Metrologia i Probiernictwo

Metrologia i Probiernictwo Mierzymy dla Wszystkich od 1919 r. ISSN 2300-8806 Biuletyn Głównego Urzędu Miar nr 3 (6)/2014 probiernictwo Pionownik optyczny do wzorcowania str. 37 Muzeum Dawnego Kupiectwa str. 51 Metrolog z GUM w hiszpańskim CEM str. 31 Obchody 95-lecia GUM str. 6 Niepewność pomiaru wg JCGM 102:2011 str. 17 Prawo metrologia 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 Znajdziesz nas także na www.gum.gov.pl

W numerze: In this issue: Słowo wstępne Foreword Wydarzenia 5-16 EVENTS 5-16 Technika i pomiary 17-30 TECHNOLOGY AND MEASUREMENTS 17-30 Omówienie międzynarodowego dokumentu JCGM 102:2011 dotyczącego wyrażania niepewności pomiaru Gazowe materiały odniesienia wytwarzanie i certyfikacja Program komputerowy do wzorcowania pehametrów i konduktometrów Presentation of international document JCGM 102:2011 concerning expression of measurement uncertainty Gas reference materials production and certification Software for ph meters and conductometers calibration Współpraca 31-36 COOPERATION 31-36 Wpływ zanieczyszczeń na punkt potrójny rtęci Wizyta przedstawiciela kirgiskiej inspekcji metrologicznej Impurity influence on triple point of mercury Visit of Kyrgyz metrological inspection representative Prawna kontrola Metrologiczna 37-42 LEGAL METROLOGICAL CONTROL 37-42 Pionownik optyczny stosowany do wzorcowania zbiorników pomiarowych do cieczy Optical instrument for calibration of water volume measure Terminologia 43-45 TERMINOLOGY 43-45 Nadzór i kontrole probiercze pojęcia podstawowe Probiernictwo 46-50 HALLMARK 46-50 Badanie wyrobów ze stopów metali szlachetnych z zastosowaniem obligatoryjnych w probiernictwie analitycznych metod badania Hallmark supervision and control basic concepts Assaying of precious metal alloy products using obligatory analytical test methods in hallmark Czy wiesz, że... 51-58 DO YOU KNOW 51-58 Biuletyn Głównego Urzędu Miar Metrologia i Probiernictwo jest wydawany, w obecnej formule, od czerwca 2013 r. Kwartalnik pokazuje w możliwie obszerny sposób działalność polskiej administracji miar, jak również administracji probierczej. Dzięki temu czytelnicy mają okazję poznać dorobek laboratoriów dokonujących pomiarów, a także dowiedzieć się więcej o zadaniach realizowanych przez terenową administrację miar. W Biuletynie prezentowane są zagadnienia związane z techniką i pomiarami, prawną kontrolą metrologiczną czy współpracą w zakresie międzynarodowych programów naukowo-badawczych. Swoje miejsce w publikacji znajduje również przegląd najważniejszych wydarzeń w świecie metrologii. Staramy się być blisko wszystkiego, co ważne w metrologii. Przekazujemy treści interesujące zarówno dla profesjonalistów, jak też i dla osób nie zajmujących się metrologią. Stąd też w Biuletynie pojawiają się artykuły na temat aktualnych zagadnień technicznych w metrologii, omówienia aktów prawnych, ale także wywiady i artykuły popularyzatorsko- -historyczne. Artykuły zostały poprzedzone krótkimi opisami zawartości w języku angielskim. Łamy pisma są otwarte dla wszystkich, którzy chcieliby poruszyć ciekawy temat metrologiczny czy podzielić się wiedzą z jakiejś konkretnej specjalizacji. Zachęcamy Państwa do współredagowania pisma i przysyłania swoich propozycji. Dla autorów przewidujemy wynagrodzenie. Zapraszamy do kontaktu z redakcją: biuletyn@gum.gov.pl. In the current shape the bulletin of the Central Office of Measures Metrology and Hallmarking has been issued since June 2013. The Metrology and Hallmarking quarterly presents as broadly as possible the activity of the Polish administration of measures and hallmarking administration as well. Thanks to this fact the readers have the opportunity to familiarize themselves with the output of the laboratories dealing with measurements and learn more about tasks fulfilled by the local administration of measures. In the bulletin there are presented issues connected with technology, measurements, legal metrological control and cooperation in the field of the international research and development programs as well. In the publication there is also place for review of the important events in the world of metrology. We try to be close to everything what is important for metrology. We transfer contents interesting for both professionals and persons who deal not with metrology. Hence in the bulletin there appear papers on current technology issues in metrology, legislation reviews, interviews and contributions with promoting and historical contents. The contributions are introduced by abstracts in English. The bulletin is open for everybody who wants to rise an interesting metrology issue or to share with the knowledge in some specific area. We would like to encourage you to participate in the edition of the bulletin and to send us your proposals. As foreseen, the authors of contributions will be paid. We would like to invite you to make contact with the redaction: biuletyn@gum.gov.pl. Wydawca: Główny Urząd Miar ul. Elektoralna 2, 00-139 Warszawa, tel.: 22 581 93 99, fax: 22 581 93 92. Redakcja: Karol Markiewicz (red. naczelny), Adam Żeberkiewicz (sekretarz red.), Maria Magdalena Ulaczyk (Probiernictwo), dr Jerzy Borzymiński (Terminologia), dr Paweł Fotowicz (Technika i pomiary), Aniceta Imiełowska (Czy wiesz, że), Agnieszka Goszczyńska (Wydarzenia), Joanna Sękala (Współpraca), Tadeusz Lach (Prawna kontrola metrologiczna). Druk: ArtDruk Zakład Poligraficzny, ul. Napoleona 4, 05-230 Kobyłka. Wszystkie prawa zastrzeżone. Redakcja nie zwraca materiałów nie zamówionych oraz zastrzega sobie prawo do skrótów i zmian tytułów. Pytania i uwagi do redakcji: biuletyn@gum.gov.pl

