NA TROPIE SZTUKI ZWYRODNIAŁEJ KONFISKATA DZIEŁ SZTUKI MODERNISTYCZNEJ DOKONANA PRZEZ NARODOWYCH SOCJALISTÓW W 1937 R., ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SZCZECINA, WROCŁAWIA I BYTOMIA Meike Hoffmann 75 lat temu, w czerwcu 1937 r. w Niemczech rozpoczęła się bezprecedensowa kampania przeciw sztuce modernistycznej. Narodowi socjaliści w ciągu kilku miesięcy skonfiskowali ponad 21 000 dzieł tzw. sztuki zwyrodniałej 1400 malarzy, grafików i rzeźbiarzy z około 100 muzeów. Doprowadziło to do sytuacji, że modernizm prawie w całości zniknął ze zbiorów publicznych. Tymi działaniami były objęte także muzea w Szczecinie, Wrocławiu i Bytomiu, które należały wówczas do Rzeszy Niemieckiej. Po akcji konfiskaty do dnia dzisiejszego nie odzyskano tych znakomitych zbiorów. Po zabezpieczeniu część dzieł przewieziono do Monachium i tam na wystawie Sztuka zwyrodniała postawiono je jakby pod pręgierzem. Pozostałe dzieła trafiły do Berlina w celu zdeponowania ich w tzw. składzie Victoria berlińskiej Spółki Portowej i Magazynowej (Berliner Hafen- und Lagergesellschaft) przy Köpenicker Straße 24. Nie ustalono jeszcze, co ma się z nimi stać. 13 stycznia 1938 r. Adolf Hitler dokonał przeglądu skonfiskowanych zbiorów w Berlinie. Joseph Goebbels, który towarzyszył Hitlerowi, zanotował w swoim dzienniku: Razem z führerem przeglądaliśmy stosy dokumentów sztuki zwyrodniałej. Przez 2 godziny. Wynik jest druzgoczący. Żaden obraz się nie obroni!1 Co było takiego niebezpiecznego w sztuce modernistycznej, że na zawsze miała zniknąć z muzeów? Co się stało ze skonfiskowanymi dziełami po wyroku Hitlera z roku 1938? Jak sytuacja wyglądała w poszczególnych miastach? 1. Adolf Hitler ogląda zbiory sztuki zwyrodniałej przechowywane przy Köpenicker Straße 24, 13 stycznia 1938 1. Adolf Hitler examines collections of degenerate art stored in 24 Köpenicker Straße, 13 January 1938 58
badania proweniencyjne muzealiów 2. Zrzut z ekranu głównego bazy danych inwentaryzacji skonfiskowanych dzieł sztuki zwyrodniałej, z rekordem dotyczącym obrazu Lyonela Feiningersa pt. Der Grützturm (nr EK 14148) ze Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu 2. Screenshot of the inventory database of confiscated works of degenerate art, with a record pertaining to a painting by Lyonel Feiningers: Der Grützturm (no. EK 14148) from the Silesian Museum of Fine Arts in Wrocław gólności w związku ze zintensyfikowaniem proweniencyjnych poszukiwań dokumentacyjnych na płaszczyźnie międzynarodowej w instytucjach publicznych, w celu sprawdzania zasobów pod kątem legalności ich pochodzenia. Sztuka zwyrodniała konfiskata i inwentaryzacja Jednostka ds. badań nad sztuką zwyrodniałą Wiosną 2003 r. z inicjatywy Fundacji Ferdynanda Möllera powołano Jednostkę ds. badań nad sztuką zwyrodniałą w Instytucie Historii Sztuki Wolnego Uniwersytetu Berlina (Freie Universität Berlin). Od samego początku w jej działalność zaangażowani byli historycy sztuki Andreas Hüneke i Christoph Zuschlag obaj są cenionymi znawcami narodowosocjalistycznej polityki w zakresie sztuki. W roku 2006 Zuschlag otrzymał nominację i przeszedł na Uniwersytet Koblencji/Landau. Jego następcą w Jednostce ds. badań nad sztuką zwyrodniałą została autorka niniejszego opracowania, jako pracownik naukowy i