Podręczniki Prawnicze Prawo rzymskie Instytucje Witold Wołodkiewicz Maria Zabłocka 5. wydanie C. H. Beck
I PODRÊCZNIKI PRAWNICZE W. Wo³odkiewicz/M. Zab³ocka Prawo rzymskie. Instytucje
II W sprzeda y: T. Maciejewski HISTORIA ADMINISTRACJI, wyd. 2 Skrypty Becka T. Maciejewski HISTORIA POWSZECHNA USTROJU I PRAWA, wyd. 3 Studia Prawnicze H. Izdebski HISTORIA MYŒLI POLITYCZNEJ I PRAWNEJ, wyd. 4 Podrêczniki Prawnicze T. Maciejewski HISTORIA USTROJU I PRAWA S DOWEGO POLSKI, wyd. 3 Podrêczniki Prawnicze R. Golat HISTORIA PAÑSTWA I PRAWA POLSKI Æwiczenia Becka J. Zajad³o (red.) LEKSYKON WSPÓ CZESNEJ TEORII I ILOZO II PRAWA Inne R. Krajewski LEKSYKON INSTYTUCJI WYMIARU SPRAWIEDLIWOŒCI I OCHRONY PRAWA Inne www.sklep.beck.pl
III Prawo rzymskie Instytucje Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka 5. wydanie poprawione i rozszerzone WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2009
IV Redakcja: Ksenia Rzepka Wydawnictwo C. H. Beck 2009 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, 00-203 Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN 978-83-255-1088-6
V Wstêp Prawo rzymskie by³o przez wiele wieków, obok prawa kanonicznego, podstawowym przedmiotem wyk³adanym na uniwersytetach europejskich. Idea stworzenia nowo ytnych narodowych systemów prawa prywatnego by³a, poczynaj¹c od XVIII wieku, przyczyn¹ krytyki nauczania prawa rzymskiego. Jednak nowo powstaj¹ce kodyfikacje prawa cywilnego w XIX i XX wieku nie potrafi³y oderwaæ siê od rzymskich korzeni. Mimo ró nic istniej¹cych miêdzy wspó³czesnymi systemami prawa prywatnego, prawo rzymskie stanowi i dziœ doskona³y punkt odniesienia i wspólny jêzyk prawników wychowanych i dzia³aj¹cych w pañstwach o odmiennych systemach prawnych. Ta rola prawa rzymskiego jest szczególnie wa na dziœ, przy podejmowanych próbach stworzenia zintegrowanego europejskiego systemu prawnego. W uniwersytetach polskich prawo rzymskie mimo licznych prób jego ograniczania osta³o siê w czasach socjalizmu realnego. Jest to jeden z istotnych czynników stosunkowo ³atwego przystosowywania prawa stworzonego w okresie PRL do standardów europejskich. Wydaj¹c podrêcznik instytucji prawa rzymskiego, autorzy opierali siê na swoim doœwiadczeniu dydaktycznym na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Chcieli przedstawiæ studentom wiadomoœci umo liwiaj¹ce zapoznanie siê z prawem rzymskim, odgrywaj¹cym tak wa n¹ rolê w uniwersyteckim kszta³ceniu prawników. Starali siê te napisaæ tekst odpowiadaj¹cy ich wizji prawa rzymskiego jako tego prawa, które oddzia³ywa³o i oddzia³uje wci¹ na doktrynê i praktykê wspó³czesnego prawa prywatnego. Przyjêty tytu³ Prawo rzymskie Instytucje nawi¹zuje do nazwy wystêpuj¹cej w klasycznych dzie³ach rzymskiej myœli prawniczej Institutiones, oznaczaj¹cej krótki wyk³ad podstaw danej dziedziny prawa. Autorzy celowo nawi¹zali do systematyki Instytucji Gaiusa i Justyniana. Odegra³a ona wielk¹ rolê w historii tworzenia nowoczesnej systematyki prawa. Autorzy dziêkuj¹ studentom Wydzia³u Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, którzy w roku akademickim 1993/94 byli pierwszymi czytelnikami i recenzentami skryptu zatytu³owanego Prawo rzymskie Bruliony wyk³adów 1993/94, czêœæ I i II. Praca ta by³a te wielokrotnie dyskutowana na seminarium prawa rzymskiego w Instytucie Historii Prawa UW.