Drodzy Czytelnicy! Dear Readers! Za nami obchody 95-lecia GUM oraz Światowego Dnia Metrologii. 20 maja br. wspólnie z wieloma gośćmi, także z zagranicy, wysłuchaliśmy ciekawych wystąpień, byliśmy świadkami dekoracji pracowników administracji miar odznaczeniami przyznanymi przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz obserwowaliśmy moment podpisania przez Wicepremiera Rządu Polskiego, Rektora Uniwersytetu Warszawskiego i Prezes Głównego Urzędu Miar, porozumienia o współpracy. Jeszcze raz pragnę wyrazić podziękowanie Panu Bronisławowi Komorowskiemu, Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej za przyznanie odznaczeń naszym pracownikom. Słowa gorącego podziękowania należą się też Panu Januszowi Piechocińskiemu, Wiceprezesowi Rady Ministrów, Ministrowi Gospodarki za patronat honorowy, użyczenie siedziby ministerstwa oraz osobiste wręczenie odznaczeń. Myślę, że dzięki temu uroczystość ta była wyjątkowa. Nieczęsto zdarza się, a może nawet to był pierwszy taki przypadek, aby odznaczenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wręczał osobiście wicepremier. Akt podpisania porozumienia dotyczącego współpracy UW i GUM także nadał obchodom wyjątkową rangę, m.in. dzięki obecności Pana prof. Marcina Pałysa, JM Rektora UW. Dziękujemy Panie Profesorze! Dziękuję też wszystkim gościom i prelegentom, za ich czas i zaangażowanie. Zapraszam do zapoznania się z relacją z tych obchodów na str. 6 biuletynu. W numerze znajdą Państwo jak zwykle artykuły techniczne, a wśród nich m.in. omówienie przez p. dr. Pawła Fotowicza niepewności po- The celebration of the 95th Anniversary of GUM and the Word Metrology Day 2014 is over. On 20th of May with many guests also from abroad we heard interesting presentations, we witnessed the decoration of the employees of the Polish administration of measures granted by the President of the Republic of Poland and we accompanied the signing of the collaboration agreement by the Deputy Prime Minister, the Rector of Warsaw University and the President of the Central Office of Measures. Once again, I would like to express my deepest gratitude to Mr Bronisław Komorowski, the President of the Republic of Poland for awarding medals to our employees, to Mr Janusz Piechociński, Deputy Prime Minister, Minister of Economy, for His patronage, providing of the premises of the Ministry and personal handing the decorations. I think that thanks to that our celebration was unique. Not often, probably for the first time it was that the Deputy Prime Minister in person decorated with medals granted by the President of the Republic of Poland. The act of signing of the Agreement on the cooperation between the Warsaw University and the Central Office of Measures, especially due to the presence of Prof. Marcin Pałys the Rector of Warsaw University, made our celebration exceptional too. Our deep gratitude to Professor Marcin Pałys! I would like also to thank all guests and speakers for their time and engagement. I invite you to acquaint yourself with the celebration report on page 6 of the Bulletin.

miaru, wg dokumentu JCGM 102:2011 (str. 17). Zainteresowani prawną kontrolą metrologiczną mogą zapoznać się ze sposobem wzorcowania zbiorników pomiarowych do cieczy za pomocą optycznej linii odniesienia, opisanym przez p. Tadeusza Lacha oraz p. Andrzeja Lewickiego z Biura Metrologii Prawnej GUM (str. 37). Swoją pracę badawczą w Hiszpańskim Centrum Metrologicznym (CEM) opisuje też p. Andrzej Wełna z Zakładu Fizykochemii GUM (str. 31). Po raz pierwszy zamieściliśmy fragmenty tekstów w języku angielskim. Mamy nadzieję, że w ten sposób biuletyn stanie się też dostępny dla czytelników spoza Polski. Każdy artykuł opatrzony został, obok polskiego, także angielskim opisem jego zawartości. Na stałe rozszerzyliśmy notę redakcyjną o polski i angielski opis biuletynu. Wyjątkowo, relacja z wizyty w GUM gościa z Kirgizji (str. 35), została przygotowana także w języku rosyjskim. Kończąc, chciałbym zachęcić osoby zainteresowane publikacją na naszych łamach do kontaktu z: biuletyn@gum.gov.pl. Dla autorów przewidziano honoraria. Z życzeniami inspirującej lektury, Karol Markiewicz Redaktor naczelny This issue of the Bulletin as usual contains technical articles and among them: the description of uncertainty of measurement according to the JCGM 102:2011 document, by dr Paweł Fotowicz (p. 17). Those interested in the legal metrological control may study the calibration of vertical cylindrical tanks using optical reference line method described by Tadeusz Lach and Andrzej Lewicki from Legal Metrology Department (p. 37). Andrzej Wełna from the Physical Chemistry Department of GUM presented on p. 31 the summary of his scientific work in Centro Español de Metrologia (CEM). For the first time, we have included in the Bulletin the parts of text in English version. We hope that it should make the Bulletin accessible for foreign readers. Each article was preceded by an abstract both in Polish and English. Exceptionally, the report on the Kyrgyz guest visit in GUM was presented also in Russian see p. 35. Finally, I would like to encourage persons interested in publication in our Bulletin to contact us: biuletyn@gum.gov.pl. The royalties are foreseen. With wishes of inspiring reading, Karol Markiewicz Chief Editor