koordynator projektu. Przy wsparciu dwóch studentów ten mały zespół pod kierownictwem prof. Klausa Krügera w szczegółowym opracowaniu ma zrekonstruować akcję konfiskaty z roku 1937. Celem pracy jest stworzenie inwentaryzacji wszystkich skonfiskowanych wówczas dzieł sztuki, która od roku 2005 jest prowadzona w wielorelacyjnej bazie danych. Każde dzieło w celu identyfikacji jest opatrzone niezbędną dokumentacją oraz zdjęciami. W centrum uwagi poszukiwań dokumentacyjnych są losy skonfiskowanych dzieł sztuki aż do momentu, gdy znalazły się w obecnym miejscu wieloaspektowe, a w jednostkowych przypadkach politycznie kontrowersyjne poszukiwanie zaginionej sztuki. Od kwietnia 2010 r. do części bazy danych pod tytułem Wykaz wszystkich dzieł sztuki skonfiskowanych w roku 1937 z niemieckich muzeów w ramach akcji «sztuka zwyrodniała»" każdy zainteresowany użytkownik ma bezpłatny dostęp w internecie2. Dotychczas opublikowane informacje są stale uzupełniane i aktualizowane. Do wiosny 2013 r. czyli z okazji dziesięciolecia istnienia Jednostki ds. badań nad sztuką zwyrodniałą w internecie mają być dostępne online rekordy danych 10 000 dzieł sztuki. Baza danych jest nieodzownym środkiem pomocniczym dla pracowników muzeów w szcze- Podstawą wszystkich naszych badań jest wykaz skonfiskowanych dzieł sztuki, przygotowany przez narodowych socjalistów. Jospeh Goebbels, wykonując zarządzenie Hitlera, nakazał usunąć znajdujące się w niemieckim posiadaniu na poziomie rzeszy, krajów związkowych i gmin dzieła niemieckiej sztuki upadłej od roku 19103 i zebrać je w ramach pierwszej akcji w lipcu 1937 r. na legendarnej wystawie Sztuka zwyrodniała w Monachium (19 lipca 30 listopada 1937). Zaraz potem w sierpniu tego roku uruchomił szeroko zakrojoną akcję, mającą na celu całkowite oczyszczenie świątyni sztuki w Niemczech ze sztuki modernistycznej. Ponadto prawnikowi, który miał otwarty przewód doktorski, oraz historykowi sztuki Rolfowi Hetschowi (1903 1946) powierzono zarządzanie sztuką zwyrodniałą i w sierpniu 1937 r. Izba Sztuk Pięknych Rzeszy (RbK) zleciła mu skatalogowanie i inwentaryzację zabezpieczonych dzieł sztuki. Rolf Hetsch opracował podstawowy wykaz i nadał numery inwentaryzacyjne tzw. numery EK. Zinwentaryzował łącznie 16 558 pozycji w tamtych czasach było to pod względem logistycznym osiągnięcie mistrzowskie. Niestety, zestawienie wykonane przez Hetscha nie jest wolne od licznych pomyłek i błędów. Dane dotyczące poszczególnych dzieł są dość skromne. Ewidencjonowane są tylko nazwiska artystów, tytuły często przypadkowe, techniki ogólnie podzielone na malarstwo, rzeźbę, grafikę. Brakuje danych na temat wymiarów oraz dat powstania. Poza tym na liście są 583 pozycje puste, a brakuje wpisów o skonfiskowanych dziełach sztuki, co można udowodnić. 3. Zrzut strony startowej bazy danych online Wykazu wszystkich dzieł sztuki skonfiskowanych w roku 1937 z niemieckich muzeów w ramach akcji «sztuka zwyrodniała», http://entartetekunst.geschkult. fu-berlin.de 3. Screenshot of the homepage of the online database http://entartetekunst.geschkult.fu-berlin.de 59