VI Wstêp Szczególne wyrazy wdziêcznoœci wyra aj¹ autorzy doktorantom i asystentom Zak³adu Prawa Rzymskiego i Antycznego, pp. Agnieszce Kacprzak, Jerzemu Krzynówkowi oraz Franciszkowi Longchamps de Bérier. Ich sugestie i krytyczne uwagi by³y dla nas wielk¹ pomoc¹. Przyczyni³y siê one do nadania pracy obecnej formy, której wydania podjê³o siê zas³u one Wydawnictwo C.H. Beck. Autorzy dziêkuj¹ równie panu prof. dr. hab. Janowi Zab³ockiemu za pomoc w redakcyjnym przygotowaniu pracy do druku. Rozdzia³y I; II 4, 5 i 6; IX; X i XI opracowa³ Witold Wo³odkiewicz; rozdzia³y II 7; III; IV; V; VI; VII i VIII opracowa³a Maria Zab³ocka. Przed paragrafami zosta³a zacytowana literatura odnosz¹ca siê do danego zagadnienia. Autorzy, podaj¹c jedynie polsk¹ literaturê od roku 1945, wychodzili z za³o enia, e czytelnik pragn¹cy siêgn¹æ do bogatej, zagranicznej literatury prawa rzymskiego, mo e dojœæ do niej przez podane w wykazie literatury wybrane zagraniczne podrêczniki i bibliografie. Indeks terminów i zwrotów ³aciñskich oraz podawane w tekœcie odniesienia wewnêtrzne nawi¹zuj¹ do numerów brzegowych, podanych na marginesie stron. Warszawa, listopad 1995 r. Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka
VII Wstêp do drugiego wydania Wydaj¹c w 1996 roku podrêcznik prawa rzymskiego, autorzy byli œwiadomi, e ich opracowanie (jak ka de zreszt¹ dzie³o, a w szczególnoœci synteza, jak¹ jest podrêcznik) bêdzie wymaga³o zmian i uzupe³nieñ. Maj¹c tê œwiadomoœæ, we wstêpie do pierwszego wydania prosiliœmy Czytelników o wyra enie krytycznych uwag tak co do zawartoœci, jak i uk³adu podrêcznika. Uwagi te wysuwali studenci, prawnicy praktycy, a przede wszystkim nasi najbli si wspó³pracownicy, prof. Jan Zab³ocki, doktorzy Agnieszka Kacprzak, Jerzy Krzynówek, Franciszek Longchamps de Bérier oraz magistrzy Stefan Karolak, Zuzanna S³u ewska, Roman Sobotka i Jakub Urbanik, którzy przy realizowaniu procesu dydaktycznego pos³ugiwali siê tym podrêcznikiem. Niezmiernie cenne by³y dla nas uwagi wyra ane przez romanistów z innych polskich uniwersytetów, a w szczególnoœci uwagi zawarte w recenzji prof. Marka Kury³owicza z UMCS w Lublinie. Wszystkim osobom, które przyczyni³y siê do naszych przemyœleñ nad tekstem podrêcznika, wyra amy podziêkowania. Równie sami autorzy weryfikowali swój podrêcznik w czasie wyk³adów i egzaminów. Zastanawialiœmy siê nad wprowadzeniem pewnych zmian w uk³adzie podrêcznika, bez odejœcia jednak od podstawowego schematu, opartego na podziale personae res actiones. W niniejszym wydaniu wprowadziliœmy jedynie zmiany i uzupe³nienia w odniesieniu do poszczególnych kwestii, nie naruszaj¹c jednak uk³adu podrêcznika. Przejawi³o siê to w pozostawieniu numeracji bocznej z pierwszego wydania. W zakoñczeniu podrêcznika zamieœciliœmy ³aciñskie paremie prawnicze umieszczone na kolumnach nowego gmachu S¹du Najwy szego w Warszawie. Wydaje siê nam, e wydarzenie to, w którym uczestniczyli równie ni ej podpisani, wywo³a³o du e zainteresowanie nie tylko w polskim œrodowisku prawniczym i zas³uguje na zasygnalizowanie Czytelnikom podrêcznika. Warszawa, sierpieñ 2000 r. Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka
VIII Wstêp do trzeciego wydania W trzecim wydaniu autorzy dokonali zmian redakcyjnych i rzeczowych. Uzupe³nili równie bibliografiê. Nie naruszyli jednak struktury podrêcznika. Warszawa, lipiec 2001 r. Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka
IX Wstêp do czwartego wydania Przygotowuj¹c pierwsze wydanie podrêcznika Prawo rzymskie. Instytucje, autorzy nie byli pewni, czy podrêcznik ten spotka siê z yczliwym przyjêciem czytelników. Obawy nasze wynika³y z faktu, e uk³ad podrêcznika zosta³ oderwany od przyjêtego powszechnie schematu wykszta³conego w XIX-wiecznej szkole Pandektów. Uk³ad przyjêty w naszym podrêczniku, nawi¹zuj¹cy do trójpodzia³u Instytucji Gaiusa i Justyniana, stwarza³ dla autorów rozliczne problemy. Wydaje siê jednak, e jest on bardziej adekwatny przy przedstawianiu myœli jurysprudencji rzymskiej ni tzw. systematyka pandektowa, stworzona do okreœlonych celów skodyfikowania prawa prywatnego w XIX-wiecznych Niemczech. W ci¹gu dziesiêciu lat od pierwszego wydania niniejszego podrêcznika zmieni³ siê sposób nauczania prawa w polskich uniwersytetach i wy szych szko³ach prawniczych. Pomimo niezakoñczonych jak dot¹d zmian w zakresie nauczania prawa, miejsce prawa rzymskiego nie utraci³o w Polsce swego znaczenia. Jest to przedmiot obowi¹zkowy na ogromnej wiêkszoœci polskich wydzia³ów prawa. Jedynie niektóre wydzia³y uzna³y prawo rzymskie za przedmiot do wyboru. Ciekawe jednak, e równie na tych wydzia³ach, wiêkszoœæ studentów wybiera kurs i egzamin z prawa rzymskiego. Œwiadczy to o rozumieniu przez nich, e do studiowania prawa nie wystarczy poznanie jedynie aktualnych przepisów prawa, lecz trzeba równie poznaæ Ÿród³a wspó³czesnej kultury i doktryny prawnej. Potrzeba poznania prawa rzymskiego sta³a siê jeszcze bardziej aktualna z chwil¹ wejœcia Polski do Unii Europejskiej. W pracach nad zbli eniem systemów prawnych krajów UE niezbêdne bêdzie zrozumienie pomiêdzy prawnikami, którzy bêd¹ musieli stosowaæ prawo zunifikowane, zuniformizowane czy te jedynie zharmonizowane. Jakie bêd¹ podstawy tego zrozumienia? Na pewno przyczyniaæ siê do tego bêdzie przep³yw studentów korzystaj¹cych z mo liwoœci zaliczania tzw. kredytów, w ramach europejskich programów edukacyjnych czy te tworzenia ró nych szkó³ prawa obcego, pomagaj¹cych zrozumieæ podstawy prawa obowi¹zuj¹cego w poszczególnych pañstwach UE. Samo poznanie przepisów nie przyczyni siê jednak do zrozumienia miêdzy prawnikami poszczególnych krajów Wspólnoty Europejskiej. Konieczne bêdzie
X Wstêp do czwartego wydania znalezienie wspólnych Ÿróde³ przysz³ego ius privatum europaeum. Czy Ÿróde³ tych mo na poszukiwaæ w prawie rzymskim, które jak to siê czêsto powtarza stanowi³o jeden z istotnych sk³adników kultury europejskiej. A mo e nale y szukaæ tych Ÿróde³ w prawie anglo-amerykañskim. W procesie unifikacji prawnej Europy bêd¹ musia³y wspó³zawodniczyæ dwa modele: jeden oparty na prawie rzymskim, drugi na prawie anglo-amerykañskim (tzw. model œródziemnomorski i model atlantycki). Autorzy w wydaniu czwartym wprowadzili szereg zmian tak rzeczowych, jak i redakcyjnych. Uwzglêdnili równie