Wydarzenia 24-26.06 Targi Balt Military Expo OUM w Gdańsku wziął udział w 13. targach Balt Military Expo. 24.06 11-13.06 11.06 10-11.06 4-5.06 2-6.06 1.06 31.05 27-30.05 20.05 6.05 8.04 Problemy pomiarów w meteorologii W Instytucie Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN we Wrocławiu odbyło się seminarium Problemy pomiarów w meteorologii, organizowane w ramach realizacji projektu o nazwie ENV07 MeteoMet Metrology for pressure, temperature, humidity and airspeed in the atmosphere (Metrologia ciśnienia, temperatury, wilgotności i prędkości powietrza w atmosferze). W realizacji projektu bierze udział 18 europejskich instytutów metrologicznych, 3 ośrodki uniwersyteckie i kilkadziesiąt instytucji meteorologicznych. Polska reprezentowana jest przez Główny Urząd Miar, Instytut Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych PAN i Zakład Klimatologii i Obserwacji Atmosfery Uniwersytetu Wrocławskiego. Posiedzenie GV4 dyrektorzy okręgowych urzędów probierczych w Warszawie i Krakowie wzięli udział w Posiedzeniu przedstawicieli urzędów probierczych państw Grupy Wyszehradzkiej (GV4), które odbyło się w słowackiej Tatrzańskiej Łomnicy. Seminarium w GUM W GUM odbyło się kolejne seminarium, którego tytuł brzmiał Gazowe materiały odniesienia wytwarzanie i certyfikacja. Autorami przygotowanej prezentacji byli: Dariusz Cieciora, Agnieszka Hys, Grzegorz Ochman z Zakładu Fizykochemii. Szczegółowe omówienie tematu znajduje się w na str. 21. Wizyta przedstawiciela kirgiskiej inspekcji metrologicznej Główny Urząd Miar gościł, w ramach wizyty studyjnej, przedstawiciela Państwowej Inspekcji ds. Nadzoru Metrologicznego przy Ministerstwie Gospodarki Republiki Kirgizji, Pana Kochkenbaia Asanova, naczelnika Wydziału Nadzoru Metrologicznego kirgiskiej inspekcji. Więcej informacji o wizycie na str. 35 oraz stronie intenetowej www.gum.gov.pl. Spotkanie partnerów projektu EMRP SIB58 Angles W Głównym Urzędzie Miar odbyło się spotkanie partnerów wspólnego projektu EMRP SIB58 Angles Angle Metrology. Wzięło w nim udział 14 gości z zagranicy oraz 2 metrologów z Laboratorium Kąta Zakładu Długości i Kąta GUM. W trakcie spotkania zaprezentowano i omówiono efekty już przeprowadzonych prac, przedyskutowano zagadnienia związane z pracami aktualnie prowadzonymi oraz uzgodniono harmonogram zadań do wykonania w najbliższym czasie. Zostaną one podsumowane w raporcie pośrednim, podczas kolejnego spotkania. Zgromadzenie Ogólne EURAMET w Cavtat (Chorwacja) Z udziałem Prezes GUM, Pani Janiny Marii Popowskiej oraz Dyrektora Zakładu Długości i Kąta, Pana Zbigniewa Ramotowskiego, odbyło się Zgromadzenie Ogólne (GA) Europejskiego Stowarzyszenia Krajowych Instytucji Metrologicznych EURAMET. Do najważniejszych decyzji podjętych przez Zgromadzenie należy zaliczyć wybór nowego Przewodniczącego organizacji na lata 2015 2018 będzie nim Beat Jeckelmann ze szwajcarskiego Federal Institute of Metrology METAS. Podjęto również decyzję o utworzeniu nowego stanowiska Sekretarza Generalnego, który będzie podlegał Radzie Dyrektorów. Uzgodniono, że przyszłoroczne Zgromadzenie Ogólne EURAMET-u odbędzie się w Krakowie od 1 do 5 czerwca. Dzień Dziecka w ogrodach KPRM Główny Urząd Miar wziął udział w rodzinnym pikniku w ogrodach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Więcej na ten temat na str. 16. 18. Piknik Naukowy Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik Główny Urząd Miar wziął udział w 18. Pikniku Naukowym Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik, organizowanym na Stadionie Narodowym. Na swoim stoisku GUM prezentował m.in. ćwiczenia i pokazy związane z czasem. Więcej dowiesz się z relacji na str. 14. X Konferencja szkoleniowa Metrologia wspomagana komputerowo, Waplewo W konferencji wzięła udział Prezes GUM, Pani Janina Maria Popowska, która zasiadła też w Komitecie Naukowym. Podczas konferencji dwa referaty wygłosili również pracownicy GUM. Dariusz Czułek przygotował referat pt. Zwiększenie możliwości pomiarowych państwowego wzorca jednostki miary długości, a Mariusz Wiśniewski, Dariusz Czułek i Robert Szumski przedstawili Udział GUM w projekcie EMRP JRP IND53 Luminar Large volume metrology in industry. Światowy Dzień Metrologii i jubileusz 95-lecia GUM Relacja z obchodów w Ministerstwie Gospodarki na str. 6. EMPIR formalnie przyjęty przez Radę UE Rada Unii Europejskiej przyjęła akty prawne dla nowej generacji partnerstwa publiczno-prywatnego, które pozwala realizować innowacyjne, długoterminowe i o wielkiej skali projekty pod skrzydłami Horizon 2020 unijnego ramowego programu w zakresie badań i innowacji. Oznacza to potwierdzenie legalnej ścieżki i perspektywy rozwoju również dla programu EMPIR (Europejskiego Programu Badań i Innowacyjności w Metrologii). Raport końcowy z porównań dotyczących dalmierzy laserowych Na stronie KCDB (baza porównań kluczowych) został opublikowany raport końcowy z porównań międzynarodowych (uzupełniających) EURAMET.L-S20 Comparison of laser distance measuring instruments. Były to pierwsze porównania dotyczące wzorcowania dalmierzy laserowych. Pilotem porównań było Laboratorium Długości Zakładu Długości i Kąta GUM. Wielkością mierzoną była długość odcinków pomiarowych równomiernie rozłożonych na odległości 50 m. Pomiary przeprowadzane w poszczególnych NMI trwały od lutego 2011 r. do sierpnia 2012 r. 5 5