Równocześnie z prowadzoną inwentaryzacją Adolf Hitler, Joseph Goebbels i Hermann Göring planowali wykorzystanie skonfiskowanych dzieł sztuki. Podstawą była uchwalona 31 maja 1938 r. Ustawa o konfiskacie wyrobów sztuki zwyrodniałej 6, legalizująca konfiskatę bez prawa do odszkodowania zarekwirowanych dzieł sztuki z instytucji publicznych. Kompetencje w zakresie wykorzystania sztuki zwyrodniałej przekazano IX wydziałowi Ministerstwa Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy i powołano właściwą komisję. Wraz ze zmianą właściwości także Rolf Hetsch przeszedł z Izby Sztuk Pięknych Rzeszy do Ministerstwa Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy, do IX wydziału i jako referentowi powierzono mu koordynację wykorzystania skonfiskowanych dzieł sztuki. Podczas gdy konfiskata z 1937 r. w pierwszej kolejności miała na celu wycofanie na zawsze sztuki modernistycznej w Niemczech z przestrzeni publicznej, to wraz z planowaniem wykorzystania dzieł sztuki miały one zróżnicowane przeznaczenie. Podzielone zostały na sześć grup o różnej funkcji i odpowiednio umieszczone w różnych lokalizacjach. Na podstawie pierwszej listy inwentaryzacyjnej Hetsch przygotował wielotomowy wykaz, zgodny z kryteriami wykorzystania. 1. Najpierw wydzielono dzieła, które można wykorzystać na płaszczyźnie międzynarodowej, tzn. dzieła sztuki, które można za dewizy sprzedać za granicę. Ta grupa stanowiła ok. 20% całego skonfiskowanego zbioru. Dzieła zaklasyfikowane do tej grupy oddzielono od pozostałych i złożono w dużo bardziej reprezentacyjnych pomieszczeniach zamku Schönhausen, położonego w północnej części Berlina, gdzie mogli je oglądać handlarze i zainteresowani kolekcjonerzy. Specjalną wyprzedaż zainaugurował prowadzący galerię sztuki Szwajcar Theodor Fischer. 30 czerwca 1939 r. pod hasłem Malarstwo i rzeźby mistrzów modernizmu z niemieckich muzeów zorganizował aukcję w Lucernie, na którą wyszukał 125 dzieł mistrzów ze zbiorów, które można wykorzystać na płaszczyźnie międzynarodowej w zamku Schönhausen. Do sprzedaży detalicznej pozostałych dzieł sztuki upoważniono w zasadzie czterech handlarzy dzieł sztuki: Ferdynanda Möllera (1882 1956) i Karla 4. Rolf Reinhold Bernhard Hetsch (1903 1946) prawnik i historyk sztuki, któremu powierzono zarządzanie sztuką zwyrodniałą, 1939 4. Rolf Reinhold Bernhard Hetsch (1903 1946) lawyer and historian of art entrusted with administering degenerate art, 1939 Teczki z grafikami i zbiory dzieł często są opatrzone jednym numerem EK, tak że nie wszystkie obiekty osobno są objęte ewidencją. W niektórych przypadkach podane są jedynie dane dotyczące wagi skonfiskowanych dzieł sztuki, jak np. dla zbiorów Hansische Hochschule für Bildende Künste w Hamburgu pod numerem EK 13893: 7 kilogramów rysunków i kolaży. Dzisiaj z list Rolfa Hetschsa zachowały się już tylko fragmenty 4. Ważnym dokumentem w badaniach dotyczących konfiskaty dzieł sztuki zwyrodniałej jest lista znajdująca się w londyńskim Muzeum Wiktorii i Alberta. W roku 1997 Andreasowi Hüneke udało się ustalić, że jest ona dokładną kopią wykazu narodowych socjalistów. Lista ta pochodzi ze spuścizny zajmującego się handlem dziełami sztuki Harry ego Fischera (1903 1977) i dlatego nazywa się ją listą Harry ego Fischera 5. Wykorzystanie skonfiskowanych dzieł sztuki 5. Strona ze skonfiskowanymi dziełami ze Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu, które były na liście Harry ego Fischera (1941/1942) 5. Page with confiscated artworks from the Silesian Museum of Fine Arts in Wrocław, mentioned on the Harry Fischer list (1941/1942) 60
