII/122/07 Sejmiku Województwa Podkarpackiego z dnia 28 maja 2007 roku. WOJEWÓDZKI PROGRAM PRZECIWDZIAŁANIA NARKOMANII NA ROK 2007 Rzeszów 2007

SPIS TREŚCI 1. WPROWADZENIE... 3 2. DIAGNOZA ZJAWISKA NARKOMANII... 3 2.1. UŻYWANIE NARKOTYKÓW... 4 2.2. UŻYWANIE PROBLEMOWE NARKOTYKÓW... 6 2.3. DOSTĘPNOŚĆ NARKOTYKÓW... 8 2.4. POSIADANE ZASOBY I PARTNERZY... 12 3. METODOLOGIA PRAC NAD PROGRAMEM... 14 4. MONITORING I EWALUACJA... 14 5. CELE I ZADANIA...... 15 5.1. PROFILAKTYKA... 15 5.2. LECZENIE, REHABILITACJA, OGRANICZANIE SZKÓD ZDROWOTNYCH I REINTEGRACJA SPOŁECZNA... 16 5.3. BADANIA I MONITORING... 16 6. HARMONOGRAM REALIZACJI... 17 2

1. WPROWADZENIE Ustawodawca w artykule 2 ust. 1 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.179.1485) zobowiązał jednostki samorządu terytorialnego, w tym także samorząd województwa, do realizacji zadań związanych z przeciwdziałaniem narkomanii. Zadania te mają być realizowane przez odpowiednie kształtowanie polityki społecznej, gospodarczej, oświatowo-wychowawczej i zdrowotnej, a w szczególność poprzez: działalność wychowawczą, edukacyjną, informacyjną i zapobiegawczą; leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych; ograniczenie szkód zdrowotnych i społecznych. Kierunki i rodzaje działań w zakresie przeciwdziałania narkomanii, cele i sposoby ich osiągania oraz podmioty zobowiązane do ich realizacji określa Krajowy Program Przeciwdziałania Narkomanii przyjęty w formie rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 2006 r. w sprawie Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii na lata 2006-2010 (KPPN na lata 2006-2010). W krajowym programie określa się również kierunki działań przewidzianych do realizacji przez jednostki samorządu terytorialnego. Cele i zadania określone w krajowym programie muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie w programie wojewódzkim. Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na rok 2007 (WPPN 2007) jest wypełnieniem zamysłu ustawodawcy. Zakłada on dochodzenie do osiągnięcia celu ogólnego, którym jest: ograniczenia używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych na terenie województwa podkarpackiego w trzech obszarach: profilaktyka; leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna; badania i monitoring. W obrębie poszczególnych obszarów problemowych sformułowano cele ogólne, którym przypisano odpowiednie cele szczegółowe oraz zadania. W celu uporządkowania zadań przewidzianych do realizacji oraz zawieszenie ich w określonym czasie, a także przypisania im właściwych realizatorów opracowano Harmonogram realizacji WPPN na rok 2007. 2. DIAGNOZA ZJAWISKA NARKOMANII W Polsce przeprowadzono wiele badań, których celem było wszechstronne poznanie zjawiska narkomanii. Pomiary prowadzone były zarówno przez profesjonalne ośrodki badające opinię publiczną w skali całego kraju, jak również przez inne podmioty, które badania prowadziły na małej próbie respondentów na użytek lokalny lub regionalny. Niewątpliwie, najskuteczniejsze badania w tym temacie, to badania cykliczne, prowadzone od połowy lat 90. przez CBOS (Młodzież 1994, Młodzież 1996, Młodzież 1999) oraz badania prowadzone w ramach europejskiego programu badań szkolnych na temat alkoholu i narkomanii ESPAD. 1 Wyniki tych badań w dużym stopniu odzwierciedlają stan faktyczny, dając jednocześnie możliwość porównania ich wyników z wynikami badań prowadzonych w innych województwach i krajach europejskich. 1 Style życia młodzieży a narkotyki Jolanta Rogala-Obłękowska. 3

Program ESPAD prowadzony jest od 1995 r. i powtarzany co cztery lata. Badania obejmują młodzież z całej Unii Europejskiej w tym także młodzież polską. Ostatnie pełne badania odbyły się w 2003 roku oraz w 2005 r. badania cząstkowe w celu wyznaczenia trendu zjawiska. Kolejne badania odbędą się w 2007 r. Dlatego obecny program wojewódzki obowiązywał będzie jedynie przez rok do momentu dostarczenia szczegółowych badań w ramach programu ESPAD. Wyniki badań, być może dostarczą wiedzy, która każe zrewidować dotychczasowe cele i zadania, i wyznaczyć inny kierunek działań. Mówiąc o diagnozie zjawiska narkomanii, oprócz ww. programów badawczych, należy również oprzeć się na badaniach lokalnych prowadzonych na użytek poszczególnych samorządów, szkół, organizacji pozarządowych itp. Spośród wielu tego rodzaju opracować najciekawsze z nich prowadzone były przez znane i doświadczone ośrodki, takie jak: Uniwersytet Rzeszowski, Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN Oddział w Rzeszowie, Wojewódzkie Centrum Analiz i Nadzoru w Ochronie Zdrowia w Rzeszowie, Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne, Podkarpackie Kuratorium Oświaty w Rzeszowie. Poznając zjawisko narkomanii, nie sposób nie posiłkować się wynikami badań prowadzonych przez te ośrodki. 2.1. UŻYWANIE NARKOTYKÓW Skala zjawiska zwanego problemem narkomanii uwidacznia się m.in. w używaniu substancji nielegalnych, częstotliwości tego używania, liczbie osób, które poddały się leczeniu stacjonarnemu z powodu uzależnienia od narkotyków, w dostępie do nich oraz ich wpływie na otaczającą nas rzeczywistość na przykład poprzez popełniane przestępstwa. Zaprezentowane poniżej dane 2 w formie wykresów i tabel w sposób czytelny prezentują obecną sytuacje na terenie województwa podkarpackiego. Wykres 1. Odsetek uczniów w wieku 15-16 lat, którzy używali poszczególnych środków chociaż raz w swoim życiu 25 20 15 10 5 18,3 17,3 15,1 19,2 9,1 9,3 7,4 6,0 4,0 2,5 1,9 2,2 1999 2003 5,7 2,8 2,8 3,4 1,8 2,9 0 Leki usp. lub nasenne Konopie Wziewne Amfetamina LSD Kokaina Heroina Ecstasy Sterydy anabol. 2 Europejski Program Badań Szkolenych nad Używaniem Alkoholu i Narkotyków przez Młodzież (ESPAD) - Janusz Sierosławski. 4

