w regionie lubelskim Description of sugar beet producers in Lublin region Dr hab. Małgorzata Bzowska-Bakalarz - prof. nadzw. AR, Lublin Dr Andrzej Bieganowski - Instytut Agrofizyki PAN, Lublin Dr inż. Grzegorz Bartnik - Akademia Rolnicza, Lublin Dr inż. Michał Banach - Henkel Polska Sp. z o.o. Wdrażanie systemów jakości związane jest między innymi z oceną dostaw i dostawców surowca. W artykule przedstawiono analizę technologii i technicznego wyposażenia gospodarstw produkujących buraki cukrowe dla rejonu trzech cukrowni lubelskich. Wyniki badań mogą stanowić punkt wyjścia do podjęcia działań doskonalących technologie i optymalizujących w długofalowej perspektywie zaopatrzenie cukrowni w surowiec. Implementing quality systems in sugar industry means assessing the suppliers and their product. The paper presents results of a suney and analysis of equipment and production methods used by sugar beet farmers supplying three sugar factories in Lublin region. The results may be a starting point for planning actions of optimizing supply systems of sugar factories in a long-term perspective. Większość cukrowni w Polsce albo już certyfikowała, albo podjęła trud wdrażania systemów jakości. Wśród tych systemów największą popularnością cieszy się system zarządzania jakością oraz system analizy ryzyka i krytycznych punktów kontroli - HACCP. System zarządzania jakością jest opisany wymaganiami normy ISO 9001:2000. Jest to uniwersalny system, to znaczy, może być wykorzystywany w organizacji każego rodzaju - w tym i cukrowniach. Można go traktować jako podpowiedz, na co zwrócić uwagę w zarządzaniu, aby jakość oferowanych wyrobów była powtarzalna na określonym poziomie. HACCP jest systemem specjalistycznym, tzn. adresowanym do firm z szeroko rozumianej branży spożywczej. Filozofia tego systemu opiera się na wyszukaniu w procesie produkcji tych miejsc, które mogą zagrozić zdrowiu, a nawet życiu konsumentów. Miejsca te nazywane są krytycznymi punktami kontroli. Najkrócej opisując, system HACCP wymaga zarządzania tymi punktami krytycznymi. Najpopularniejszym dokumentem opisującym wymagania systemu HACCP jest duńska norma DS 3027:2002 (norma ta jest podstawą prac w Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej, ISO, związanych z opracowaniem międzynarodowego standardu ISO 2000). Niezależnie, który z tych systemów został wdrożony lub jest wdrażany w cukrowniach istotnym staje się problem (wymagany w obydwu systemach) oceny dostaw i dostawców. W większości systemów wdrożonych przez cukrownie problem oceny dostawców jest rozwiązywany przez analizę ich dostaw. Z punktu widzenia jakości (w tym bezpieczeństwa) takie podejście gwarantuje uzyskanie najważniejszych informacji. Jednakże nie pozwala na pełną ocenę będącą podstawą kształtowania długofalowej polityki zaopatrzenia w surowce. Ocena dostaw jest metodycznie stosunkowo prosta. Wystarczy pobrać próbkę do badań i otrzymany wynik stanowi obiektywne kryterium oceny dostawy. Jednak ze względu na fakt, że liczba dostawców jest bardzo duża (do tego zwielokrotniona liczbą stanowisk w każdym gospodarstwie, na których uprawia się buraki), pobór próbek od każdego dostawcy zaczyna stanowić problem czysto techniczny, jak również ekonomiczny. Celem artykułu jest dostarczenie informacji pozwalających na szerszą ocenę dostawców regionu środkowo-wschodniego, co może ułatwić odejmowania działań optymalizujących zaopatrzenie cukrowni w długofalowej perspektywie. Metoda i obiekt badań W celu wskazania systemowych działań usprawniających funkcjonowanie bazy surowcowej cukrowni, a uwzględniających wymagania systemu zarządzania jakością przeprowadzono badania ankietowe. Obiektem badań były 3-letnie uprawy w 140 gospodarstwach z terenu obecnego województwa lubelskiego - w rejonie działania cukrowni: Krasnystaw, Garbów i Lublin. Inspektorzy cukrowni wybrali tych plantatorów, którzy mają możliwości dostosowania się do nowych warunków gospodarczych. Pytania były jednakowe dla wszystkich respondentów i dotyczyły zagadnień określenia poziomu i jakości wyposażenia technicznego, technologii (sposobu) produkcji buraków cukrowych stosowanej przez rolników oraz określenia 64 Gazeta Cukrownicza 2-3/2004