polsk¹ literaturê prawa rzymskiego, która ukaza³a siê w pierwszych latach XXI wieku. U³atwi to zainteresowanemu czytelnikowi zapoznanie siê z literatur¹ monograficzn¹. Polecamy równie uwadze studiuj¹cych prawo rzymskie wydan¹ przez Wydawnictwo C. H. Beck w roku 2002 (wyd. 2 2008), ksi¹ kê Agnieszki Kacprzak i Jerzego Krzynówka, Prawo rzymskie. Pytania, kazusy, tablice. Ksi¹ ka ta wychodz¹ca znacznie poza zakres wymagañ egzaminacyjnych stanowi doskona³e uzupe³nienie naszego podrêcznika, przez pokazanie bogactwa kazuistyki i interpretacji dokonywanej przez rzymsk¹ jurysprudencjê. Warszawa, lipiec 2005 r. Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka
XI Wstêp do pi¹tego wydania W pi¹tym wydaniu podrêcznika Prawo rzymskie Instytucje autorzy wprowadzili pewne zmiany redakcyjne i rzeczowe. Zosta³a te uzupe³niona literatura powo³ywana przed poszczególnymi paragrafami. Poczynaj¹c od pierwszego wydania, powo³anie literatury mia³o istotne znaczenie dla naszego podrêcznika. Umo liwia ono studentom i innym osobom zainteresowanym siêgniêcie do polskiej literatury monograficznej prawa rzymskiego. W obecnym wydaniu, uzupe³niaj¹c literaturê, autorzy ograniczyli siê do pozycji dotycz¹cych rzymskiego prawa prywatnego i karnego. Pominêli natomiast literaturê dotycz¹c¹ ustroju Rzymu. Przyjêcie takiej zasady wynika z tego, e w ostatnich latach polskie badania dotycz¹ce ustroju rzymskiego uleg³y znacznemu natê eniu. Uwzgêdnianie tych prac w podrêczniku, którego celem jest przedstawienie rzymskiego prawa prywatnego, wychodzi³oby poza w³aœciwy zakres opracowania. Nie zosta³y równie uwzglêdnione liczne prace autorów polskich wydane w jêzykach obcych. Liczba tych prac jest stosunkowo du a. Osoby zainteresowane mog¹ je odnaleÿæ za poœrednictwem ukazuj¹cych siê bibliografii historyczno- -prawnych. Warszawa, sierpieñ 2009 r. Witold Wo³odkiewicz Maria Zab³ocka
XII
XIII Spis treœci Str. Nb. Wstêp... V Wstêp do drugiego wydania... VII Wstêp do trzeciego wydania... VIII Wstêp do czwartego wydania... IX Wstêp do pi¹tego wydania... XI Wykaz skrótów... XXIII Opracowania encyklopedyczne i s³owniki, podrêczniki, wybory Ÿróde³, prace pomocnicze... XXV Wprowadzenie... 1 Rozdzia³ I. Znaczenie nauki prawa rzymskiego... 1 1 1. Rola prawa rzymskiego w nauczaniu prawa... 1 1 2. Znaczenie terminu prawo rzymskie... 2 2 3. Znaczenie prawa rzymskiego w dziejach prawa w Europie... 5 5 I. Korzenie wspó³czesnej Europy... 6 5 II. Prawo rzymskie jako podstawa wspó³czesnego prawa prywatnego 7 6 III. Prawo rzymskie jako podstawa historycznego spojrzenia na prawo 9 8 Rozdzia³ II. Rzymskie definicje prawa, systematyzacja prawa i pojêcia prawne... 12 9 4. Definicja prawa... 12 9 I. Uwagi wstêpne... 12 9 II. Elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskich... 14 10 5. Podzia³y prawa... 16 11 I. Znaczenie podzia³ów w definiowaniu prawa... 16 11 II. Zasada personalnoœci prawa i wynikaj¹ce z niej podzia³y prawa 16 12 1. Zasada personalnoœci a zasada terytorialnoœci prawa... 16 12 2. Ius civile... 18 13 3. Ius gentium... 18 14 4. Ius honorarium... 19 15 5. Ius vetus ius novum... 20 16 III. Podzia³ prawa na ius strictum i ius aequum... 20 17 IV. Podzia³ prawa na publiczne i prywatne... 22 19 V. Podzia³ stosunków prawnych na stosunki chronione za pomoc¹ actiones in rem oraz actiones in personam... 23 20 1. Uwagi wstêpne... 23 20 2. Prawa w³adcze skuteczne erga omnes... 24 21 3. Prawa wzglêdne, skuteczne wobec okreœlonych osób (inter partes)... 25 22