Dane zaprezentowane na wykresie 1. pokazują odsetek uczniów w wieku 15-16 lat, którzy używali chociaż raz w swoim życiu poszczególnych substancji. Na wykresie 2. zawarto analogiczne dane dla 17-18-latków. Wykres 2. Odsetek uczniów w wieku 17-18 lat, którzy używali poszczególnych środków chociaż raz w swoim życiu 40 35 30 25 20 15 10 5 0 20,8 20,1 22,4 36,7 5,4 6,3 10,5 15,4 3,5 4,2 1,8 2,4 1999 2003 6,8 2,2 2,7 5,8 2,6 3,5 Leki usp. lub nasenne Konopie Wziewne Amfetamina LSD Kokaina Heroina Ecstasy Sterydy anabol. Wśród uczniów klas młodszych na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia - eksperymentowania znajdują się marihuana i haszysz (19%), na drugim leki uspokajające i nasenne bez przepisu lekarza (17%), a na trzecim substancje wziewne (9%). Wśród uczniów klas starszych na pierwszym miejscu również znajdują się marihuana i haszysz (37%), a na drugim leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza (20%). Na trzecim miejscu w tej grupie ulokowała się amfetamina (15%). Wyniki badań ankietowych dowodzą, że problem narkotyków przestaje dotyczyć tylko nastolatków, po narkotyki sięgają również dorośli. Zjawisko używania narkotyków nie ogranicza się też tylko do młodych dorosłych pobierających naukę, czy to w szkołach, czy na uczelni. Dotyczy ono, jak się wydaje, szerszych kręgów. Na wykresie 3. zestawiono odsetki okazjonalnych użytkowników poszczególnych substancji odnotowane w dwóch badaniach ankietowych, zrealizowanych na reprezentatywnych próbach mieszkańców w wieku 16-64 lata. Jak widać, odsetki te nie są znaczne. Największym rozpowszechnieniem cieszą się przetwory konopi; podobnie, jak ma to miejsce w przypadku młodzieży. Trzeba też zauważyć, że odsetki okazjonalnych użytkowników praktycznie nie zmieniły się w czasie ostatnich czterech lat. Wykres 3. Odsetek okazjonalnych użytkowników poszczególnych substancji w wieku 16-64 lat. 3 2,5 2,4 2,8 2002 2006 2 1,5 1 0,5 0 0,6 0,7 0,4 0,1 0,5 0,1 0,2 0,0 0,1 0,2 0,3 0,1 0,1 0,2 0,5 0,2 0,1 Konopie Amfetamina LSD GHB Kokaina Heroina Ecstasy Sterydy anabol. Kompot Grzyby 5

Chociaż okazjonalne używanie narkotyków jest najbardziej rozpowszechnione w młodszych kategoriach wiekowych do 24 roku życia, to widoczne jest również wśród nieco starszych 25-34 lat (wykres 4). Porównanie wyników z 2006 r. z wynikami z 2002 r. wskazuje na wzrost rozpowszechnienia używania narkotyków w kategorii wiekowej 35-44 lat. Oznacza to, że narkotyki coraz głębiej wkraczają w świat dorosłych. Wykres 4. Używanie jakichkolwiek substancji nielegalnych w czasie 12 miesięcy wg wieku badanych. 12 10 9,7 8,6 2002 2006 8 6 4 3,4 3,1 2 0 0,3 2,0 0,2 0,4 16-24 25-34 35-44 45-64 2.2. UŻYWANIE PROBLEMOWE NARKOTYKÓW Informacji o trendach narkomanii rozumianej jako uzależnienie bądź regularne używanie narkotyków w sposób rodzący poważne problemy, dostarczają dane statystyczne lecznictwa. Dane prezentowane na wykresie 5. obejmują zatem wszystkich przyjętych do szpitali psychiatrycznych, w tym oddziałów detoksykacyjnych dla narkomanów, a także ośrodków rehabilitacyjnych, w tym prowadzonych przez organizacje pozarządowe, jeśli ośrodki te mają status zakładów opieki zdrowotnej. Wykres 5. Osoby przyjęte do leczenia stacjonarnego w latach 2000-2004 z powodu problemów narkotykowych (wskaźnik na 100 tys. mieszkańców). 40 35 31,2 30,8 33,6 30 25 22,2 23,5 20 15 10 5 0 2000 2001 2002 2003 2004 W 2004 r. przyjęto do lecznictwa stacjonarnego 12836 osób. Oznacza to wzrost o 9% w stosunku do 2003 r., kiedy to przyjęto 11778 pacjentów. Dane za 2004 r. przekonują, 6