6. Ustawa o konfiskacie wyrobów sztuki zwyrod niałej, 31 maja 1938 r., Dziennik Ustaw Rzeszy (RGBl) I, 1938, s. 612 6. Statute on the confiscation of degenerate art, 31 May 1938, Journal of Laws of the Reich (RGBl) I, 1938, p. 612 7. Widok Sali Ogrodowej w zamku Schönhausen, w której były przechowywane dzieła sztuki zwyrodniałej, 1938/1939 7. View of the Garden Hall at Schönhausen Castle, used for storing works of degenerate art, 1938/1939 Buchholza (1901 1992) z Berlina oraz Hildebranda Gurlitta (1895 1956) z Hamburga i Bernharda A. Böhmera (1892 1945) z Güstrow. 2. Były jeszcze inne kryteria selekcji powstał zbiór dzieł sztuki, które po konfiskacie i inwentaryzacji miały powrócić do wcześniejszych właścicieli do muzeów, z których pochodziły albo do osób prywatnych, ponieważ były objęte postanowieniami klauzuli łagodzącej Ustawę o konfiskacie z roku 1938. Dotyczyło to tzw. przypadków granicznych zwyrodnienia, w stosunku do których cofnięto konfiskatę z powodów stylistycznych. Chodziło tu także, w przypadkach wyjątkowych, o dzieła sztuki, które w tych muzeach jako dzieła wypożyczone były tylko na wystawach czasowych, a także o dzieła sztuki użyczone przez zagranicznych właścicieli i twórców, wobec których rozważano zwrot dzieł ze względów politycznych. Zwróconych miało być ok. 1,5% skonfiskowanych dzieł sztuki. 3. Wydzielono specjalny zbiór dzieł sztuki, które złożono w piwnicy Ministerstwa Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy. Do tej grupy zaliczono głównie dzieła sztuki mniej znanych artystów, ale także pojedyncze obrazy i grafiki Maksa Beckmanna, Marca Chagalla, Ottona Diksa, Lyonela Feiningera, Ericha Heckela, Wassily ego Kandinsky ego, Emila Noldego i bardzo dużo dzieł Maksa Pechsteina. Jakie było pierwotne przeznaczenie tej grupy dzieł, stanowiących ok. 9% wszystkich skonfiskowanych dzieł sztuki, pozostaje do dzisiaj kwestią niewyjaśnioną. 4. Grupa ok. 4% skonfiskowanych dzieł sztuki obejmowała eksponaty wystawowe. Należały do niej przede wszystkim te dzieła, które wystawiano, prezentując sztukę zwyrodniałą. Po pierwszej ekspozycji w Monachium w 1937 r. wystawa była pokazywana do wiosny 1941 r. w całych Niem- czech i Austrii, najpierw w większych miastach, jak w Berlinie, Hamburgu, Düsseldorfie i Wiedniu, a wraz z upływem lat także w miastach prowincji. Na obecnie polskich terenach wystawę można było zobaczyć najpierw w gmachu administracyjnym Prowincji Pomorskiej w Szczecinie (11 stycznia 5 lutego 1939). Dwa lata później część wystawy była pokazywana w Wałbrzychu, w siedzibie kierownictwa powiatowego NSDAP (18 stycznia 2 lutego 1941), a inna część wystawy w Pałacu Sejmu Stanów Górnych Łużyc w Zgorzelcu (25 stycznia 8 lutego 1941). Christoph Zuschlag dopiero niedawno odkrył kolejne trzy miejsca wystawy: Centrum Kształcenia Narodowego (Volksbildungshaus) w Legnicy (15 lutego 2 marca 1941), szkoła zawodowa w Opolu (data wystawienia nieznana) oraz Górnośląskie Muzeum Krajowe w Bytomiu (2 16 marca 1941) 7. Niezależnie od wystawy objazdowej sztuki zwyrodniałej, skonfiskowane dzieła sztuki pokazywano także na widowiskach Wieczny Żyd (1937 1941) albo Bolszewizm bez maski (1937 1939). 