XIV Spis treœci Str. Nb. 6. Rzymskie systematyzacje prawa prywatnego... 26 23 I. Znaczenie systematyki prawa... 26 23 II. Systematyka ustawy XII tablic... 26 24 III. Systematyka edyktowa... 29 25 IV. Systematyka naukowa... 29 26 1. Idee Cycerona dotycz¹ce sposobu przedstawiania prawa... 29 26 2. Systematyka Instytucji Gaiusa... 30 27 3. Systematyka pandektowa... 32 28 7. Zdarzenia wywo³uj¹ce skutki prawne... 32 29 I. Uwagi wstêpne... 33 29 II. Dzia³ania prawne pojêcie i klasyfikacja... 33 30 1. Pojêcie... 33 30 2. Czynnoœci formalne i nieformalne... 34 31 3. Czynnoœci jednostronne i dwustronne... 34 32 4. Czynnoœci miêdzy yj¹cymi (inter vivos) i na wypadek œmierci (mortis causa)... 35 33 5. Czynnoœci rozporz¹dzaj¹ce i zobowi¹zuj¹ce... 35 34 6. Czynnoœci odp³atne i nieodp³atne (pod tytu³em darmym)... 35 35 7. Czynnoœci przyczynowe (kauzalne) i czynnoœci abstrakcyjne (oderwane)... 36 36 8. Czynnoœci fiducjarne... 37 37 III. Elementy czynnoœci prawnej... 38 38 1. Essentialia, naturalia i accidentalia negotii... 38 38 2. Warunek... 39 39 3. Termin... 40 43 4. Polecenie... 41 44 IV. Oœwiadczenie woli i jego wady... 41 45 V. Modyfikacja niewa nej czynnoœci prawnej... 43 47 VI. Skutki zdarzeñ prawnych... 44 48 VII. Zastêpstwo... 45 49 Rozdzia³ III. ród³a prawa... 46 50 8. Periodyzacja prawa rzymskiego... 46 50 9. ród³a prawa w okresie archaicznym... 46 51 I. Zwyczaj... 47 51 II. Leges regiae... 47 52 III. Ustawa XII tablic... 48 53 IV. Leges i plebiscita... 49 54 V. Interpretacja ustawy XII tablic i pocz¹tki rzymskiej jurysprudencji 50 57 10. ród³a prawa w okresie przedklasycznym... 51 59 I. Edykty urzêdników... 52 59 II. Wp³yw jurystów na rozwój i doskonalenie prawa... 53 61 11. ród³a prawa w okresie klasycznym... 54 62 I. Zaprzestanie uchwalania leges... 55 62 II. Senatus consulta... 55 63 III. Uporz¹dkowanie edyktów... 56 64 IV. Konstytucje cesarskie... 57 65 V. Prawotwórcza dzia³alnoœæ prawników... 58 66 1. Ius respondendi... 58 66
Spis treœci XV Str. Nb. 2. Szko³y prawa i najwybitniejsi juryœci... 59 68 3. Instytucje Gaiusa... 60 71 12. ród³a prawa w okresie poklasycznym... 61 72 I. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich... 61 72 II. Próby uporz¹dkowania ius... 62 74 III. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej... 63 75 IV. Przedjustyniañskie próby kodyfikacji leges i ius... 64 77 13. ród³a prawa justyniañskiego... 65 79 Czêœæ I. Prawo dotycz¹ce osób... 69 Rozdzia³ IV. Osoby... 69 86 14. Prawo dotycz¹ce osób w systematyce Instytucji Gaiusa... 69 86 15. Osoby fizyczne... 69 87 I. Wolni niewolnicy... 70 87 1. Uwagi wstêpne... 70 87 2. Powstanie niewoli... 71 88 3. Sytuacja prawna niewolników... 71 89 4. Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolnika... 75 95 5. Ustawodawstwo Augusta dotycz¹ce niewolników... 