że spadek odnotowany w 2003 r. był przejawem fluktuacji trendu, a nie jego trwałym odwróceniem. W latach 1997-2001 konsekwentnie rósł odsetek osób w wieku 16-24 lat i spadał odsetek z grupy wiekowej 25-34 lat. Jeszcze w 1997 r. odsetek pacjentów w wieku 16-24 lata kształtował się na poziomie 40%, w 2001 r. wynosił już 57%. Proporcje najmłodszych, tj. do 15 roku życia, i najstarszych, tj. powyżej 45 roku życia, były względnie stałe. Te pierwsze wynosiły 3-4%, te drugie 7-8%. W 2002 r. nastąpiła zmiana opisanej wyżej tendencji. Do 2004 r. odsetek pacjentów w wieku 16-24 spadł do 48%, czyli do poziomu niewiele wyższego niż w 1998 r. Jednocześnie wzrosły trochę odsetki najstarszych pacjentów (powyżej 44 roku życia) oraz osób z grupy wiekowej 25-34 lata. Zwiększanie się proporcji osób z młodszych grup wiekowych można było traktować jako sygnał narastania fali zjawiska. Odwrócenie tej tendencji może sugerować początek stabilizacji rozmiarów problemowego używania narkotyków. Przez cały analizowany okres utrzymuje się stały, stosunkowo niewielki odsetek osób poniżej 15 roku życia (2-4%). Nie potwierdza to potocznych sądów o epidemii narkomanii wśród dzieci. Nawet jeśli po narkotyki zaczyna sięgać młodzież poniżej szesnastego roku życia, to do regularnego problemowego używania skłaniającego do podjęcia leczenia stacjonarnego dochodzi zwykle później. O ogromnej skali zróżnicowań terytorialnych przekonują dane z wykresu 6., gdzie zamieszczono wskaźniki przyjętych do leczenia na 100 tys. mieszkańców. Wykres 6. Przyjęci do lecznictwa stacjonarnego w 2004 r. z powodu problemu narkotyków wg miejsca zamieszkania pacjentów (współczynniki na 100 000 mieszkańców). 0 10 20 30 40 50 60 70 DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE OPOLSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 11,2 14,0 15,5 28,3 22,7 23,2 30,7 30,4 26,2 30,5 38,1 45,3 49,1 44,7 48,4 63,4 7

2.3. DOSTĘPNOŚĆ NARKOTYKÓW Dostępność narkotyków uzależniona jest od wielu czynników, m.in. od norm prawnych i obyczajowych, tolerancji socjokulturowej, od ceny. Na poziomie lokalnym mogą wystąpić dodatkowe czynniki powodujące łatwość w dostępie do narkotyków, są to m.in.: położenie geograficzne oraz sytuacja społeczno-gospodarcza regionu. Taka sytuacja występuje w przypadku województwa podkarpackiego, należy ono do jednego z biedniejszych regionów kraju oraz jest regionem przygranicznym sąsiadujących z dwoma państwami, w tym z jednym z poza Unii Europejskiej (Ukraina). Czynnik ten ma olbrzymie znaczenie zwłaszcza, jeśli chodzi o łatwość w dostępie do nowych rynków zbytu oraz dostępie do nowego towaru za wschodniej granicy. Problem dostępności narkotyków można stwierdzić za pomocą badań przy użyciu wielu zmiennych. W 2001 r. na zlecenie Urzędu Miasta Jasła Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej w Rzeszowie przeprowadziło badania na ten właśnie temat. W ramach sondażu badano dostępność substancji nielegalnych na podstawie wiedzy badanych osób na temat miejsc dystrybucji środków odurzających. Z analizy wyników można stwierdzić zgodność w podaniu pierwszego miejsca w rankingu miejsc dystrybucji narkotyku, które stanowi dyskoteka (45,6%), w następnej kolejności prywatki 25,6%, szkoła 23,7%, środowisko rówieśnicze 21,8%, miejsca publiczne (park, ulica, dworzec) 20,0 %. Tabela 1. Miejsce dostępności narkotyków w opinii respondentów (odsetek badanych). Według ciebie w naszym mieście najłatwiej można nabyć narkotyki: % a) na dyskotece 45,6 b) na prywatce 25,6 c) w szkole 23,7 d) w miejscu publicznym (park, ulica, dworzec, itp.) 20,0 W środowisku rówieśniczym (od kolegi, koleżanki) 21,8 f) w kawiarni, klubie. 7,3 g) inne 4,0 Źródło: Raport Używanie i postawy młodzieży z terenu miasta Jasła wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań szkolnych. Jasło 2001 r. Innego wskaźnika dostępności środków nielegalnych dostarczyły odpowiedzi na pytanie czy kiedykolwiek badanemu proponowano nabycie lub użycie takiej substancji (Tabela 2.). Wiele mówi się o ekspansywnym rozwoju rynku substancji psychoaktywncyh i ich marketingu wśród uczniów. Celem pytania była weryfikacja tych doniesień. Z bezpośrednią namową wzięcia środka odurzającego spotkało się 28% respondentów. Rozpatrując dane wg kryterium typu szkoły, obserwujemy tendencję wzrostową, im starszy wiekiem badany tym większa ilość prób namowy. 8