5. Oprócz eksponatów wystawowych była jeszcze druga grupa dzieł sztuki, które miały być wykorzystywane w celach propagandowych w tym przypadku do celów szkoleniowych w przyszłości. W związku z tym w berlińskim Gabinecie Rycin przechowywano prawie cały zbiór skonfiskowanych modernistycznych grafik, które umieszczono w zamku Schönhausen jako Zbiór historii współczesnej. Do tej grupy wykorzystania należało ponad 650 grafik, stanowiących 3,5% skonfiskowanych dzieł sztuki. 6. Zakwalifikowane do wyżej wymienionych pięciu grup dzieła sztuki umieszczone zostały w odpowiednich lokalizacjach. W składowanym przy Köpenicker Straße 24 zbiorze dzieł sztuki zwyrodniałej wyznaczeni handlarze sztuki jeszcze raz mogli wybrać dzieła, które chcieli wziąć w komis. 61
8. Ludwig Gies, Krucyfiks, ok. 1921, na wystawie Sztuka zwyrodniała, Monachium 1937 8. Ludwig Gies, Crucifix, about 1921, at the Degenerate art exhibition, Munich 1937 Pozostałe w przybliżeniu 5000 pozycji (20% obrazów i rzeźb, 80% prac na papierze) określono jako resztę niezdatną do wykorzystania, a Goebbels podjął decyzję o ich spaleniu, co też miało miejsce 30 marca 1939 r. w Berlińskiej Głównej Komendzie Straży Pożarnej, w dzielnicy Kreuzberg. Na szczęście pracownikom Jednostki ds. badań nad sztuką zwyrodniałą udało się odnaleźć ponad 150 dzieł sztuki z tej grupy w zbiorach publicznych, a więc nie spalono wówczas wszystkiego, co zostało do tego celu przeznaczone. Konfiskata i wykorzystanie dzieł sztuki zwyrodniałej ze Szczecina, Wrocławia i Bytomia W lipcu i sierpniu 1937 r. w Miejskim Muzeum Szczecina (Städtischen Museum Stettin) skonfiskowano 484 dzieła sztuki 125 twórców, w tym dzieła Ernsta Barlacha, Maksa Beckmanna, Lovisa Corintha, Ericha Heckela, Karla Hofera, Lyonela Feiningera, Ernsta Ludwiga Kirchnera, Paula Kleego, Oskara Kokoschki, Käthe Kollwitz, Alfreda Kubina, Wilhelma Lehmbrucka, El Lissitzky ego, Franza Marca, Pauli Modersohn-Becker, Emila Noldego, Maksa Pechsteina i Egona Schielego to tylko najbardziej znane nazwiska na płaszczyźnie międzynarodowej. Przyjmując za kryterium rodzaj dzieła sztuki, ofiarą konfiskaty padły 64 obrazy, 7 rzeźb, 61 akwarel, 58 rysunków, 292 grafiki, jedna tkanina artystyczna i jedna klisza. W latach 1941 1942 muzeum otrzymało odszkodowanie od Rzeszy w wysokości 3180 marek 8. Rzeźba Krucyfiks ekspresjonisty Ludwiga Giesa ucierpiała wyjątkowo: drewniana figura, wykonana w roku 1921 dla katedry w Lubece, tuż po jej powstaniu w miejscu wystawienia spotkała się z bardzo wrogim traktowaniem i dlatego w 1923 r. została sprzedana Towarzystwu Muzealnemu Szczecina. Po konfiskacie w 1937 r. była piętnowana na wszystkich znanych dotychczas wystawach objazdowych, jako przykład sztuki zwyrodniałej. W listopadzie 1941 r. Monachijskie Kierownictwo Propagandy Rzeszy, które organizowało wystawę, zwróciło Krucyfiks Ministerstwu Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy, a potem prawdopodobnie trafił do magazynu przy Königstraße 50 w dzielnicy Berlin-Mitte, gdzie dwa lata temu poinformowano o sensacyjnym odkryciu pozostałych zbiorów sztuki zwyrodniałej 9. Wśród zachowanych dzieł znajdują się wyłącznie brązy. Jeśli rzeźba z drewna nie została w ostatniej chwili zabrana ze zbiorów, musiała ulec zniszczeniu w wyniku pożaru