77 99 6. Sytuacja prawna wyzwoleñców... 78 100 7. Osoby in mancipio i stany podobne... 79 101 II. Obywatele rzymscy nieobywatele... 79 102 III. Osoby sui iuris i alieni iuris wiêÿ agnacyjna... 81 106 IV. Pokrewieñstwo kognacyjne... 83 109 V. Zdolnoœæ prawna... 84 112 16. Osoby prawne... 86 115 Rozdzia³ V. Rodzina... 89 117 16a. Wprowadzenie... 89 117 17. Prawo ma³ eñskie... 90 118 I. Zarêczyny (sponsalia)... 92 118 II. Iustum matrimonium... 92 119 1. Definicja ma³ eñstwa... 92 119 2. Zawarcie ma³ eñstwa... 93 120 3. Wymogi iustum matrimonium... 93 121 4. Rozwi¹zanie ma³ eñstwa... 94 122 III. Conventio in manum... 95 123 IV. Stosunki osobiste i maj¹tkowe miêdzy ma³ onkami... 96 124 1. Stosunki osobiste... 96 124 2. Stosunki maj¹tkowe... 97 125 3. Posag... 98 126 4. Donatio ante nuptias... 99 128 V. Ustawodawstwo ma³ eñskie Augusta... 99 129 VI. Konkubinat... 101 130 18. Patria potestas... 102 131 I. Wejœcie pod patria potestas... 103 131 1. Uwagi wstêpne... 103 131 2. Urodzenie w iustum matrimonium... 104 132
XVI Spis treœci Str. Nb. 3. Przysposobienie: adoptio i adrogatio... 104 133 4. Legitimatio... 106 136 II. Uprawnienia i obowi¹zki wynikaj¹ce z patria potestas... 106 137 III. Wyjœcie spod patria potestas... 107 139 IV. Sytuacja prawna osób bêd¹cych pod patria potestas... 108 140 19. Opieka (tutela) i kuratela... 110 142 I. Powo³anie opiekuna... 110 142 II. Tutela impuberum... 111 143 III. Tutela mulierum... 111 144 IV. Kuratela... 112 145 20. Zdolnoœæ do czynnoœci prawnych... 114 146 Czêœæ II. Prawo dotycz¹ce rzeczy... 117 Rozdzia³ VI. Rzeczy i ich podzia³y... 117 152 21. Pojêcie rzeczy... 117 152 I. Pojêcie res w prawie rzymskim... 117 152 II. Po ytki (fructus)... 117 153 22. Podzia³y rzeczy... 118 154 I. Podzia³y rzeczy w Instytucjach Gaiusa... 118 154 1. Res in patrimonio res extra patrimonium... 118 154 2. Res corporales res incorporales... 119 156 3. Res mancipi res nec mancipi... 120 157 II. Inne podzia³y rzeczy w prawie rzymskim... 121 158 1. Rzeczy ruchome (res mobiles) nieruchomoœci (res immobiles) 121 158 2. Rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) rzeczy oznaczone co do to samoœci (species)... 121 159 3. Rzeczy zu ywalne rzeczy niezu ywalne... 122 160 4. Rzeczy podzielne rzeczy niepodzielne... 122 161 5. Rzeczy pojedyncze rzeczy z³o one rzeczy zbiorowe... 122 162 Rozdzia³ VII. W³adanie rzeczami (prawo rzeczowe)... 124 163 23. Formy w³adania rzeczami... 124 163 I. W³asnoœæ... 124 163 1. Pojêcie w³asnoœci... 124 163 2. Rodzaje w³asnoœci rzymskiej... 125 164 3. Uprawnienia w³aœciciela i ich ograniczenia... 127 166 4. Wspó³w³asnoœæ... 129 171 II. Posiadanie... 130 172 1. Pojêcie posiadania... 130 172 2. Rodzaje posiadania... 131 174 24. Nabycie w³adania rzeczami... 132 175 I. Nabycie w³asnoœci... 133 175 1. Uwagi wstêpne... 133 175 2. Mancipatio... 133 176 3. In iure cessio... 134 178 4. Traditio... 135 179 5. Usucapio i longi temporis praescriptio... 137 183 6. Occupatio... 140 188
