Skrypt z fonetyki teoretycznej i fonologii jêzyka rosyjskiego (z æwiczeniami)
NR 93
Maja Szymoniuk, Anna Zych Skrypt z fonetyki teoretycznej i fonologii jêzyka rosyjskiego (z æwiczeniami) Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Katowice 2008
Redaktor serii: Jêzykoznawstwo S³owiañskie Henryk Fontañski Recenzenci Jan Franciszek Nosowicz Larysa Pisarek Redaktor: Olga Nowak Projektant ok³adki: Ma³gorzata Pleœniar Redaktor techniczny: Ma³gorzata Pleœniar Korektor: Miros³awa ³obiñska Copyright 2008 by Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego Wszelkie prawa zastrze one ISSN 1644-0552 ISBN 978-83-226-1733-5 Wydawca Wydawnictwo Uniwersytetu Œl¹skiego ul. Bankowa 12B, 40-007 Katowice www.wydawnictwo.us.edu.pl e-mail: wydawus@us.edu.pl Wydanie I. Nak³ad: 350 + 50 egz. Ark. druk. 7,25. Ark. wyd. 6,5. Przekazano do ³amania w kwietniu 2008 r. Podpisano do druku w sierpniu 2008 r. Papier offset. kl. III, 80 g Cena 10 z³ amanie: Pracownia Sk³adu Komputerowego Wydawnictwa Uniwersytetu Œl¹skiego Druk i oprawa: Przedsiêbiorstwo Miernictwa Górniczego Spó³ka z o.o ul. Miko³owska 100a, 40-065 Katowice
Spis treœci Przedmowa................... Fonetyka.................... Anatomiczno-fizjologiczny aspekt dÿwiêków mowy. Artykulacja. Litery i dÿwiêki.................. Sylaba..................... Akcent zjawisko suprasegmentalne.......... Artykulacja samog³osek rosyjskich........... Warianty pozycyjne samog³osek............ Samog³oski po spó³g³oskach miêkkich.......... W³aœciwoœci samog³oski oznaczonej liter¹ E........ Samog³oska oznaczona liter¹ È po spó³g³oskach twardych... Klasyfikacja spó³g³osek rosyjskich............ Podstawowe cechy artykulacji spó³g³osek rosyjskich..... Wymowa niektórych spó³g³osek rosyjskich w porównaniu z polskimi.................... Podwójne spó³g³oski w wyrazach rosyjskich........ W³aœciwoœci wymowy niektórych po³¹czeñ dÿwiêkowych.... Po³¹czenia dÿwiêków oznaczanych literami -ñòí-, -çäí-, -ðäö-, - âñòâ-, -ëíö-..................... Asymilacja i akomodacja............... Asymilacja g³osek w jêzyku rosyjskim.......... Fonologia.................... Rodzaje dystrybucji................. Neutralizacja opozycji fonologicznych........... Podstawy ortografii rosyjskiej............. 7 9 10 12 14 17 20 23 27 33 38 40 45 54 58 59 61 62 63 67 75 77 79
6 Spis treœci Grafika jêzyka rosyjskiego............. Rodzaje znaków pisemnych.............. Od liter do dÿwiêków samog³oski............ Intonacja.................... Polsko-rosyjski s³owniczek terminologiczny...... Literatura cytowana................ 85 86 90 99 105 115
Przedmowa Celem niniejszego skryptu jest umo liwienie pocz¹tkuj¹cym studentom ju na pierwszym etapie studiów szczegó³owego zapoznania siê z systemem dÿwiêkowym jêzyka rosyjskiego. Prezentowany materia³ obejmuje najwa niejsze zagadnienia z zakresu fonetyki teoretycznej jêzyka rosyjskiego i fonologii. Zarówno z teoretycznego, jak i z praktycznego punktu widzenia istotne jest zapoznanie studentów z akcentuacj¹ s³ownictwa rosyjskiego oraz wzajemnymi zale noœciami wariantów dÿwiêków, doprowadzaj¹cymi do zmian wymowy, zgodnych z norm¹ fonetyczn¹ wspó³czesnego jêzyka rosyjskiego. Wa ne jest równie uœwiadomienie pocz¹tkuj¹cym studentom wielkiej regularnoœci ortoepicznego systemu jêzyka rosyjskiego. Wiadomoœci z fonetyki teoretycznej bezsprzecznie pomog¹ studentom w opanowaniu wymowy i ortoepii rosyjskiej, a zamieszczone w ka dym paragrafie æwiczenia dadz¹ im mo liwoœæ utrwalenia i praktycznego zastosowania zdobytej wiedzy teoretycznej. Wprowadzone do skryptu elementy fonologii maj¹ na celu uogólnienie pewnych faktów fonetyki teoretycznej i jej funkcjonowania lingwistycznego. S³u ¹ tak e zapoznaniu siê studentów z elementami strukturalizmu teorii, która mia³a ogromne znaczenie dla wspó³czesnej myœli gramatycznej i jêzykoznawstwa w ogóle. Uznano za zasadne wprowadzenie do skryptu elementów grafiki i zasad ortografii rosyjskiej, które bez w¹tpienia s¹ zwi¹zane z problemami fonologii.
8 Przedmowa Skrypt jest przeznaczony dla studentów filologii rosyjskiej, których poziom znajomoœci tego jêzyka z za³o enia jest minimalny czy wrêcz zerowy. Ten stan rzeczy determinuje pewne dodatkowe wymagania odnoœnie do sposobu prezentacji materia³u, przecie przedmiotem opisu jest system dÿwiêkowy jêzyka rosyjskiego, a narzêdziem opisu jêzyk polski. Aby daæ studentom mo - liwoœæ zapoznania siê z terminologi¹ rosyjsk¹ z zakresu fonetyki i fonologii, do skryptu do³¹czono s³ownik polsko-rosyjski, zawieraj¹cy te terminy, które pojawiaj¹ siê w tekœcie. Poniewa system dÿwiêkowy jest doœæ konserwatywny, a wszelkie zmiany ewolucyjne zachodz¹ w nim powoli, wydaje siê racjonalne, mo liwe, a nawet po ¹dane korzystanie przy opisie wspó³czesnego stanu fonetyki z tzw. klasycznych wniosków teoretycznych, metodologii oraz badañ takich lingwistów, jak R. Awanesow, M. Panow, M. Matusiewicz, W. Winogradow i inni. Du o uwagi poœwiêca siê w skrypcie sprawom transkrypcji, poniewa znajomoœæ jej zasad sprzyja rozumieniu i opanowaniu podstawowych regu³ wymowy rosyjskiej. Korzystaj¹c z mo liwoœci alternatywnego wyboru znaków transkrypcyjnych, opartych na alfabecie ³aciñskim albo na cyrylicy, wybrano tê ostatni¹. Ci¹g³e zwracanie siê do zastosowanego w transkrypcji alfabetu rosyjskiego umo liwia studentom koncentracjê uwagi na jêzyku, którego siê ucz¹. Niektóre zasady wymowy g³osek rosyjskich zosta³y omówione w skrypcie bardzo szczegó³owo. Materia³ ten przeznaczony jest przede wszystkim do wyjaœnienia pewnych zjawisk, a nie do pamiêciowego opanowania przez studentów.