Tabela 2. Propozycje używania substancji psychoaktywncyh (odsetek badanych). Czy kiedykolwiek proponowano ci spróbowanie lub nabycie środków psychoaktywnych? Szkoła podstawowa % Szkoła gimnazjalna % Szkoła ponad gimnazjalna % Razem a) tak 8,6 30,8 42,7 28,0 b) nie 77,6 69,2 55,7 67,2 c) brak odpowiedzi 13,8 0,0 1,6 4,8 Źródło: Raport Używanie i postawy młodzieży z terenu miasta Jasła wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań szkolnych. Jasło 2001 r. % Narażenie osób na propozycje używania substancji psychoaktywnych, są niezależne od płci. Zarówno chłopcy jaki i dziewczęta spotykają się z podobną ilością ofert. Niepokój może wzbudzać fakt stosunkowo wysokiego odsetka propozycji wzięcia środka na drugim etapie edukacyjnym (gimnazjum). Z zaprezentowanych powyżej wyników badań wynika, iż dyskoteki są miejscem gdzie najłatwiej można nabyć narkotyki. Powody takiej sytuacji mogą być następujące: 1. Dyskoteki są odwiedzane przede wszystkim przez osoby młode, które mogą nabywać narkotyki po to, aby się lepiej bawić, aby zwiększyć swoje możliwości fizyczne do zabawy, a także po to, aby się na chwilę oderwać od otaczającej rzeczywistości. 2. Dyskoteki są bardzo rzadko odwiedzane przez pracowników organów ścigania, gdyż ich wiek nie pozwala na wtopienie się w tłum i udawanie osoby nastoletniej. 3. Dyskoteki znajdują się na uboczu miast, przez co łatwo można się ukryć dealerowi, a jednocześnie trudniej zachować anonimowość osobie, która nie jest z danego środowiska. Badanie zjawiska narkomanii w dyskotekach przeprowadzone zostało w 2002 r. przez Stowarzyszenie KARAN Oddział w Rzeszowie. 3 Badanie przeprowadzone zostało na 418-to osobowej próbie uczestników zabawy, w wieku: do 15 lat (20,8%), powyżej 15 lat (79,2%). W badaniu udział wzięło 53% chłopców i 46,7% dziewcząt. Populacja zamieszkiwała duże miasta (55,7%), małe miasta (23,7%), wsie (20,6%). Z pośród badanych osób 23,2% deklarowało, że używało dotychczas jakichkolwiek środków odurzających i psychotropowych, 76,8% nie miało takich doświadczeń. Pytając o obecność narkotyków w dyskotekach 30,6% badanych odpowiedziało twierdząco, a 69,4% ma inne zdanie w tym zakresie. Tak więc, jedna trzecia respondentów zetknęła się na dyskotekach z narkotykami, co może świadczyć o tym, że narkotyki są częścią zabawy dyskotekowej. Dostępność narkotyków w dyskotece jest zależna od jej umiejscowienia (Wykres 7.). Subiektywne postrzeganie tej dostępności jest inne w dyskotekach wiejskich, w małych 3 Raport Środki odurzające i psychoaktywne w dyskotekach. Rzeszów 2002 r. 9

miastach, miastach i w dużym mieście. W dyskotekach wiejskich deklaruje tę dostępność 1,2% badanych, w dyskotekach w małych miastach deklaruje tę dostępność 11,1%, w dyskotekach Wykres 7. Dostępność narkotyków w dyskotece według opinii respondentów w zależności od umiejscowienia dyskoteki. 100 80 60 40 20 0 98,8 88,9 95 93,6 11,1 1,2 5 6,4 wieś małe miasto miasto miasto wojewódzkie tak nie miejskich deklaruje tę dostępność 5,0% badanych, a w dyskotekach w dużym mieście deklaruje tę dostępność 6,4% badanych. Można, zatem zauważyć, że dostępność narkotyków na dyskotekach jest zależna od umiejscowienia dyskoteki. Interesującym może być jednak fakt, że w małych miastach dostępność ta jest znacznie większa, niż w innych miejscowościach. Około 11,0% badanych zna osobę dealera, który na terenie danej dyskoteki handluje narkotykami, a 89,0% badanych nie wie, kto to jest (Wykres 8.). Wykres 8. Znajomość dealerów narkotyków w dyskotece według opinii respondentów w zależności od umiejscowienia dyskoteki. 100 80 60 40 20 0 93 88,9 86,8 89,2 7 11,1 13,2 10,8 wieś małe miasto miasto miasto wojewódzkie zna nie zna Respondenci mają wiedzę o osobach rozprowadzających narkotyki. W dyskotekach znajdujących się na wsi o dealerach narkotyków wie 7,0% badanych, w małych miastach wie tym 11,1% badanych, w miastach wie 13,2% badanych, a w mieście wojewódzkim 10,8%. Sprzedaż, zatem narkotyków w dyskotekach ma, więc miejsce, co potwierdzane jest także tym, że co najmniej jeden na dziesięciu, spośród respondentów zna osoby rozprowadzające narkotyki. Inną ważną kwestią związaną z dostępnością narkotyków jest ich wpływ na bezpieczeństwo publiczne. Od 1997 r. po znacznym wzmocnieniu sił policyjnych skierowanych do zwalczania nielegalnego rynku narkotyków wielokrotnie wzrosły liczby wykrytych przestępstw przeciw postanowieniom ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii. Duże znaczenie miało też rozszerzenie 10