Spis treœci XVII Str. Nb. 7. Accessio... 141 189 8. Specificatio... 143 190 9. Thesaurus... 143 191 10. Fructus... 144 192 II. Nabycie posiadania... 144 193 25. Ochrona w³adania rzeczami... 145 196 I. Ochrona w³asnoœci (ochrona petytoryjna)... 146 196 1. Uwagi wstêpne... 146 196 2. Rei vindicatio... 146 197 3. Actio negatoria... 150 201 4. Actio Publiciana... 150 202 5. Œrodki ochrony wynikaj¹ce ze stosunków s¹siedzkich... 152 204 II. Ochrona posiadania (ochrona posesoryjna)... 154 205 1. Uwagi wstêpne... 154 205 2. Interdykty retinendae possessionis... 154 206 3. Interdykty recuperandae possessionis... 155 207 4. Zmiany w prawie poklasycznym i justyniañskim... 157 208 5. Interdykty adipiscendae possessionis... 157 209 26. Prawa na rzeczy cudzej (tzw. iura in re aliena)... 158 210 I. Uwagi wstêpne... 158 210 II. S³u ebnoœci (servitutes)... 159 211 1. S³u ebnoœci gruntowe (servitutes praediorum)... 159 211 2. S³u ebnoœci osobiste (tzw. servitutes personarum)... 160 212 3. Ustanowienie i zgaœniêcie s³u ebnoœci... 161 213 4. Ochrona s³u ebnoœci... 162 214 5. Zasady dotycz¹ce s³u ebnoœci... 162 215 III. Zastaw... 163 216 1. Uwagi wstêpne... 163 216 2. Fiducia... 163 217 3. Zastaw rêczny (pignus)... 163 218 4. Zastaw umowny (hipoteka)... 164 219 5. Ustanowienie i wygaœniêcie zastawu... 165 220 6. Przedmiot zastawu... 165 222 7. Realizacja zastawu... 166 223 8. Ochrona zastawu... 166 223a 9. Wieloœæ zastawów... 167 224 IV. Emfiteuza... 167 225 V. Superficies... 168 226 Rozdzia³ VIII. Spadki... 170 227 27. Miejsce spadków w systematyce Instytucji Gaiusa... 170 227 28. Hereditas i bonorum possessio... 170 228 I. Hereditas pojêcie podstawy powo³ania... 171 228 II. Bonorum possessio... 172 230 1. Geneza bonorum possessio... 172 230 2. Sytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiego... 173 231 29. Dziedziczenie testamentowe... 173 232 I. Pojêcie testamentu... 174 232 II. Rodzaje testamentów... 175 233
XVIII Spis treœci Str. Nb. 1. Archaiczne formy testamentu... 175 233 2. Mancipatio familiae testament mancypacyjny... 175 234 3. Testament pretorski... 176 235 4. Testamenty w okresie poklasycznym... 176 236 5. Testament o³nierski... 177 237 III. Treœæ testamentu... 177 238 1. Heredis institutio... 177 238 2. Substitutio... 179 239 3. Inne postanowienia zawarte w testamencie... 180 240 4. Wydziedziczenie (exheredatio) i tzw. dziedziczenie przeciwtestamentowe... 181 242 IV. Niewa noœæ i nieskutecznoœæ testamentu... 183 244 V. Kodycyl... 184 246 30. Dziedziczenie beztestamentowe... 185 247 I. Uwagi wstêpne... 185 247 II. Dziedziczenie wed³ug ustawy XII tablic... 185 248 III. Dziedziczenie wed³ug edyktu pretorskiego... 186 249 IV. Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu 188 250 V. Dziedziczenie wed³ug Nowel justyniañskich... 189 251 31. Nabycie spadku i jego skutki... 190 252 I. Nabycie spadku... 190 252 II. Sytuacja prawna spadkobiercy... 192 256 III. Wieloœæ dziedziców... 193 257 IV. Ochrona spadkobiercy... 193 258 32. Przysporzenia kosztem spadku... 194 259 I. Zapisy testamentowe (legata)... 195 259 II. Fideikomisy (fideicommissa)... 197 260 Rozdzia³ IX. Zobowi¹zania... 200 262 33. Wprowadzenie... 200 262 I. Miejsce zobowi¹zañ w systematyce Instytucji Gaiusa... 