Sojusz Północnoatlantycki, czyli co wy NATO?

Sojusz Północnoatlantycki, czyli co wy NATO? Sojusz Północnoatlantycki to największy pakt militarny i obronny we współczesnym świecie. Przystąpienie do niego stało się po upadku komunizmu jednym z najważniejszych celów polskiej polityki zagranicznej. Na zajęciach uczniowie zapoznają się z historią i strukturą organizacyjną Sojuszu oraz zastanawiają się nad nowymi zadaniami, jakie przed nim w ostatnich latach stanęły. Cele Po zajęciach uczniowie powinni umieć: wyjaśnić genezę NATO; wymienić państwa członkowskie Sojuszu oraz kraje, które zostały do niego właśnie przyjęte; przedstawić nowe zadania, jakie stanęły przed NATO w latach dziewięćdziesiątych; określić i uzasadnić swoje stanowisko w sprawie prowadzenia przez Sojusz operacji poza terytorium krajów członkowskich. Środki dydaktyczne 1. Tekst NATO historia i struktura. 2. Mapa Europy. 3. Ocena wystąpienia publicznego. 4. Tekst Nowe zadania Sojuszu. Przebieg zajęć 1. Zapytaj uczniów, w jakiej fazie znajduje się obecnie proces rozszerzenia NATO i kiedy Polska ma szanse zostać jego pełnoprawnym członkiem. Przypomnij, jak wyglądała polska droga do NATO: 1989 r. powstanie pierwszego niekomunistycznego rządu w Polsce 1991 r. rozwiązanie struktur wojskowych Układu Warszawskiego 1993 r. list prezydenta Lecha Wałęsy do sekretarza generalnego NATO, podkreślający, że wstąpienie do Sojuszu Północnoatlantyckiego jest jednym z podstawowych celów polskiej polityki zagranicznej 1994 r. amerykańska inicjatywa Partnerstwo dla Pokoju postrzegana przez Polskę jako boczny tor na drodze do NATO 1994 96 wysiłki polskiej dyplomacji zmierzające do przekonania państw członkowskich NATO do idei rozszerzenia Sojuszu pomimo rosyjskich protestów 1997 r. NATO podejmuje decyzję o przyjęciu trzech nowych członków: Polski, Węgier i Czech 1997 98 r. ratyfikacja rozszerzenia Sojuszu przez parlamenty krajów członkowskich NATO). kwiecień 1999 ostateczne przyjęcie Polski do NATO w pięćdziesiątą rocznicę powstania Sojuszu. 2. Poleć przeczytanie materiału pomocniczego nr 1, a następnie wskaż kilku uczniów, którzy zapiszą na tablicy najważniejsze informacje na temat historii i struktury organizacyjnej NATO. Poproś o zaznaczenie na mapie Europy krajów należących do NATO, zwróć uwagę, że do Sojuszu należą też dwa kraje spoza Europy Stany Zjednoczone i Kanada (materiał pomocniczy nr 2). Uczniowie powinni także zaznaczyć innym kolorem państwa, które zostaną przyjęte w 1999 roku. 3. Powiedz uczniom, by wyobrazili sobie, że są przedstawicielami Polski, Węgier, Czech, Litwy, Rumunii, Słowacji (przydziel każdy kraj zbliżonej liczbie uczniów) na kongres poświęcony rozszerzeniu Sojuszu i mają za zadanie przygotować wystąpienie na posiedzenie Rady Północnoatlantyckiej. Wystąpienie ma przekonać członków Rady do przyjęcia danego państwa do NATO. Powinno ono odwoływać się do argumentów historycznych i politycznych, musi także uprzedzać przewidywaną krytykę ze strony oponentów rozszerzenia NATO. Wystąpienia powinny być krótkie i sugestywne. Jeżeli uznasz to za stosowne, pozwól uczniom pracować w parach lub kilkuosobowych zespołach. 4. Gdy zakończą pracę, poproś kilku ochotników o wygłoszenie przemówienia zadbaj o to, by wśród przemawiających byli przedstawiciele różnych krajów. Jeśli chcesz poświęcić czasu na tę część zajęć, zaproponuj, by słuchacze oceniali kolejne wystąpienia korzystając z kryteriów przedstawionych w tabeli Ocena wystąpienia publicznego (materiał pomocniczy nr 3). Podsumujcie wygłoszone przemówienia, zwracając uwagę na ich mocne i słabe strony. Poproś, by w domu uczniowie poprawili swoje wystąpienia, wykorzystując opinie i uwagi kolegów. 5. Wyjaśnij, że wraz z upadkiem Układu Warszawskiego NATO, które koncentrowało się na przygotowaniu obrony przed radzieckim zagrożeniem, stanęło przed koniecznością redefinicji swoich celów i zamierzeń. Było to potrzebne także ze względu na poważne konflikty międzynaro- 409