budynku, jaki wydarzył się w ostatnich miesiącach wojny. Do grupy eksponatów wystawowych autorstwa Ludwiga Giesa należała także porcelanowa Para zakochanych z Miejskiego Muzeum w Szczecinie oraz dwie grafiki George a Grosza i dwa obrazy Alexeja von Jawlensky ego. Theodor Fischer podczas aukcji w 1939 r. wystawił na licytacji jeden obraz Christiana Rohlfsa i dwa obrazy Lovisa Corintha ze Szczecina, dwa z nich nie miały przebicia na licytacji. Właściciel galerii w Berlinie Ferdinand Möller przejął od Ministerstwa Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy ze zbiorów skonfiskowanych w Szczecinie 12 dzieł w komis lub nabył drogą kupna albo wymiany, jego berliński kolega Karl Buchholz 39 dzieł, Hildebrand Gurlitt z Hamburga 98 dzieł, a Bernhard A. Böhmer, który osiadł w Güstrow na byłej posiadłości Ernsta Barlacha 164 dzieła. Obecnie jednak znana jest lokalizacja jedynie 49 dzieł. W spisie inwentaryzacyjnym narodowych socjalistów 143 dzieła ze Szczecina oznaczono jako zniszczone, a znajdujący się w tej grupie drzeworyt Heinricha Campendonka udało się odnaleźć w Berlińskim Gabinecie Rycin. We Wrocławiu konfiskata dzieł dotknęła dwa zbiory publiczne: Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der Bildenden Künste) oraz Muzeum Zamkowe (Schlossmuseum). W Śląskim Muzeum skonfiskowano: 38 obrazów, 7 rzeźb, 41 akwarel, 97 rysunków, 651 grafik i 97 książek, w sumie 931 dzieł; w Muzeum Zamkowym: 33 obrazy, 3 rzeźby, 13 akwarel, 14 rysunków i 2 grafiki, łącznie 65 dzieł. Tym samym we Wrocławiu skonfiskowano prawie 1000 dzieł 132 twórców, w tym tak znanych, jak Alexander Archipenko, Ernst Barlach, Willi Baumeister, Max Beckmann, Otto Dix, George Grosz, Erich Heckel, Wassily Kandinsky, Ernst Ludwig Kirchner, Emil Nolde, Oskar Schlemmer, Karl Schmidt-Rottluff i wielu innych. 99 dzieł z Wrocławia wykorzystano podczas wystaw piętnujących modernizm. W roku 1939 w Lucernie Theodor Fischer wystawił na aukcji jeden obraz Kokoschki. Ferdinand Möller, który od galerii we Wrocławiu rozpoczął swoją ścieżkę kariery jako handlarz dziełami sztuki i przekazał do muzeów kilka dzieł modernistycznych twórców, nabył od Ministerstwa Rzeszy ds. Oświecenia Publicznego i Propagandy ze skonfiskowanych zbiorów we Wrocławiu 42 obrazy, Karl Buchholz przejął 52, Hildebrand Gurlitt 186 i Bernhard A. Böhmer znowu najwięcej 261 dzieł. Znana jest obecna lokalizacja 173 dzieł, 279 uważa się ze zniszczone, 5 dzieł udało się odnaleźć. W Górnośląskim Muzeum Krajowym w Bytomiu (Oberschlesisches Landesmuseum Beuthen) skonfiskowano 2 obrazy, 4 rzeźby i 2 grafiki czterech lokalnych twórców Aloisa Kowola, Thomasa Myrteka, Brunona Schmialeka, Hoffmanna. Ówczesne zdarzenia były prawie w ogóle nieudokumentowane. Tym samym do dnia dzisiejszego nie jest znana ani dokładna data zabezpieczenia, ani też nie udało się jednoznacznie zidentyfikować dzieł. Według danych z inwentaryzacji narodowych socjalistów wszystkie dzieła zostały zniszczone w 1939 roku. Co znaczyło słowo zwyrodniały? Biorąc pod uwagę różnorodność skonfiskowanych dzieł sztuki w Szczecinie, Wrocławiu i Bytomiu, trzeba jeszcze raz zadać sobie pytanie: co jest wspólnym mianownikiem tych wszystkich dzieł i co było w nich tak niebezpiecznego, że musiały całkowicie zniknąć. 62