uprawnień policji (dostawa kontrolowana, zakup kontrolowany, itp.) oraz współpraca międzynarodowa w zakresie ścigania przestępczości związanej z narkotykami. Poniżej w tabelach 3 i 4 zaprezentowano zestawienia województwa podkarpackiego na tle innych województw na temat: liczby dorosłych skazanych prawomocnie przez sądy i liczby nieletnich wobec których wydano prawomocne orzeczenia ogółem i z ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii według miejsca popełnienia czynu w latach 1999 2004. Tabela 3. Liczba skazanych prawomocnie przez sądy ogółem i skazanych z ustaw o przeciwdziałaniu i zapobieganiu narkomanii według miejsca popełnienia czynu w latach 1999 2004. Województwo 2003 rok 2004 rok skazani ogółem skazani z ustawy skazani ogółem skazani z ustawy Dolnośląskie 39487 1162 47297 2584 Kujawsko-Pomorskie 20930 497 25320 872 Lubelskie 27636 464 34010 834 Lubuskie 17306 535 20320 810 Łódzkie 27299 484 31763 783 Małopolskie 22710 421 29619 729 Mazowieckie 50606 1148 67873 2100 Opolskie 13143 323 16021 548 Podkarpackie 22784 302 26047 448 Podlaskie 13787 331 18819 526 Pomorskie 22947 621 28980 985 Śląskie 43822 857 58736 1634 Świętokrzyskie 12381 208 14746 358 Warmińsko-Mazurskie 23648 778 27762 999 Wielkopolskie 34526 998 40185 1453 Zachodniopomorskie 22521 686 25471 945 Polska 415533 9815 512969 16608 Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości 2004. Tabela 4. Liczba prawomocnych orzeczeń wobec nieletnich z ustaw o przeciwdziałaniu i zapobieganiu narkomanii według miejsca zamieszkania w latach 1999 2004. Województwo 2003 rok 2004 rok skazani ogółem skazani z ustawy skazani ogółem skazani z ustawy Dolnośląskie 3506 131 4228 167 Kujawsko-Pomorskie 1661 45 2010 83 Lubelskie 2194 51 2278 62 Lubuskie 1285 25 1471 37 Łódzkie 2025 30 2497 38 Małopolskie 2436 35 2868 51 Mazowieckie 4594 158 5318 180 Opolskie 1178 24 1494 47 Podkarpackie 1457 22 1723 28 Podlaskie 1628 46 1658 45 11

Pomorskie 2765 51 3157 102 Śląskie 4800 79 5966 139 Świętokrzyskie 1155 21 1248 42 Warmińsko-Mazurskie 2248 45 2117 47 Wielkopolskie 2949 89 3647 144 Zachodniopomorskie 1844 37 1855 40 Polska 37725 889 43535 1252 Źródło: Ministerstwo Sprawiedliwości 2004. 2.4. POSIADANE ZASOBY I PARTNERZY Na terenie województwa podkarpackiego realizowane są programy profilaktyczne w następujących typach placówek: szkołach, domach kultury, świetlicach dla dzieci i klubach dla młodzieży, placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz w mediach. Realizatorami programów profilaktycznych są głównie pedagodzy szkolni, pracownicy poradni odwykowych oraz członkowie organizacji pozarządowych, których statutowym celem jest przeciwdziałanie uzależnieniom. Do najbardziej prężnych organizacji pozarządowych działających na terenie województwa podkarpackiego w omawianym obszarze zaliczamy: Stowarzyszenie Katolicki Ruch Antynarkotyczny KARAN Oddział w Rzeszowie, Stowarzyszenie POMOST z Rzeszowa, Stowarzyszenie PORTA z Markowej, Stowarzyszenie Monar ze Stalowej Woli i Stowarzyszenie Integracja z Rzeszowa. Przy realizacji zadań profilaktycznych organizacje pozarządowe korzystają z licznych dotacji udzielanych na ten cel zarówno przez krajowe podmioty, jak również przez zagraniczne i międzynarodowe organizacje. Do pierwszej grupy podmiotów zaliczmy: gminy, samorząd województwa, Kuratorium Oświaty, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii w Warszawie, Krajowe Centrum ds. AIDS, Ministerstwo Zdrowia, i inne. Do drugiej grupy: UNDP agenda ONZ w Polsce, Fundacja PAUCI, Komisja Europejska. Działania profilaktyczne w szkołach prowadzone są zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa oświatowego, szczególnie rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2003 r. w sprawie szczegółowych form działalności wychowawczej i zapobiegawczej wśród dzieci i młodzieży zagrożonych uzależnieniami. W związku z tym należy stwierdzi, iż każda szkoła znajdująca się na terenie Podkarpacia realizuje działania profilaktyczne adresowane do uczniów, rodziców, nauczycieli ujęte w ramach szkolnego programu profilaktyki. Szczególny nacisk kładzie się na to, aby programy profilaktyczne uczyły nie tylko wiedzy o środkach psychoaktywnych oraz zagrożeniach z nimi związanych, ale również, aby wyrabiały pozytywne nawyki. Programy takie posługują się aktywnymi metodami warsztatowymi. Najczęściej realizowane są w środowiskach, gdzie może dojść do pierwszej inicjacji narkotykowej: w szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zakładach karnych na 12