Wydarzenia Światowy Dzień Metrologii i jubileusz 95-lecia GUM uroczystość w Ministerstwie Gospodarki 6 20 maja 2014 r. w Ministerstwie Gospodarki niezwykle uroczyście obchodziliśmy Światowy Dzień Metrologii i jubileusz 95-lecia Głównego Urzędu Miar. Święto wszystkich metrologów, a w szczególności byłych i obecnych pracowników polskiej administracji miar, miało miejsce w bardzo eleganckiej Sali Pod Kopułą. Na uroczystość przybyło blisko 300 gości, wśród których był Wicepremier, Minister Gospodarki, Pan Janusz Piechociński, przedstawiciele międzynarodowych organizacji metrologicznych, władze akademickie, naukowcy, dziennikarze i liczne grono osób zawodowo związanych z metrologią. Silną reprezentację stanowiła delegacja pracowników terenowych jednostek administracji miar oraz Głównego Urzędu Miar na czele z Kierownictwem Urzędu: Prezes GUM Panią Janiną Marią Popowską, Wiceprezes ds. Metrologii Prawnej Panią Dorotą Habich i Wiceprezesem ds. Metrologii Naukowej Panem Włodzimierzem Popiołkiem. Przypomnijmy, że Światowy Dzień Metrologii obchodzimy dla upamiętnienia zawarcia pierwszego na świecie porozumienia w sprawie ujednolicenia systemu metrycznego. 20 maja 1875 r. uchwalona została Konwencja Metryczna. Polska przystąpiła do niej w 1925 r. Wcześniej, bo 1 kwietnia 1919 r. powołano, jako jedną z pierwszych instytucji w wolnej Polsce, Główny Urząd Miar. Goście jubileuszu 95-lecia GUM i ŚDM Prezes GUM Janina Maria Popowska fot. arch. GUM Przemówienia i referaty Hasło tegorocznego Światowego Dnia Metrologii brzmiało: Pomiary i globalne wyzwania energetyczne. Niektóre z problemów współczesnej metrologii zostały omówione podczas wystąpień zaproszonych gości. Wszyscy, którzy mieli okazję zabrać głos, oprócz gratulacji pod adresem Głównego Urzędu Miar, prezentowali poglądy na aktualny rozwój różnych obszarów metrologii, nie pomijając wyzwań, jakie stoją przed tą dziedziną nauki. Zgromadzonych gości powitała Prezes GUM, Pani Janina Maria Popowska, która w swoim wystąpieniu omówiła w skrócie działalność Głównego Urzędu Miar. Pani Prezes w szczególności skupiła się na międzynarodowej współpracy metrologicznej, bardzo silnie akcentując rolę tej sfery działań GUM jako Krajowej Instytucji Metrologicznej. Wiedza i doświadczenie nabierają coraz bardziej międzynarodowego charakteru i niezbędne jest łączenie myślenia na globalną skalę z działalnością na skalę regionalną, krajową. Prezes Popowska dość fot. arch. GUM sze- 6

Wydarzenia Wicepremier, Minister Gospodarki, Pan Janusz Piechociński fot. arch. GUM roko przedstawiła wymierne korzyści, jakie płyną z aktywności na arenie międzynarodowej i udziału GUM w programach metrologicznych: EMRP i EMPIR, nie zapominając wszakże, iż korzyści te nie mają wyłącznie wymiaru finansowego. Najistotniejsze jest, że otrzymujemy dostęp do unikalnej wiedzy i doświadczeń płynących z najnowszych badań i projektów realizowanych w ramach tych programów. Z wiedzy tej korzystają i korzystać będą nie tylko metrolodzy GUM, ale także krajowe jednostki badawcze prowadzące prace w obszarze metrologii. O szczególnej roli największej polskiej instytucji metrologicznej w rozwoju krajowej gospodarki mówił także Wicepremier Janusz Piechociński, który objął jubileusz patronatem honorowym. Technologie pomiarowe są podstawą rosnącej liczby ludzkich czynności i decyzji. Znajdują zastosowanie w nowoczesnych laboratoriach, nowych obszarach nauki, powiązanych z trendem miniaturyzacji i rozwojem nanotechnologii. Premier Piechociński zauważył, że zapotrzebowanie na niezawodne i dokładne pomiary w energetyce jest ogromne. Hasło tegorocznego święta metrologii skłania do debaty na temat rozwoju technologicznego, nowych źródeł energii, zwiększonego zapotrzebowania na energię konsumentów i gospodarek wschodzących. Kolejne prezentacje były dziełem zaproszonych gości, w tym również prelegentów zagranicznych. Przedstawiamy ich w kolejności pojawiania się na scenie: prof. dr hab. Czesław Radzewicz (Uniwersytet Warszawski): Polski optyczny zegar atomowy ; dr Kamal Hossain (Prezes EURAMET): Metrology in Europe ; Willem Kool (Assistant Director BIML): International cooperation in metrology. The role of the OIML ; prof. dr hab. Ewa Bulska (Uniwersytet Warszawski): Pomiary chemiczne a rozwój nowych technologii energetycznych ; dr Robert Wielgosz (Dyrektor Wydziału Chemii BIPM): GUM s contribution to the International Metrology in Chemistry Programme at the BIPM ; prof. dr hab. Czesław Radzewicz fot. arch. GUM Od lewej: Jerzy Majchrzak, dr Jörn Stenger, dr Kamal Hossain, Janina Maria Popowska, Willem Kool, Anneke van Spronssen fot. arch. GUM 7 7