gotowości plantatorów do wdrożenia w swoim gospodarstwie systemu zarządzania. Średni wiek plantatora wynosi 40,5 lat. Na rysunku l przedstawiono strukturę wykształcenia plantatorów. Wyższe, średnie i zawodowe wykształcenie ma ponad 90% dostawców, a więc jest to grupa osób o dobrym przygotowaniu do usprawniania systemu produkcji. Świadomość konieczności wprowadzenia zmian w sposobie produkcji buraków wyraża się 100% deklaracją plantatorów do przestrzegania zasad systemów jakości (rys. 2). Ponad 96,2% rolników spodziewa się poprawy opłacalności buraka po wdrożeniu systemu jakości, ponad 71% podpisania długoletnich umów kontraktacyjnych. Około 62,4% plantatorów spodziewa się, że poprawi się jakość korzeni. Jednak tylko 41 % plantatorów widzi związek systemów jakości z unowocześnieniem technologii produkcji. Wydaje się więc, że oczekiwania plantatorów są większe niż świadomość koniecznych zmian. 39% i 90,00% - 80,00% 70,00%- 60,00% 50,00% 40,00% 30,00% - 20,00% "' V..- 47% 10,00% r 0,00% poprawa opłacalności podpisanie długoletnich umów D poprawa jakości korzeni D powiązanie SZJ z unowocześnieniem produkcji 11 podstawowe zawodowe Dśrednie n wyższe Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosi 20,5 ha (średnio grunty orne - 18,52 ha). Powierzchnia uprawy buraków (średnio 4,1 ha) jest ogólnie wyższa niż średnia powierzchnia plantacji w kraju (około 2 ha), ale w wielu przypadkach (ponad 50%), na podaną powierzchnię uprawy składają się 2-3 plantacje. Deklarowane powierzchnie uprawy (5,83 ha) są prawie zbliżone do średniej powierzchni plantacji w krajach Unii Europejskiej (6 ha), jednak rozdrobnienie areału i skomplikowane warunki własnościowe w polskiej wsi nie sprzyjają powiększaniu plantacji. Średni plon korzeni z ostatnich trzech lat uprawy w badanych gospodarstwach (47,4 t/ha) jest wyższy niż średni plon w kraju (38,3 t/ha). Potwierdza to dobre warunki glebowo-klimatyczne, jednak średnia wydajność cukru w cukrowniach tego rejonu (13,07% nb.) jest niższa niż średnia krajowa (13,9% nb.), co wskazuje, że jakość korzeni nie jest zadowalająca. Analiza technologii produkcji buraków cukrowych Kategoria agronomiczna i kompleks przydatności rolniczej predysponują badane gospodarstwa do uzyskiwania wysokich i dobrej jakości plonów buraków (51,4% ankietowanych gospodarstw ma gleby w III klasie bonitacyjnej, 27,3% w II klasie, i 14,5% w klasie IV, pozostałe plantacje to klasa I i marginalnie V klasa bonitacyjna). Na rysunku 3 przedstawiono najczęściej popełniane przez plantatorów błędy technologiczne i uprawowe. Jak wynika z analizy procesu produkcji większość upraw buraków cukrowych opiera się na tradycyjnej technologii i nie można uznać tych plantatorów za spełniających obowiązujące wymagania specjalistycznych dostawców surowca (Bzowska-Bakalarz, Banach, 2000). Za najbardziej krytyczne etapy w produkcji buraków należy uznać: nawożenie, ochronę, siew i zbiór. Niestety, zbyt wielu rolników ustala dawki nawozów bez znajomości zasobności gleby w składniki mineralne (31,7%). Aż 37,9% plantatorów nie jest w stanie ocenić zakwaszenia gleby. Żaden z ankietowanych plantatorów nie uwzględnia zawartości składników pokarmowych obornika przy ustalaniu dawki nawozów mineralnych. Wszystkie nawozy mineralne, stałe, wysiewane są rzutowo, choć aplikacja rzędowa mogłaby wpłynąć korzystnie na plon i oszczędność nawozów. Niestety aż 25% plantatorów wysiewa nawozy