dyskotekach. Problemy związane z narkomanią wciąż narastają, a podejmowane działania profilaktyczne przyczyniają się do wzrostu świadomość społeczeństwa w tym zakresie. Województwo podkarpackie jest jednym z nielicznych regionów w Polsce, gdzie baza stacjonarnych ośrodków lecznictwa jest niewystarczająca. Pacjenci zmuszeni są korzystać z usług innych ośrodków leczniczych w kraju, a także z innych formy pomocy osobom uzależnionym od narkotyków, zwłaszcza w zakresie pomocy ambulatoryjnej na poziomie powiatów. Niezbędny jest rozwój nowoczesnych placówek terapeutycznych realizujących specjalistyczne usługi dostosowane do faktycznych potrzeb środowiska. Braki w tym zakresie starają się uzupełniać organizacje pozarządowe, prowadzą poradnie, punkty konsultacyjne, kluby dla młodzieży i świetlice dla dzieci. Placówki te świadczą usługi przede wszystkim na rzecz osób eksperymentujących, uzależnionych i współuzależnionych od narkotyków. Zatrudniają psychologów, terapeutów i pedagogów. W 2003 roku w województwie podkarpackim było 53 placówki zajmujące się leczeniem i rehabilitacją osób uzależnionych, w tym: poradnie zdrowia psychicznego (PZP) 29; poradnie odwykowe (PO) 21; poradnie profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od środków psychoaktywnych 3. Spośród ww. placówek tylko trzy ostatnie ściśle zajmują się świadczeniem usług na rzecz osób uzależnionych od narkotyków, pozostałe prowadzą przede wszystkim pomocom osobom z problemem alkoholowym. W zależności od stopnia zaawansowania choroby, placówki oferują pomoc dla osób uzależnionych od narkotyków, a także dla członków ich rodzin. W poradniach można uzyskać opiekę medyczną, psychiatryczną i psychologiczną, prowadzone są różnorodne formy terapii indywidualnej i grupowej. Poradnie profilaktyki, leczenia i rehabilitacji osób uzależnionych od środków psychoaktywnych: Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień ul. Siemińskiego 17 35-203 Rzeszów Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Interwencji Kryzysowej Stowarzyszenia Karan Al. Piłsudskiego 8 35-074 Rzeszów Oddziały szpitalne leczenia uzależnień od narkotyków: Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej Centrum Interwencji Kryzysowej Stowarzyszenia Karan ul. Targowa 9a 35-959 Rzeszów Bardzo ważnym partnerem, bez którego nie sposób realizować zadań związanych z przeciwdziałaniem narkomanii, są jednostki samorządu terytorialnego gminy i powiaty, oraz inne ważne instytucje obejmujące zasięgiem swojego oddziaływania teren całego województwa, 13

takie jak: Wojewoda Podkarpacki, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Policja, Podkarpacki Kurator Oświaty, Kościół Katolicki, Narodowy Fundusz Zdrowia. Zwłaszcza samorządy, które dysponują niemałymi środkami własnymi na działania związane z realizacją gminnych programów przeciwdziałania narkomanii, są bardzo ważnymi instytucjami. W 2005 r. tylko 36 spośród 159 gmin z województwa podkarpackiego uwzględniło problematykę narkomanii w lokalnych i regionalnych strategiach rozwiązywania problemów społecznych, w szczególności w części dotyczącej diagnozy rozpowszechnienia używania narkotyków oraz planowanych działań zapobiegawczych. 29 gmin wspierało szkoły podstawowe oraz gimnazjalne i ponadgimnazjalne w rozwijaniu działań profilaktycznych poprzez diagnozę problemu używania narkotyków na terenie szkoły i realizację adekwatnego do potrzeb programu profilaktycznego. 25 gmin wspierało programy profialktyczne w zakresie organizacji czasu wolnego dzieci i młodzieży, stanowiących alternatywę wobec używania narkotyków. 8 gmin wspierało organizację pozaszkolnych programów profilaktycznych adresowanych do dzieci młodzieży zagrożonych uzależnieniem oraz ich rodziców. 8 gmin organizowało na swoim terenie kampanie edukaceyjne na tematy związane z narkomanią. 13 gmin prowadziło szkolenia podnoszące kwalifikacje zawodowe osób realizujących zadania profilaktyczne obejmujące problematykę narkomanii. 3. METODOLOGIA PRAC NAD PROGRAMEM Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na rok 2007 realizowany będzie w ciągu tylko jednego roku z uwagi na konieczność przeprowadzenia dogłębnych badań w ramach programu ESPAD, które prowadzone będą w 2007 r. Ponadto program wojewódzki winien być zgodny z programem krajowym, który wyznacza kierunki i zadania do realizacji dla jednostek samorządu terytorialnego. Cele szczegółowe, zadania oraz poszczególne wskaźniki określone są zgodnie z zasadą ich realnego osiągania. Grupę adresatów, do których skierowano zadania w poszczególnych obszarach tematycznych, dzieli się na dwie. Wyróżnia się odbiorcę bezpośredniego, będącego bezpośrednim adresatem działań, oraz odbiorcę pośredniego, który ma możliwość oddziaływania na odbiorcę bezpośredniego w wyniku prowadzonych działań. 4. MONITORING I EWALUACJA Wojewódzki Program Przeciwdziałania Narkomanii na rok 2007 zakłada uruchomienie całościowego monitoringu oraz ewaluacji. Działania te dotyczyć mają zarówno oceny realizacji programu, jak i całokształtu działań i ich skutków skierowanych na przeciwdziałanie narkomanii na terenie województwa podkarpackiego. Zgodnie z zaleceniami Krajowego Programu Przeciwdziałania Narkomanii, monitoring oraz ewaluacja zadań związanych z przeciwdziałaniem narkomanii na poziomie województw powinna 14