Wydarzenia prof. dr hab. Ewa Bulska fot. arch. GUM dr hab. Jacek Guliński fot. arch. GUM 8 dr Jörn Stenger (wiceprezes PTB/EMRP): Opportunities for European Metrology Development. Pojawiły się także wystąpienia okolicznościowe. Z okazji 95-lecia GUM głos zabrali: dr hab. Jacek Guliński (Podsekretarz Stanu, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego), Anneke van Spronssen (Prezes WELMEC), Jiři Tesař (z-ca dyrektora ČMI), Włodzimierz Sanocki (były prezes Głównego Urzędu Miar w latach 2003 2007, aktualnie w PGNiG). cji miar. Złote, srebrne i brązowe medale za długoletnią służbę otrzymało 89 osób, z czego 79 odebrało je osobiście w dniu jubileuszu. Wszystkim wyróżnionym raz jeszcze serdecznie gratulujemy. Odznaczenia Szczególnie podniosłym momentem uroczystości było wręczenie przez Pana Premiera Piechocińskiego odznaczeń państwowych pracownikom administra- Wręczanie odznaczeń fot. arch. GUM Uroczystość wręczenia odznaczeń państwowych pracownikom administracji miar fot. arch. GUM Wręczanie odznaczeń fot. arch. GUM 8

Wydarzenia Podpisanie porozumienia o współpracy pomiędzy Ministerstwem Gospodarki, GUM i Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych UW fot. arch. GUM Porozumienie podpisane Ważnym punktem obchodów było podpisanie porozumienia o współpracy pomiędzy Ministerstwem Gospodarki, Głównym Urzędem Miar i Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Porozumienie, które dotyczy metrologii chemicznej, podpisali: Wicepremier, Minister Gospodarki Pan Janusz Piechociński, Prezes GUM Pani Janina Maria Popowska i JM Rektor UW Pan Marcin Pałys. Celem porozumienia jest m.in. przygotowanie, w oparciu o współpracę sygnatariuszy, odpowiedzi na potrzeby gospodarki krajowej w zakresie wytwarzania certyfikowanych materiałów odniesienia o najwyższej klasie jakości, zapewniających spójność pomiarową z jednostkami miar układu SI dla nowoczesnych metod badawczych i diagnostycznych. Planowane jest podjęcie wspólnych projektów badawczo-rozwojowych w zakresie budowy, utrzymywania i modernizacji krajowych wzorców pomiarowych w obszarze chemii i biochemii. Mamy nadzieję, że wzajemne udostępnianie infrastruktury pomiarowej stosowanej do badań i prowadzenia prac naukowych, zapewni partnerom porozumienia nieograniczoną możliwość dalszego rozwoju oraz transferu zdobywanej wiedzy metrologicznej. Ważnym zadaniem jest zaktywizowanie krajowej współpracy metrologicznej w dziedzinie chemii i biochemii, w celu opracowywania i zgłaszania polskiego udziału we wspólnych tematach badawczych, realizowanych i współfinansowanych w ramach startującego w tym roku Europejskiego Programu Badań i Innowacyjności w Metrologii (EMPIR). Z okazji jubileuszu wszyscy goście otrzymali upominkowe torby, których zawartość stanowiły: najnowsza wersja Informatora GUM, jubileuszowy podwójny numer Biuletynu GUM Metrologia i Probiernictwo, Raport z wykonania celów strategicznych GUM na lata 2010 2015 oraz drugi numer branżowego czasopisma Analityka. Dziękujemy! Pragniemy podziękować wszystkim, dzięki którym uroczystość 95-lecia GUM mogła dojść do skutku, a w szczególności: Panu Prezydentowi RP za przyznanie odznaczeń państwowych Medal za Długoletnią Służbę, Panu Premierowi za uświetnienie jubileuszu swoją obecnością, Ministerstwu Gospodarki za pomoc organizacyjną, Uniwersytetowi Warszawskiemu za współpracę, która zaowocowała podpisaniem porozumienia, gościom zagranicznym za interesujące prezentacje i udział w polskim jubileuszu. Dziękujemy również wszystkim uczestnikom obchodów za przyjęcie zaproszenia i życzenia pomyślności dla polskiej administracji miar. Promocja święta metrologów i całej administracji miar nie byłaby możliwa bez wsparcia medialnego patronów: Polskiego Radia i czasopisma Analityka. Dziennikarzom tych mediów, jak również wszystkim pozostałym reporterom relacjonującym obchody, gorąco dziękujemy. Mamy nadzieję spotkać się ponownie na jubileuszu 100-lecia GUM. I na koniec jeszcze jedno podziękowanie. Główny Urząd Miar w osobie Pani Prezes, a także całego Kierownictwa, składa serdeczne podziękowania za wszystkie życzenia, które napłynęły na adres urzędu w związku z jubileuszem 95-lecia. To dla wszystkich pracowników administracji miar niezwykle cenne dowody pamięci. 9 9