fosforowopotasowe wiosną Przyczynia się to do zasolenia gleby. Tylko 18,6% rolników stosuje nawozy wieloskładnikowe, szybko przyswajalne (np. Hydroplon 6), co uzasadnia wysiew tych nawozów na wiosnę. W uprawie buraka nie zaleca się stosowania mocznika, zwłaszcza wiosną (forma amidowa nawozu azotowego ma długi okres rozkładu zależny od przebiegu pogody), a jednak 20% plantatorów stosuje tę formę nawozu. We wszystkich ankietowanych gospodarstwach dawki na hektar azotu wynosiły powyżej 140 kg w czystym składniku (rys. 4). Tak duże porcje powinno się wysiewać w dawkach podzielonych. Z kolei zastosowanie 3 dawek wiosną (7,6% rolników) grozi zbyt późnym (po fazie 3 par liści) dokarmianiem azotem, co nie pozwala roślinom na jego całkowite wykorzystanie. Stosowanie jesienią całej dawki azotu (3,7% rolników) powoduje zbyt duże straty tego składnika dla roślin (wymywanie i rozkład). Średnie zużycie nawozów mineralnych N, P 2, K 2 0wynosl401,7kg/ha. Gutmański (1991) twierdzi, że po przekroczeniu 350 NPK /ha (120 kg N, 80 kg P 2 i 150 K 2 0) następuje spadek efektywności nawożenia niezależnie od kategorii i kompleksu przydatności rolniczej gleb. Stosunek N:P 2 :K 2 0 powinien wynosić około: 1:0,8:1,3 (metoda rolnicza) [Gutmański, 1991], a w badanych gospodarstwach wynosił średnio 1:0,7:1,0. Przyczyną zachwiania równowagi między dawkami stosowanych nawozów jest przede wszystkim przedawkowanie azotem oraz zbyt małe dawki potasu w stosunku do nawożenia azotowego. Gazeta Cukrownicza 2-3/2004 65
i 21,20% 0.00% 5,00% 10,00% 15,00% 20,00% 25,OQ a /< 0,00% 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% D zbyt wczesny zbiór D zbiór ręczny Z v':iór częściowo zmechanizowany D brak bilansowania obornika przy ustalaniu dawki nawozów mineralnych Q stosowanie obornika wiosną H brak nawożenia organicznego nawozem zielonym B! brak nawożenia organicznego obornikiem 83,30% ^ 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% 80,00% 90,00% D brak ochrony przed szkodnikami i patogenami Q równoczesne stosowanie uprawy międzyrzędowej i herbicydowej fgjadnokrotny zabieg herbicydowy j 80,00% 85,00% 90,00% 95,00% D niestosowanie kot bliźniaczych w uprawie wiosennej D brak stosowania pługów obracalnych Ei brak głęboszowania 29,00% l 41,90% : SK j. _ 37,90% i i 31,70% 0% 1 i _. _ 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% D brak znajomości obsady roślin na hektarze Hbrak rolek dociskających w siewnikach punktowych Hzaniżanie normy wysiewu (< 1,2 jednostki siewnej 50,00% 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% 60,00% 70,00% D brak oznaczenia ph gleby D brak wykonania analizy glebowej S uprawa na tym samym polu częściej niż co 3 lata H brak dokumentacji uprawy 0,00% 10,00% 20,00% 30,00% 40,00% 50,00% Wyraźnie przekraczana jest dawka azotu, co może sprzyjać zmniejszaniu zawartości sacharozy w korzeniach i zwiększeniu zawartości szkodliwego azotu a-aminowego. Nieco ponad polowa rolników zna obsadę roślin na hektarze i w tych gospodarstwach wynosi ona 75-80 tysięcy sztuk. Świadczy to o nieprecyzyjnym siewie i niedocenianiu korzystnego znaczenia większej ilości sztuk roślin na hektarze (około 90-110 tyś. sztuk) C] brak wapnowania wapnowanie bezpośrednio przed uprawą buraków w dawce > 3 t/ha H wysiew pełnej dawki nawozów fosforowo - potasowych wiosną H stosowanie mocznika wiosną D wysiew nawozów azotowych wiosną w dawce pojedynczej D wysiew nawozów azotowych jesienią w dawce pojedynczej wysiew nwozów azotowych wiosną w 3 dawkach brak nawożenia mikroelementami oraz wpływu tej obsady na kumulacją cukru i ilość melasotworów. Wyraźnie zaznacza się tendencja zaniżania ilości wysiewu, bo aż 29% rolników stosuje mniej niż 1,2 jednostki siewnej na hektar. Oznacza to siew rozrzedzony, a tym samym zmniejszenie zawartości cukru i zwiększenie azotu a-aminowego, sodu i potasu w korzeniu. Niestety, aż w 83,3% przypadków plantatorzy stosująochronę herbicydową razem z mechaniczną uprawą międzyrzędową, która bardzo często jest zbędna, a niszcząc powlokę herbicydu na glebie powoduje wtórne zachwaszczenie w miedzyrzedziach. Zbyt wielu (31,1%) rolników nie ochrania w ogóle plantacji przed chorobami i szkodnikami. O ile fungicydy zawarte w otoczkach nasion ochraniają buraki we 66 Gazeta Cukrownicza 2-3/2004