dowe (wojna w Zatoce Perskiej, konflikty w byłej Jugosławii). Zaproponuj, by uczniowie określili główne problemy, wobec których stoi dziś NATO. Porównajcie propozycje uczniów z uwagami autora tekstu Nowe zadania Sojuszu. 6. Zaproponuj uczniom przeprowadzenie debaty na temat udziału wojsk NATO w rozwiązywaniu konfliktu poza obszarem państw członkowskich. Dyskusja może przyjąć formę tak zwanej debaty oksfordzkiej (instrukcja do takiej debaty znajduje się w lekcji Galeria portretów obywateli ), a jej teza mogłaby brzmieć następująco: Ta strona uważa, że NATO powinno brać udział w rozwiązywaniu konfliktów poza obszarem państw członkowskich. Pojęcia i terminy pakt militarny sojusz obronny ratyfikacja Rada Północnoatlantycka sekretarz generalny NATO system bezpieczeństwa Partnerstwo dla Pokoju doktryna obronna MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1 NATO historia i struktura NATO jest w tej chwili najbardziej skuteczną strukturą wzajemnej obrony, który w przeciwieństwie do struktur wspólnego bezpieczeństwa, jak OBWE czy ONZ, charakteryzuje się jasnymi celami obronnymi, zobowiązaniami sojuszniczymi między państwami członkowskimi, istnieniem sił operacyjnych oraz infrastrukturą militarną (bazy wojskowe) umożliwiającą szybkie reagowanie w sytuacjach konfliktowych. O sile i skuteczności NATO przesądza również jednolita struktura dowodzenia, co jak pokazały takie akcje jak Pustynna Burza w Zatoce Perskiej czy interwencja w byłej Jugosławii stanowi podstawę sukcesu działań Sojuszu. NATO nie jest jednak wyłącznie strukturą militarną, jest to także pakt polityczny, w którym bardzo dużą rolę odgrywają Stany Zjednoczone. NATO jest kluczową organizacją w tworzeniu i utrzymywaniu tak zwanych transatlantyckich powiązań między Europą a Stanami Zjednoczonymi, które w przekonaniu wielu umożliwiają zachowanie w Europie pokoju i stabilizacji. Stałym elementem transatlantyckich powiązań jest wojskowa obecność Stanów Zjednoczonych w Europie. Historia Sojuszu W marcu 1948 roku pięć państw zachodnioeuropejskich (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg i Wielka Brytania) podpisało tak zwany traktat brukselski, który stawiał jako cel utworzenie wspólnego systemu obronnego, mającego umożliwić przeciwstawienie się ideologicznym, politycznym i wojskowym zagrożeniom ze strony Związku Sowieckiego. Sygnatariusze traktatu podjęli rokowania ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą, które zakończyły się podpisaniem w kwietniu 1949 roku traktatu waszyngtońskiego. Traktat powoływał wspólny system obronny opierający się na zobowiązaniach sojuszniczych. Zagrożenie któregokolwiek z państw członkowskich wymagało militarnej reakcji pozostałych, włącznie z użyciem broni nuklearnej. Do traktatu prócz wymienionych państw przystąpiły również Dania, Islandia, Norwegia, Portugalia, Włochy, później także RFN i Hiszpania. NATO dzięki tzw. atomowemu parasolowi Stanów Zjednoczonych było w okresie 1949 1989 skuteczną organizacją obronną, stabilizującą bipolarny układ sił w świecie: Związek Sowiecki Stany Zjednoczone, określany również mianem zimnej wojny. Dzięki stosowaniu strategii odstraszania wobec Układu Warszawskiego NATO powstrzymywało realizowanie imperialnych celów Związku Radzieckiego na świecie, co prowadziło czasami do eskalacji konfliktów między supermocarstwami: np. wojna koreańska w latach 50., kubański kryzys