Wydarzenia Międzynarodowa współpraca metrologiczna rola OIML International cooperation in metrology The role of the OIML Streszczenie prezentacji p. Willema Koola, Zastępcy Dyrektora BIML, (Willem.Kool@oiml.org) wygłoszonej 20 maja 2014 r. w Głównym Urzędzie Miar w Warszawie z okazji uczczenia 95. rocznicy powstania GUM, połączonej z obchodami Światowego Dnia Metrologii. Summary of the presentation given by Mr. Willem Kool, BIML Assistant Director (Willem.Kool@oiml.org) on 20 May 2014 at GUM (Central Office of Measures), Warsaw, Poland on the occasion of the celebration of the 95th anniversary of GUM, in conjunction with World Metrology Day. Willem Kool 10 Współcześnie, metrologia jest jednym z filarów naszego zglobalizowanego społeczeństwa. Niezawodne pomiary i ich wiarygodne wyniki w handlu międzynarodowym, służbie zdrowia, ochronie środowiska etc. wymagają prawdziwie globalnego systemu miar. Tworzy go kilka organizacji międzynarodowych. Dwie z nich są organizacjami traktatowymi: BIPM (Międzynarodowe Biuro Miar Bureau International des Poids et Mesures, ustanowione Konwencją Metryczną w 1875 r.) oraz OIML (Międzynarodowa Organizacja Metrologii Prawnej International Organization of Legal Metrology, ustanowiona Konwencją w 1955 r.). BIPM odpowiada za utrzymanie SI, Międzynarodowego Układu Jednostek Miar, a OIML harmonizuje międzynarodowe wymagania prawne dla przyrządów pomiarowych i pomiarów. W proces zaangażowanych jest kilka innych organizacji międzynarodowych: ILAC (Międzynarodowa Organizacja do Spraw Współpracy Laboratoriów Akredytowanych International Laboratory Accreditation Cooperation), IAF (Międzynarodowe Forum Akredytacji International Accreditation Forum), ISO (Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna International Standardization Organization), IEC (Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna International Electrotechnical Commission). Te orga- Metrology is one of the pillars of our modern, globalized society. Reliable measurements and credible measurement results in international trade, commerce, health care, environmental protection, etc. require a truly global measurement system. This is achieved by several international organizations. Two of them are treaty organizations: the BIPM (Bureau International des Poids et Mesures, established by the Metre Convention in 1875) and the OIML (Convention establishing an International Organization of Legal Metrology, 1955). The BIPM is responsible for maintaining the SI, the International System of units of measurement) and the OIML harmonizes international legal requirements for measuring instruments and measurements. Some of the other international organizations involved are: ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation), the IAF (International Accreditation Forum), ISO (International Standardization Organization) and the IEC (International Electrotechnical Commission). These, and many other organizations, together form a global network based on cooperation agreements (Memoranda of Understanding). 10

Wydarzenia nizacje, a także wiele innych, tworzą wspólnie globalną sieć, opierającą się na porozumieniach o współpracy (protokoły ustaleń). Dobrym przykładem współpracy między organizacjami międzynarodowymi w dziedzinie metrologii jest Komitet Wspólny ds. Przewodników w Metrologii (Joint Committee for Guides in Metrology). JCGM odpowiada za dwa podstawowe dokumenty z wytycznymi dla metrologii: Międzynarodowy Słownik Metrologii Pojęcia Podstawowe i Ogólne Terminy z nimi związane (VIM International vocabulary of metrology) oraz Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik (GUM). Pierwsze wydanie Międzynarodowego Słownika Podstawowych i Ogólnych Terminów Metrologii ukazało się w 1984 r. i opierało się w dużej mierze na wydanym w 1978 r. Słowniku Metrologii Prawnej (VML Vocabulary of legal metrology) opracowanym przez OIML. Zapotrzebowanie na uzgodniony międzynarodowo zbiór terminów i definicji metrologicznych dostrzeżono wcześnie i słownik umieszczono na pierwszej liście spraw do realizacji przez OIML. Praca nad pierwszym wydaniem rozpoczęła się w 1961 r. pod kierownictwem profesora Jana Obalskiego z Głównego Urzędu Miar w Warszawie. Publikacja nastąpiła w 1969 r. Ostatnie wydanie z 2013 r. nosi tytuł Międzynarodowy Słownik Terminów Metrologii Prawnej (VIML International vocabulary of legal metrology). OIML skupia obecnie 60 Państw Członkowskich oraz 67 członków korespondujących. Jest międzynarodową organizacją ustalającą normy na warunkach Porozumienia w Sprawie Technicznych Barier w Handlu Światowej Organizacji Handlu (WTO/TBT Agreement). Publikacje OIML obejmują rekomendacje (regulacje modelowe), przewodnik, słowniki i raporty eksperckie. OIML wydaje także biuletyn kwartalny. W strukturze OIML są komitety techniczne, podkomitety i grupy projektowe, za które odpowiedzialność biorą Państwa Członkowskie OIML dostarczając zasoby (sekretarzy, organizatorów i ekspertów). W pracach technicznych mogą uczestniczyć jako ob- A good example of the cooperation between international organizations in metrology is the Joint Committee for Guides in Metrology. The JCGM is responsible for two basic guidance documents in metrology: the International vocabulary of metrology Basic and general concepts and associated terms (VIM) and the Guide to the Expression of Uncertainty in Measurement (GUM). The first edition of the VIM was published in 1984 and was based largely on the 1978 edition of the Vocabulary of legal metrology (VML) developed by the OIML. The need for an internationally agreed set of terms and definitions in metrology was recognized early on and was on the first list of work items for the OIML. Work on the first edition of the VML started in 1961 under the leadership of Professor Jan Obalski from GUM, the Central Office of Measures in Poland, and was published in 1969. The latest edition is the 2013 International vocabulary of terms in legal metrology (VIML). The OIML currently has 60 Member States and 67 Corresponding Members. It is an international standards setting organization under the terms of the World Trade Organization s Agreement on Technical Barriers to Trade (WTO/TBT Agreement). OIML publications include Recommendations (model regulations), guidance documents, vocabularies and expert reports. The OIML also publishes a quarterly Bulletin. The OIML comprises technical committees, subcommittees and project groups, for which OIML Member States take the responsibility and provide resources (secretaries, conveners and experts). Corresponding Members and liaison international organizations, including federations of manufacturers associations, may participate in the technical work as observers. The CIML (International Committee of Legal Metrology), consisting of one representative of each of the 11 11