160 T 140 -i 120^ 144,6 148,7 108,4 100^ 801 60! 40, 20 : 0-1 R. Os Ogniki Wieloraki Kombajny Gtębosze B Opryskiwacze. D Agregaty uprawowe SSiewniki punktowe wczesnych stadiach rozwoju, to jednak w kolejnych etapach wzrostu należałoby dodatkowo stosować ochronę plantacji przed szkodnikami i chorobami grzybowymi. Chociaż badane gospodarstwa są usytuowane w rejonie o wieloletnich tradycjach uprawy buraka, a plantatorzy dysponują odpowiednią wiedzą i doświadczeniem, to jednak wciąż stosują przestarzałe metody produkcji. Jest to spowodowane w dużej mierze rozdrobnieniem plantacji (średnia wielkość plantacji l, 2 ha). Popełniają także liczne błędy w agrotechnice, wynikające bardziej z braku staranności niż wiedzy. Na przykład aż 31,7% rolników nie wykonuje analizy gleby. Oznacza to, że bilans nawozowy opracowywany jest szacunkowo, a nie opiera się na konkretnych danych zasobności gleby w składniki mineralne. Aż 66,7% plantatorów nie prowadzi dokumentacji uprawy, co sprzyja popełnianiu błędów i utrudnia analizę poprawności procesu produkcji. Wprawdzie aż 91,8% rolników stosuje agregat do uprawy przedsiewnej, ale są to głównie proste agregaty składające się z brony i wału strunowego. Lepiej przygotowują glebę pod siew agregaty wyposażone w sekcje spulchniające z gęsiostopkami, prowadzone na dwóch wałach: tylnym i przednim, zapewniające jednakową głębokość spulchnienia (Przybył, 1998a). Siewy wykonywane są w 100% siewnikami punktowymi. W 67,8% gospodarstw użytkowane są własne, punktowe siewniki, głównie mechaniczne Gamma oraz używane siewniki niemieckie. W większości stosowane sąpunktowe siewniki mechaniczne (93,4%). Aż 39,4% siewników stanowią maszyny 10-191etnie, amaszyn bez wieku" jest 26%. W tej sytuacji, przy niewielkim (17%) udziale usług w zakresie siewu, precyzja wykonywania tego zabiegu nie odpowiada wymaganiom technologicznym. Nowych siewników, użytkowanych do 5 lat 17,40% Analiza wyposażenia technicznego Na rysunkach 5,6,7 podano informacje o wyposażeniu technicznym gospodarstw (liczba maszyn przypadająca na jedno gospodarstwo, wiek maszyn oraz dane o korzystaniu i wykonywaniu usług przez plantatorów). Wymieniono tylko maszyny najważniejsze z punktu widzenia technologii uprawy buraka (Bzowska-Bakalarz, Banach, 2000). Nie wymieniono pługów obracalnych, które są zalecane w technologii tradycyjnej, gdyż pozostawiają wyrównaną powierzchnię pola, trudną do uzyskania przy orce pługiem zagonowym (Karwowski, 1996, Przybył, 1998a), ponieważ w żadnym z gospodarstw nie stosowano tych pługów. Nie wymieniono także maszyn do nawożenia ze względu na wystarczającą ich liczbę w wyposażeniu gospodarstw (praktykowany jest tylko siew rzutowy nawozów mineralnych rozsiewaczami tarczowymi oraz stosowanie rozrzutników obornika). Liczba ciągników wydaje się być wystarczająca. Jednak sąto głównie Wieloraki H Kombajny Korzysta z usług % Gtębosze 11 Opryskiwacze D Agregaty uprawowe H Siewniki punktowe ciągniki stare, 10-19 letnie (44,7%) i ciągniki powyżej 20 lat (29,7%). Podobnie, pozornie dobra (jeśli chodzi o ilość) sytuacja występuje w wyposażeniu gospodarstw w opryskiwacze. Jednakże w 40,7% Wykonuje usługi % to maszyny co najmniej 10-letnie, 16% to maszyny o trudnej do ustalenia dacie produkcji ( bez wieku"), co zwłaszcza w przypadku opryskiwaczy związane jest z dużym stopniem zużycia. 3'ągnikt D Opryskiwacze Agregaty uprawowe HSiewniki punktowe nwieloraki ;nnbajny Gazeta Cukrownicza 2-3/2004 67