200 262 II. Pojêcie zobowi¹zania... 200 263 1. Uwagi wstêpne... 200 263 2. Okreœlenia zobowi¹zañ w Ÿród³ach prawa rzymskiego... 201 264 3. Elementy rzymskiej obligatio... 201 265 III. Teorie odnosz¹ce siê do genezy rzymskiej obligatio... 202 266 34. Podzia³y zobowi¹zañ... 205 267 I. Znaczenie klasyfikacji zobowi¹zañ... 205 267 II. Podzia³y zobowi¹zañ z uwagi na ich charakter... 205 268 1. Podzia³ zobowi¹zañ na jednostronne i dwustronne... 205 268 2. Podzia³ zobowi¹zañ na zobowi¹zania œcis³ego prawa (stricti iuris) i dobrej wiary (bonae fidei)... 206 269 3. Tzw. zobowi¹zania cywilne (obligationes civiles) i zobowi¹zania naturalne (obligationes naturales)... 207 270 35. Œwiadczenie... 208 271 I. Pojêcie i rodzaje œwiadczenia... 208 271 II. Wymagania dotycz¹ce œwiadczenia... 209 272 III. Œwiadczenie w rzeczach okreœlonych co do genus lub co do species 210 273 IV. Wieloœæ œwiadczeñ... 210 274
Spis treœci XIX Str. Nb. 1. Zobowi¹zania przemienne (obligatio alternativa)... 210 275 2. Upowa nienie przemienne (facultas alternativa)... 211 276 V. Podzielnoœæ œwiadczenia i solidarnoœæ... 211 277 1. Podzielnoœæ œwiadczenia... 211 277 2. Solidarnoœæ... 212 278 36. ród³a zobowi¹zañ... 212 279 I. Uwagi wstêpne... 213 279 II. Klasyfikacja Ÿróde³ zobowi¹zañ przedstawiona przez Gaiusa w Instytucjach i jej rozwój w Res cottidianae... 214 280 1. Dwójpodzia³ Ÿróde³ zobowi¹zañ w Instytucjach Gaiusa... 214 280 2. Trójpodzia³ Ÿróde³ zobowi¹zañ w Res cottidianae... 214 281 III. Klasyfikacja Ÿróde³ zobowi¹zañ w Instytucjach justyniañskich. 215 282 IV. Inne klasyfikacje Ÿróde³ zobowi¹zañ... 216 283 37. Zobowi¹zania z kontraktów i zdarzeñ do nich zbli onych... 217 284 I. Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego... 219 284 II. Klasyfikacja kontraktów... 220 285 III. Kontrakty realne (obligationes re contractae)... 221 286 1. Po yczka (mutuum)... 221 286 2. U yczenie (commodatum)... 223 287 3. Przechowanie (depositum)... 224 288 4. Zastaw rêczny (pignus)... 225 289 IV. Kontrakty s³owne (obligationes verbis contractae)... 226 290 V. Kontrakty literalne (obligationes litteris contractae)... 228 291 VI. Kontrakty konsensualne (obligationes consensu contractae)... 229 292 1. Kupno-sprzeda (emptio venditio)... 229 292 2. Najem (locatio conductio)... 232 295 3. Spó³ka (societas)... 234 296 4. Zlecenie (mandatum)... 236 297 VII. Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego... 237 298 1. Uwagi wstêpne... 237 298 2. Kontrakty realne nienazwane... 237 299 3. Pacta... 239 300 4. Rozszerzenie pojêcia kontraktów... 241 301 VIII. Jakby kontrakty (obligationes quasi ex contractu)... 241 302 1. Pojêcie jakby kontraktów... 241 302 2. Negotiorum gestio... 242 303 3. Tutela... 242 304 4. Legatum... 243 305 5. Solutio indebiti... 243 306 38. Zobowi¹zania powsta³e z czynów niedozwolonych i ze zdarzeñ do nich zbli onych... 244 309 I. Pojêcie czynu niedozwolonego (delictum) w prawie rzymskim. 248 309 II. Poszczególne delikty... 249 310 1. Furtum... 249 310 2. Rapina... 253 313 3. Damnum iniuria datum... 253 314 4. Iniuria... 258 317 III. Przestêpstwa prawa pretorskiego... 261 321 1. Uwagi wstêpne... 261 321