Wydarzenia 12 serwatorzy członkowie korespondujący i związane organizacje międzynarodowe, łącznie z przedstawicielami federacji stowarzyszeń wytwórców. Międzynarodowy Komitet Metrologii Prawnej (CIML), w skład którego wchodzi po jednym przedstawicielu z każdego Państwa Członkowskiego, jest odpowiedzialny za kierowanie pracami technicznymi. Międzynarodowe Biuro Metrologii Prawnej BIML (The international Bureau of Legal Metrology) w Paryżu jest biurem wykonawczym OIML. Polska, reprezentowana przez Główny Urząd Miar, była aktywnym członkiem OIML od samego początku i odpowiada za sekretariat Komitetu Technicznego 1 Terminologia. Obchody 95. rocznicy utworzenia GUM, połączone ze Światowym Dniem Metrologii 2014, stanowią znakomitą okazję do podkreślenia polskiego (Głównego Urzędu Miar) wkładu i zaangażowania w międzynarodową współpracę metrologiczną. W przyszłorocznych obchodach można uwzględnić następujące rocznice: Podpisania Konwencji Metrycznej (1875); Przystąpienia Polski do Konwencji Metrycznej (1925); Podpisania Konwencji OIML (1955); Przyjęcia Międzynarodowego Układu Jednostek Miar SI (1960). Informację na temat technicznych działań OIML można uzyskać na stronie internetowej (www.oiml.org), skąd można bezpłatnie pobrać wszystkie publikacje OIML, w tym Międzynarodowy Słownik Metrologii (VIM) oraz Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik (GUM) i Międzynarodowy Słownik Terminów Metrologii Prawnej (VIML). Member States, is responsible for managing the technical work. The BIML (The International Bureau of Legal Metrology) in Paris is the executive office of the OIML. Poland, represented by GUM, the Central Office of Measures, has been an active Member State of the OIML from the very beginning and is responsible for the secretariat of OIML TC 1 Terminology. The celebration of GUM s 95th anniversary, in conjunction with World Metrology Day 2014 formed an excellent occasion to highlight Poland s (and GUM s) commitment and important contribution to international cooperation in metrology. For next year s celebration, the following may be considered: Signing of the Metre Convention (1875); Poland s accession to the Metre Convention (1925); Signing of the OIML Convention (1955); Adoption of the SI (1960), Information about the technical activities of the OIML may be obtained from the OIML website (www.oiml.org), where all OIML publications, including the VIM, the GUM and the VIML, are available for download, free of charge. 12