obejmować: monitorowanie epidemiologiczne problemu narkotyków i narkomanii; monitorowanie reakcji społecznych na problem narkotyków i narkomanii. Gromadzenie danych i ich analiza w ramach monitoringu i ewaluacji jest nie tylko rozwiązaniem praktycznym, umożliwiającym wybór najskuteczniejszych rozwiązań w przyszłości, lecz jest także obowiązkiem wypływającym z przyjętych przez Polskę zobowiązań w ramach naszego członkostwa w Unii Europejskiej. System monitoringu powinien obejmować informacje o: podmiotach realizujących program; najważniejszych realizowanych działaniach oraz zakresie ich finansowania; działaniach podejmowanych w obszarze profilaktyki, leczenia i rehabilitacji, ograniczania szkód zdrowotnych i reintegracji społecznej; badań i montoringu. Dla każdego zadania przewidzianego do wykonania w Harmonogramie realizacji WPPN wskazano podmiot/y odpowiedzialne za jego wykonanie. To ten podmiot zobowiązany będzie również do dostarczenia stosownych danych do bazy. Za analizę i przetwarzanie dostarczonych danych odpowiedzialny będzie ekspert wojewódzki do spraw informacji o narkotykach i narkomanii oraz Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie. 5. CELE I ZADANIA Cel ogólny: Ograniczenie używania narkotyków i związanych z tym problemów społecznych i zdrowotnych Cel ogólny realizowany będzie w trzech obszarach: 1. Profilaktyka. 2. Leczenie, rehabilitacja, ograniczanie szkód zdrowotnych i reintegracja społeczna. 3. Badania i monitoring. 5.1. PROFIALKTYKA Cel główny: Zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki. 1. Cel szczegółowy: Zwiększenie zaangażowania podmiotów uprawnionych do realizacji zadań profilaktycznych w przeciwdziałanie narkomanii. Zadania: 1.1. Wspieranie inicjatyw w zakresie profilaktyki drugorzędowej w szczególności mających charakter nowatorski, adresowanych do różnych grup docelowych, przede wszystkim do dzieci i młodzieży zagrożonej narkomanią. 2. Cel szczegółowy: Podniesienie jakości programów profilaktycznych. Zadania: 2.1. Współpraca z jednostkami samorządu terytorialnego na temat metodologii konstruowania programów przeciwdziałania narkomanii ich standardów oraz metod ewaluacji. 15

2.2. Szkolenia przedstawicieli różnych zawodów w zakresie realizacji zadań związanych z przeciwdziałaniem narkomanii. 3. Cel szczegółowy: Podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych i możliwości zapobiegania zjawisku. Zadania: 3.1. Opracowywanie i upowszechnianie materiałów informacyjno-edukacyjnych z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki narkomanii. 3.2. Współpraca z mediami w zakresie upowszechniania wiedzy na temat narkomanii i związanych z nią problemów. 5.2. LECZENIE, REHABILITACJA, OGRANICZANIE SZKÓD ZDROWOTNYCH I REINTEGRACJA SPOŁECZNA. Cel główny: Poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od narkotyków oraz używających narkotyków w sposób szkodliwy. 1. Cel szczegółowy: Polepszenie jakości postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych. Zadania: 1.1. Wspieranie i organizowanie szkoleń i konferencji adresowanych do lekarzy, pielęgniarek i realizatorów programów ograniczania szkód zdrowotnych. 2. Cel szczegółowy: Poprawa dostępności świadczeń na poziomie regionalnym. Zadania: 2.1. Rozwój ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w zakresie leczenia i rehabilitacji uzależnienia od narkotyków lub szkodliwego ich używania. 2.2. Rozwój programów ograniczania szkód zdrowotnych 2.3. Rozwój programów leczenia substytucyjnego. 2.4. Upowszechnianie informacji na temat placówek i programów dla osób uzależnionych. 5.3. BADANIA I MONITORING. Cel główny: Wsparcie informacyjne realizacji wojewódzkiego programu przeciwdziałania narkomanii. 1. Cel szczegółowy: Monitorowanie epidemiologiczne problemu narkotyków i narkomanii na szczeblu wojewódzkim. Zadania: 1.1. Zbieranie i analiza danych statystycznych dotyczących problemu narkotyków i narkomanii. 16