Określając całą sztukę modernistyczną mianem zwyrodniała, Hitler próbował powstrzymać merytoryczne rozważania na temat sztuki awangardowej. Nie potrafił i nie chciał wdawać się w dyskusję merytoryczną. Ostatecznie nie chodziło mu także o zniszczenie określonych kierunków sztuki, lecz o wyeliminowanie wolności w sztuce. To stanowiło o niebezpieczeństwie dzieł modernistycznych, to był ten wspólny mianownik. Te dzieła stanowiły wolną wypowiedź artystyczną, natomiast Hitler chciał takiej sztuki, która dałaby się zinstrumentalizować do celów jego politycznej walki o władzę. Sztuka zdaniem Hitlera powinna służyć wyłącznie do celów propagandowych. Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej zrehabilitowano twórców modernizmu i ówczesne modernistyczne kierunki mają dzisiaj swoje stałe miejsce w historii sztuki. Należy się tylko zastanowić, w jakiej mierze złe piętno wyciśnięte przez narodowych socjalistów nadal żyje w postrzeganiu przez nas współczesnej awangardy? 9. Strona 2 listy dzieł zwróconych przez kierownictwo propagandy Rzeszy Ministerstwu Oświecenia Publicznego i Propagandy Rzeszy, wystawianych na wystawie Sztuka zwyrodniała, listopad 1941. W rubryce Rzeźby widoczne dane Krucyfiksu Ludwiga Giesa oraz rzeźby Hagar (Matka i dziecko) Karla Knappe a, które zostały odnalezione podczas prac wykopaliskowych w roku 2010, prowadzonych na obszarze przy Berliner Königstraße 50 9. Page 2 of a list of works returned by the heads of the propaganda of the Reich to the Ministry of Public Education and Propaganda of the Reich and displayed at the Degenerate art exhibition, November 1941. The column: Sculptures contains data pertaining to Crucifix by Ludwig Gies and the sculpture: Hagar (Mother and Child) by Karl Knappe, discovered during excavations carried out in 2021 in 50 Berliner Königstraße (Fot. 1 H. Hoffmann, National Archives, Washington, wyciąg z archiwum Andreasa Hüneke a, Poczdam; 2, 3 Jednostka ds. badań nad sztuką zwyrodniałą, Wolny Uniwersytet Berlina; 4, 9 Federalne Archiwum Berlina; 5 Muzeum Wiktorii i Alberta, Londyn, kopia w Jednostce ds. badań nad sztuką zwyrodniałą, Wolny Uniwersytet Berlina; 7 G. Ranft, Archiwum Centralne Państwowego Muzeum Berlina; 8 Archiwum Centralne Państwowego Muzeum Berlina / Photo: 1 H. Hoffmann, National Archives, Washington, abstract from the Andreas Hünekearchive, Potsdam; 2, 3 Unit for research into degenerate art, Free University of Berlin; 4, 9 Federal Archives Berlin; 5 Victoria and Albert Museum, London, copy in: Unit for research into degenerate art, Free University of Berlin; 7 G. Ranft, Central Archive of the State Museum in Berlin; 8 Central Archive of the State Museum in Berlin) Przypisy 1 Dzienniki Josepha Goebbelsa. Wszystkie fragmenty, część I, tom 3, wydawca Von Elke Fröhlich, Monachium 1987, s. 401. 2 Wykaz wszystkich zarekwirowanych w roku 1937 w niemieckich muzeach dzieł sztuki w ramach akcji Sztuka zwyrodniała, Jednostka ds. badań nad sztuką zwyrodniałą, Instytut Historii Sztuki, Wolny Uniwersytet Berlina, http://entartetekunst. geschkult.fu-berlin.de. 3 Joseph Goebbels: nakaz zabezpieczenia, 30 czerwca 1937 r., cytat za: D. Schmidt, In letzter Stunde 1933-1945, Künstlerschriften II, Drezno 1964, s. 217. 