rakietowy w latach 60. czy wojna w Albanii w latach 80. Sojusz stawiał sobie za cel utrzymanie militarnej kontroli nad Niemcami, a w późniejszych latach podtrzymanie militarnego związku Niemiec z Zachodem. Upadek komunizmu i rozwiązanie Układu Warszawskiego postawiło przed NATO konieczność wewnętrznej reformy i nałożyło na Sojusz zupełnie nowe zadania. Struktura Sojuszu Kwatera Główna NATO mieści się w Brukseli i jest polityczną siedzibą Sojuszu. Mieszczą się tam stałe przedstawicielstwa i delegacje narodowe państw członkowskich, Biuro Sekretarza 410

Generalnego, Sekretariat Międzynarodowy, Międzynarodowy Sztab Wojskowy i wiele innych instytucji. Każde państwo członkowskie NATO posiada swojego stałego przedstawiciela (ambasadora) w Radzie Północnoatlantyckiej oraz tzw. delegaturę narodową, czyli własne biuro. Działalność Rady jest natomiast koordynowana przez Sekretariat Międzynarodowy, którego pracownicy są bezpośrednio rekrutowani przez NATO. Na czele Sekretariatu stoi sekretarz generalny wspomagany przez pięć departamentów. Jest on najważniejszą osobą w Sojuszu w sensie politycznym i reprezentuje go na zewnątrz. Natomiast na czele wojskowej struktury Sojuszu znajduje się Komitet Wojskowy wspomagany przez Międzynarodowy Sztab Wojskowy. Wojskowe struktury Sojuszu kierują działaniami Połączonych Sił Zbrojnych NATO, na które składają się siły zbrojne wszystkich państw członkowskich. Zdarzało się jednak, że na przykład jakieś państwo, np. Francja, która chciała zachować niezależny status mocarstwa nuklearnego, działały wyłącznie w politycznych, a nie militarnych strukturach NATO. Napisał Marek Cichocki MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2 Mapa Europy 411

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3 Ocena wystąpienia publicznego przykład kryteriów ocen Wymaga pracy Średnie Dobre Wybitne Mały kontakt z publicznością, małe zaangażowanie Umiarkowany kontakt z publicznością i zaangażowanie Dobry kontakt z publicznością i widoczne zaangażowanie Doskonały kontakt z publicznością i wyraźne zaangażowanie Mówcę trudno usłyszeć i zrozumieć Mówcę dosyć trudno usłyszeć i zrozumieć Mówcę łatwo usłyszeć i zrozumieć Mówcę znakomicie się słyszy i rozumie Brak głównej myśli i jasnej argumentacji Słaba główna myśl i argumentacja Jasna główna myśl i klarowne argumenty Główna myśl mówcy jest zawsze jasna, a argumenty świetnie sformułowane Mało dowodów i przykładów Obecność pewnych dowodów i przykładów Odpowiednie dowody i przykłady Przekonujące dowody i dobrze wybrane przykłady Ubogie słownictwo Odpowiedni dobór słów Dobry dobór słów Słownictwo ekspresyjne i oryginalne Wiele błędów językowych Obecność pewnych błędów językowych Prawie całkowity brak błędów językowych Brak błędów językowych lub składniowych Mówca nie mówi, Mówca mówi, Mówca przekonywająco mówi, Wypowiedź stanowi dla słuchaczy wyzwanie MATERIAŁ POMOCNICZY NR 4 Nowe zadania Sojuszu Upadek komunizmu, rozwiązanie Układu Warszawskiego oraz zjednoczenie Niemiec postawiło przed NATO konieczność znalezienia odpowiedzi na szereg istotnych pytań: Jakie powinny być cele NATO w nowej sytuacji na świecie? Jak dalece NATO powinno zreformować się wewnętrznie, aby móc realizować nowe cele? Jak i kiedy dokonać rozszerzenia NATO o nowych członków w Europie Środkowej? Jak ułożyć stosunki z Rosją? Wojna w Zatoce Perskiej wywołana atakiem Iraku na Kuwejt oraz wojna w byłej Jugosławii pokazały, że tylko NATO jest w stanie zgromadzić w odpowiednio szybkim czasie niezbędne środki militarne do przeprowadzenia operacji wojskowych w sytuacji konfliktu, zapewnić szybkie i jednorodne podejmowanie decyzji o działaniach oraz w efekcie rozwiązywać na świecie sytuacje konfliktowe, a następnie kontrolować na danym terenie przestrzeganie reguł umożliwiających zachowanie pokoju. Nie ma wątpliwości, że o skuteczności NATO decyduje przede 412