2. Cel szczegółowy: Monitorowanie reakcji społecznych na problem narkotyków i narkomanii. Zadania: 2.1. Badania ankietowe w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej na poziomie wojewódzkim. 3. Cel szczegółowy: Rozwój i konsolidacja systemu informacji o narkotykach i narkomanii. Zadania: 3.1. Współpraca eksperta wojewódzkiego do spraw informacji o narkotykach i narkomanii z Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii. 6. HARMONOGRAM REALIZACJI PROFILAKTYKA Cel ogólny Zahamowanie tempa wzrostu popytu na narkotyki. Cele szczegółowe Zwiększenie zaangażowania podmiotów uprawnionych do realizacji zadań profilaktycznych w przeciwdziałanie narkomanii. Podniesienie jakości programów profilaktycznych. Podniesienie poziomu wiedzy społeczeństwa na temat problemów związanych z używaniem substancji psychoaktywnych i możliwości zapobiegania zjawisku. Zadania Wspieranie inicjatyw w zakresie profilaktyki drugorzędowej w szczególności mających charakter nowatorski, adresowanych do różnych grup docelowych, przede wszystkim do dzieci i młodzieży zagrożonej narkomanią. Współpraca z jednostkami samorządu terytorialnego na temat metodologii konstruowania programów przeciwdziałania narkomanii ich standardów oraz metod ewaluacji. Szkolenia przedstawicieli różnych zawodów w zakresie realizacji zadań związanych z przeciwdziałaniem narkomanii. Opracowywanie i upowszechnianie materiałów informacyjno-edukacyjnych z zakresu promocji zdrowia i profilaktyki narkomanii. Współpraca z mediami w zakresie upowszechniania wiedzy na temat narkomanii i związanych z nią problemów. Podmioty realizujące program - organizacje pozarządowe, - inne podmioty. Wskaźniki 1. Liczba szkół i innych placówek systemu oświaty realizujących programy profil. drugorzędowej. 2. Liczba organizacji pozarządowych realizujących programy profil. drugorzędowej. 3. Liczba pozaszkolnych lokalnych projektów profil. drugorzędowej. 4. Liczba odbiorców programów. - ROPS. 1. Liczba wdrożonych gminnych programów przeciwdziałania narkomanii. 2. Wyniki badań jakościowych wybranych programów. - ROPS, - organizacje pozarządowe, - inne podmioty. - ROPS, - organizacje pozarządowe. 1. Liczba odbytych szkoleń. 2. Liczba osób uczestniczących w szkoleniu. 3. Liczba podmiotów zaangażowanych w działania. Liczba i nakład materiałów informacyjno-edukacyjnych - ROPS. 1. Liczba konferencji prasowych organizowanych na poziomie wojewódzkim. 2. Liczba komunikatów dla mediów. 3. Liczba i treść artykułów w mediach (wycinki prasowe). LECZENIE, REHABILITACJA, OGRANICZANIE SZKÓD ZDROWOTNYCH I REINTEGRACJA SPOŁECZNA Cel ogólny Cele szczegółowe Zadania Podmioty realizujące program Wskaźniki 17

Poprawa stanu zdrowia i funkcjonowania społecznego osób uzależnionych od narkotyków oraz używających narkotyków w sposób szkodliwy. Polepszenie jakości postępowania leczniczego, rehabilitacyjnego i programów ograniczania szkód zdrowotnych. Poprawa dostępności świadczeń na poziomie regionalnym. Wspieranie i organizowanie szkoleń i konferencji adresowanych do lekarzy, pielęgniarek i realizatorów programów ograniczania szkód zdrowotnych. Rozwój ambulatoryjnej opieki zdrowotnej w zakresie leczenia i rehabilitacji uzależnienia od narkotyków lub szkodliwego ich używania. Rozwój programów ograniczania szkód zdrowotnych Wdrażanie programów i działań ukierunkowanych na reintegrację społeczną osób uzależnionych. - ROPS, - organizacje pozarządowe, - inne podmioty. - organizacje pozarządowe, - inne podmioty. - organizacje pozarządowe. - ROPS, - organizacje pozarządowe, - jednostki samorządu terytorialnego, - inne podmioty. 1. Liczba uczestników szkoleń i konferencji. 2.Liczba zrealizowanych szkoleń i konferencji. 3. Wysokość nakładów. 1. Odsetek osób objętych leczeniem wśród ogółu osób uzależnionych i używających narkotyków w sposób szkodliwy. 2. Liczba ambulatoryjnych placówek leczniczych. 3. Wysokość nakładów. 1. Liczba programów ograniczania szkód zdrowotnych. 2. Liczba osób objętych programami ambulatoryjnymi i ograniczania szkód zdrowotnych. 3. Wysokość nakładów 1. Liczba lokalnych programów reintegracji społecznej osób uzależnionych. 2. Liczba organizacji pozarządowych działających na rzecz reintegracji osób uzależnionych i ich rodzin. 3. Liczba klubów, ośrodków wsparcia, punktów poradnictwa dla osób uzależnionych. 6. Liczba uzależnionych uczestniczących w alternatywnych dla wolnego rynku pracy formach zatrudnienia. 7. Wysokość nakładów. BADANIA I MONITORING Cel ogólny Wsparcie informacyjne realizacji wojewódzkiego programu przeciwdziałania narkomanii. Cele szczegółowe Zadania Podmioty realizujące program Monitorowanie epidemiologiczne problemu narkotyków i narkomanii na szczeblu wojewódzkim. Monitorowanie reakcji społecznych na problem narkotyków i narkomanii. Rozwój i konsolidacja systemu informacji o narkotykach i narkomanii. Zbieranie i analiza danych statystycznych dotyczących problemu narkotyków i narkomanii. Badania ankietowe w populacji generalnej oraz wśród młodzieży szkolnej na poziomie wojewódzkim. Współpraca eksperta wojewódzkiego do spraw informacji o narkotykach i narkomanii z Krajowym Biurem ds. Przeciwdziałania Narkomanii oraz Centrum Informacji o Narkotykach i Narkomanii. -ekspert wojewódzki. -ekspert wojewódzki, - ROPS, - organizacje pozarządowe, - inne podmioty. - ekspert wojewódzki. Wskaźniki 1. Aktualizowana corocznie charakterystyka trendu następujących wskaźników: - zgłaszalność do leczenia oraz korzystanie z innych rodzajów pomocy i wsparcia, - zgony związane z narkotykami, - zakażenia HIV i HCV wśród osób używających narkotyków w iniekcji, - ceny narkotyków, notowania przez Policję w związku z używaniem narkotyków. Charakterystyka trendów w zakresie: - postaw wobec narkotyków, - postaw wobec narkomanii i narkomanów, - polityki wobec narkotyków i narkomanii. Liczba spotkań, przeprowadzonych badań, konferencji i szkoleń wspólnie z KBds.PN 18