Ciągniki 16% 44% 7% 3% 5% Agregaty uprawowe 35% 25% 12% 18% ^- 1 -*~- ro% 30% 0 "bez wieku" M > 30 lat O 29-20 lat El 19-10 lat H "bez wieku" H > 30 lat D19-10lat D9-5lat Q do 5 lat Większość kombajnów to głównie używany sprzęt sprowadzony z Niemiec, dzięki któremu oszczędza się pracę ręczną, ale jakość zbioru pozostawia dużo do życzenia. Stosowane technologie zbioru to przede wszystkim zbiór jednoetapowy (75,5%) wykonywany głównie kombajnami jednorzędowymi przyczepianymi (Neptun Z-413, Posejdon Z-417, Kleine) i dwuetapowy (16,5%) z wykorzystaniem wyorywaczy i kombajnów do ziemniaków (Anna, Karlik). Rolnicy rzadko wykonuj ą usługi (rys. 6). Są to głównie prace transportowe (ciągniki - 15%) oraz prace przy zbiorze, siewie i uprawie agregatami. Tak niewielki procent świadczenia usług w niewielkim tylko stopniu poprawia kondycję finansową gospodarstw. W badanych gospodarstwach także rzadko korzysta się z usług przy uprawie buraków. Dotyczy to głównie prac przy siewie punktowym (17,4%), uprawie międzyrzędowej i uprawie wiosennej agregatami uprawowymi. W 32,2% gospodarstw, przy siewie rolnicy korzystają z dobrosąsiedzkiej, nieodpłatnej pomocy (82,6%), a odpłatnie tylko 17,4%. Tak mała skala wykonywania ł korzystanie z usług świadczy o braku poszukiwań racjonalnych metod produkcji. Opryskiwacze 16% 23% Siewniki punktowe 5% 19% 40% 41% 26% D "bez wieku" m > 30 lat B19-10 lat O9-5lat D do 5 lat H "bez wieku" M > 30 lat Q19-10 lat B "bez wieku" 0>30lat Podsumowanie 1. Rozdrobnienie gospodarstw (średnia wielkość plantacji w rejonach badanych cukrowni wynosi 1,2 ha a liczba dostawców 10915) stwarza problemy techniczne oceny jakościowej dostaw buraków cukrowych. Konsekwencją tego powinien być dostosowany do realnych potrzeb program nadzorowania przez cukrownie procesu technologicznego, co zwiększa prawdopodobieństwo uzyskania surowca dobrej jakości. 2. Biorąc pod uwagę jakość i liczbę błędów technologicznych popełnianych przez plantatorów należy zintensyfikować proces szkoleń doprowadzając do podniesienia kwalifikacji. Przykładem może być wskazanie możliwości modyfikacji technologii w celu lepszego wykorzystania posiadanych środków technicznych. 3. Biorąc pod uwagę, że skala modernizacji parku maszynowego przerasta możliwości rolników, stowarzyszenia plantatorów i cukrownie powinny wspomóc tworzenie się i działalność zakładów usług maszynowych. 4. Warunkiem skuteczności przedstawionych powyżej postulatów jest zapewnienie długoterminowych kontraktów plantatorów z cukrowniami, co z kolei zmotywuje ich do perspektywicznego inwestowania w swoje gospodarstwa. Q19-10 lat [1] BZOWSKA-BAKAŁARZ M.. BANACH M.: Charakterystyka wybranych gospodarstw produkujących buraki cukrowe i analiza stosowanego w produkcji modelu agrotechnicznego. Inżynieria Rolnicza 2000, 8, s. 157-164. [2] GUTMAŃSKI I. i inni: Produkcja buraka cukrowego. PWRiL 1991. jest zaledwie 5,3%. Poza tym, ponad 13% stosowanych siewnlków nie ma rolek dociskających, co przy częstych niedoborach wody wiosną w regionie utrudnia pobieranie wody przez nasiona. Kombajny buraczane to na ogół sprzęt 10-19 letni (51,7% maszyn). Kombajnów starszych niż 20 lat oraz bez wieku" jest aż 27,3%. [3] KARWOWSK1 T.: Mechanizacja produkcji buraka cukrowego. Nowe technologie. Wyd. IBMER. Warszawa 1996. [4] OWCZAREK L., BIEGANOWSKI A.: Systemy jakości a bezpieczeństwo produktów żywnościowych. Przemyśl Spożywczy 2003, 57 (2), s. 18-24. [5] PRZYBYŁ J.: Starannie doprawić glebę. Profesjonalna uprawa buraka cukrowego. Top Agrar Extra. Poznań 1998a, s.16-21. [6] PRZYBYŁ J.: Czym siać buraki cukrowe. Profesjonalna uprawa buraka cukrowego. Top Agrar Extra. Poznań 1998b, s. 94-96. 68 Gazeta Cukrownicza 2-3/2004