wszystkim silna pozycja Stanów Zjednoczonych w Sojuszu. Ani państwa Unii Europejskiej, ani ONZ nie były w stanie prowadzić samodzielnie skutecznych działań w sytuacji wojny. Dlatego też pojawiające się po 1989 roku w Europie poglądy, umiejętnie podsycane przez dyplomację rosyjską, o końcu Sojuszu i potrzebie stworzenia szerszego systemu europejskiego bezpieczeństwa są raczej nierealne i mają znaczenie czysto polityczne. Ani bowiem ONZ, ani Unia Zachodnioeuropejska (tzw. zbrojne ramię Unii Europejskiej), ani OBWE nie są w stanie zapewnić bezpieczeństwa w tym samym stopniu co NATO. Oczywiście niektóre państwa, jak Francja czy Rosja, są zainteresowane pomniejszeniem roli NATO, a tym samym zmniejszeniem roli Stanów Zjednoczonych w Europie, niemniej w sytuacjach realnego niebezpieczeństwa żadne z nich nie jest gotowe przejąć na siebie odpowiedzialności za zaprowadzenie pokoju. Nie wydaje się również, aby w dającej się przewidzieć przyszłości Unia Europejska dzięki wspólnej polityce zagranicznej i bezpieczeństwa potrafiła stworzyć samodzielny system obrony i bezpieczeństwa, który nie tylko chroniłby przed konfliktem kraje członkowskie Unii, ale również był zdolny do interwencji w innych częściach świata. Pierwotnie NATO miało bronić państw członkowskich przed agresją z zewnątrz. Nowy charakter NATO polegałby na działaniach poza terenem Sojuszu (tzw. działania out-of-area), które dzięki szybkiej interwencji wojskowej pozwoliłyby rozwiązywać konflikty regionalne na świecie. Jest to daleko idąca koncepcja ingerencji, która spotyka się ze sprzeciwem głównie ONZ, wskazującej na brak prawnych podstaw międzynarodowych do tego typu militarnych działań. Z drugiej jednak strony pokojowe misje ONZ w byłej Jugosławii zakończyły się fiaskiem, a dopiero interwencja NATO pozwoliła na zakończenie wojny i zaprowadzenie pokoju. Dla swoich działań NATO potrzebuje poparcia nie tylko ze strony ONZ, ale także takich państw jak Rosja. Interwencja w Jugosławii przeprowadzona została przy udziale oddziałów rosyjskich oraz państw Europy Środkowo-Wschodniej. Ich udział nie miał w istocie rzeczy znaczenia militarnego. W przypadku udziału Rosji chodziło raczej o sposób międzynarodowego legitymizowania działań NATO poza terenem Sojuszu, a w przypadku udziału państw Europy Środkowo-Wschodniej o praktyczne sprawdzenie możliwości współpracy wojskowej tych państw z Sojuszem, wynikających z Partnerstwa dla Pokoju. Nowe ułożenie stosunków NATO z Rosją stało się tym ważniejsze, że wobec zbliżenia się momentu rozszerzenia Sojuszu o niektóre państwa dawnego Układu Warszawskiego rósł sprzeciw Rosji. Na przełomie 1996/97 roku Francja wystąpiła z propozycją zwołania konferencji wielkich mocarstw z udziałem Rosji, na której miano rozważyć kwestię nowych stosunków NATO z Rosją i rozszerzenie Sojuszu. Również Niemcy były początkowo gotowe na spore ustępstwa wobec Rosji w sprawach bezpieczeństwa. Wydaje się, że dopiero stanowisko Stanów Zjednoczonych przeważyło w kwestii rozszerzenia NATO i nowej formy stosunków Sojuszu z Rosją. Wbrew Francji NATO zdecydowało się przyjąć na nowych członków tylko trzy państwa: Polskę, Czechy i Węgry. Jednocześnie stworzono Radę NATO Rosja, która ma działać równolegle do działań Rady Północnoatlantyckiej. Podejmowane w Radzie NATO Rosja decyzje nie mogą jednak odnosić się do wewnętrznych kwestii Sojuszu, a więc na przykład nie mogą zablokować decyzji o przyjęciu doń nowych członków. Napisał Marek Cichocki Rys. Jacek Gawłowski 413