4 Najbardziej obszerny wykaz jeszcze zachowanych list narodowych socjalistów dotyczących akcji Sztuka zwyrodniała znajduje się obecnie w Archiwum Federalnym w Berlinie. 5 Lista Harry ego Fischera, 1941-1942, kopia w archiwum Jednostki ds. badań nad sztuką zwyrodniałą, Wolny Uniwersytet Berlina. 6 Dziennik Ustaw Rzeszy (RGBl), I, 1938, s. 612. 7 Odnalezienie rzeźb w Berlinie. Sztuka zwyrodniała w gruzach po bombardowaniu. Odkrycie. Znaczenie. Perspektywy, Wydawca Von Matthias Wemhoff we współpracy z Meike Hoffmann i Dieterem Scholzem, Muzeum Prehistorii i Historii Starożytnej / Państwowe Muzea w Berlinie, 2012. 8 Ch. Zuschlag, Sztuka zwyrodniała. Strategie wystaw w nazistowskich Niemczech, Worms 1995, s. 365. 9 Patrz na ten temat Odnalezienie rzeźb w Berlinie. 63
ON THE TRAIL OF DEGENERATE ART CONFISCATION OF MODERNIST ART CONDUCTED BY THE NATIONAL SOCIALISTS IN 1937 WITH PARTICULAR MENTION OF SZCZECIN, WROCŁAW AND BYTOM Meike Hoffmann 75 years ago Germany became the site of an unprecedented campaign launched against modernist art. In several months the National Socialists confiscated more than 21 000 works of so-called degenerate art by 1 400 painters, graphic artists and sculptors from about a hundred museums, and modernism vanished from public collections almost completely. Immediately after the end of the war representatives of modernism were reinstated, and today modernist currents have a permanent place in the history of art. Up to this day, however, confiscated collections have not been restored. In order to settle accounts with the outcome of the National Socialist art policy, in the spring of 2003 the Ferdinand Möller foundation initiated research into degenerate art at the Free University of Berlin. A team of researchers under Professor Klaus Krüger conducts an extremely detailed reconstruction of the confiscation campaign of 1937 intent on preparing an inventory of all the affected artworks. Each work of art will have indispensable documentation for the purpose of its identification. The documentation studies will focus on the fate of the confiscated artworks to the moment when they found themselves in the present-day location; this entails a multi-aspect and in individual cases politically controversial search for lost works of art. Since April 2010 every interested user has free-of-charge access to part of an illustrated database with a list of all the artworks confiscated from German museums in 1937 - http://entartetekunst.geschkult.fu-berlin.de. This database provides indispensable assistance for members of the museum staff, especially in connection with the intensified provenance search conducted on an international scale in public institutions. dr Meike Hoffmann, studiowała historię sztuki, archeologię klasyczną, etnografię i bibliotekoznawstwo w Kilonii i Berlinie, pracowała w berlińskim Brücke-Museum; pracę doktorską (wydaną w 2005) poświęconą ugrupowaniu Brücke, obroniła na Freie Universtiät w Berlinie; od 2006 jest pracownikiem naukowym i dydaktykiem w Instytucie Historii Sztuki tego uniwersytetu oraz koordynatorem projektu badawczego Sztuka zwyrodniała ; najnowsza publikacja Matthias Wemhoff, Meike Hoffmann, Dieter Scholz (Hrsg./red.), Der Berliner Skulpturenfund. Entartete Kunst im Bombenschutt. Entdeckung, Deutung, Perspektive, Paderborn 2012. 64