Wydarzenia Porozumienie o współpracy Ministerstwa Gospodarki, Głównego Urzędu Miar i Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego w dziedzinie metrologii chemicznej dr Agnieszka Zoń (Zakład Fizykochemii, GUM) Ważnym punktem uroczystych obchodów Światowego Dnia Metrologii i 95-lecia Głównego Urzędu Miar w dniu 20 maja br. było podpisanie porozumienia o współpracy pomiędzy Ministerstwem Gospodarki, Głównym Urzędem Miar i Centrum Nauk Biologiczno-Chemicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Treść porozumienia podpisanego przez Wicepremiera, Ministra Gospodarki Pana Janusza Piechocińskiego, Prezesa GUM Panią Janinę Marię Popowską i JM Rektora UW Pana prof. Marcina Pałysa, dotyczy metrologii chemicznej, która jest obecnie jednym z najbardziej dynamicznie rozwijających się działów metrologii naukowej i przemysłowej. Ścisła i interdyscyplinarna współpraca sygnatariuszy w tej dziedzinie ma na celu przygotowanie odpowiedzi na potrzeby gospodarki krajowej w zakresie certyfikowanych materiałów odniesienia o najwyższej klasie jakości, zapewniających spójność pomiarową z jednostkami miar układu SI dla nowoczesnych metod badawczych i diagnostycznych. Planowane jest podejmowanie wspólnych projektów badawczo-rozwojowych w zakresie budowy, utrzymywania i modernizacji krajowych wzorców pomiarowych w obszarze chemii nieorganicznej, organicznej i biochemii. Wzajemne udostępnianie infrastruktury pomiarowej stosowanej do nowoczesnych badań, wzorcowań i prowadzenia zaawansowanych prac naukowych, zapewni partnerom porozumienia nieograniczoną możliwość dalszego rozwoju oraz transferu zdobywanej wiedzy metrologicznej. Jednym z priorytetowych zadań jest zaktywizowanie krajowej współpracy metrologicznej w dziedzinie metrologii chemicznej, w celu opracowania i zgłaszania polskiego udziału we wspólnych tematach badawczych, realizowanych i współfinansowanych w ramach rozpoczętego w połowie 2014 r. Europejskiego Programu na Rzecz Innowacji i Badań w Dziedzinie Metrologii (EMPIR). Próby aktywizowania krajowych ośrodków naukowych i badawczo-rozwojowych do współpracy w ramach programu EMPIR rozpoczął GUM jeszcze przed oficjalnym podpisaniem porozumienia. Pracownicy urzędu prezentowali referaty dotyczące kierunków rozwoju metrologii chemicznej, wytyczanych przez mapy drogowe opracowane w ramach Europejskiego Stowarzyszenia Krajowych Instytucji Metrologicznych (EURAMET), starając się dotrzeć do jak najszerszego grona zainteresowanych tą tematyką. Na przełomie 2013 i 2014 r. metrolodzy z Głównego Urzędu Miar wzięli więc aktywny udział poprzez wystąpienia m.in. w: konferencji Jakość w chemii analitycznej 6, XVI Międzynarodowych Targach Analityki i Technik Pomiarowych EUROLAB i w międzynarodowym seminarium POLLAB-EUROLAB. Bezpośrednie podpisanie porozumienia poprzedziły także wzajemne wizyty studyjne przedstawicieli sygnatariuszy w laboratoriach GUM (m.in. w Laboratorium Gazowych Materiałów Odniesienia, Laboratorium Elektrochemii oraz Laboratorium Gęstości, Lepkości i Analizy Spektralnej) i CNBCh UW (m.in. w Analitycznym Centrum Eksperckim, Laboratorium Fotoelektrochemii, Laboratorium Fizykochemii Powierzchni, Laboratorium Krystalochemii, Laboratorium Radiochemii dla medycyny i przemysłu, Laboratorium Nowych Metod Spektrometrii NMR w badaniach strukturalnych biomolekuł) oraz możliwość bezpośredniej wymiany doświadczeń w dziedzinie metrologii chemicznej z Panem dr. Robertem Wielgoszem, Dyrektorem Wydziału Chemii w Międzynarodowym Biurze Miar (BIPM). Pierwszym etapem realizacji postanowień porozumienia pomiędzy GUM i CNBCh UW jest wspólna deklaracja zgłoszenia udziału obu instytucji do jednego z projektów proponowanych w ramach wezwań do programu EMPIR 2014 Research Potential SRT-r08 Matrix reference materials for environmental analysis (tj. Matrycowe materiały odniesienia dla chemii analitycznej w ochronie środowiska ). W projekcie tym planowane jest wytwarzanie i certyfikowanie matrycowych materiałów odniesienia dla analizy nieorganicznej (metale ciężkie, np. rtęć, kadm, nikiel, ołów i arsen) lub organicznej do badań próbek zawierających wodę pitną, ścieki lub osady. Ostateczna decyzja EURAMET-u, co do zakwalifikowania tego projektu, jako wspólnego projektu badawczego (JRP) do realizacji w 2014 r. ma zapaść 9 października. 13 13

Wydarzenia GUM na 18. Pikniku Naukowym 14 31 maja Główny Urząd Miar wziął udział w 18. Pikniku Naukowym Polskiego Radia i Centrum Nauki Kopernik. Impreza, organizowana po raz kolejny na Stadionie Narodowym, przyciągnęła wielu uczestników, zainteresowanych poszerzeniem wiedzy naukowej, zdobyciem nowych umiejętności czy przetestowaniem nowinek technicznych. Najliczniejszą grupę stanowiły oczywiście dzieci, których nie trzeba było specjalnie namawiać do obejrzenia ciekawych ćwiczeń lub samodzielnego przeprowadzenia eksperymentu. W tym roku hasłem przewodnim Pikniku był Czas. Główny Urząd Miar, jako instytucja zajmująca się m.in. utrzymywaniem państwowego wzorca jednostki miary czasu, przygotował kilka ćwiczeń związanych z tym tematem. Każdy zwiedzający mógł sprawdzić swój czas reakcji i przekonać się, czy może zostać kierowcą rajdowym. Przy pomocy chronokomparatora można było również sprawdzić zegarek i upewnić się, czy na pewno dobrze odmierza czas. Okazuje się, że to, czy dany zegarek precyzyjnie pokazuje czas, rzadko ma związek z jego marką, a co za tym idzie ceną. Na tym stanowisku sprawdzamy jakość kwarcu, czyli serca takiego zegarka, ewentualnie sprężynę w przypadku zegara starego typu. Dzięki temu wyznaczamy przyrost błędu wskazania mówił Łukasz Czerski z Laboratorium Czasu i Częstotliwości. fot. arch. GUM Na podstawie przebadanych egzemplarzy można powiedzieć, że zarówno zegarek tani może chodzić bardzo precyzyjnie i mało się rozstrajać, jak i zegarek drogi może mieć dużo słabszy kwarc i szybko się rozregulować. Pracownicy Laboratorium Czasu i Częstotliwości Zakładu Elektrycznego demonstrowali też działanie kieszonkowego zegara słonecznego oraz możliwości zegara atomowego cezowego. Oprócz zegara rozłożona była na części tuba cezowa, więc można było zobaczyć, jak cały mechanizm wygląda w środku. Niezwykle atrakcyjne dla dzieci okazały się ćwiczenia, przy pomocy których wyznaczano współczynniki lepkości i gęstości. Pomiar lepkości odbywa się poprzez pomiar czasu opadającej w rurce kulki. omawiał ćwiczenie Robert Kordulasiński, główny metro- Sprawdzanie czasu reakcji fot. arch. GUM Sprawdzanie precyzji zegarka fot. arch. GUM 14

Wydarzenia Pomiar lepkości fot. arch. GUM Badanie biżuterii z metali szlachetnych na stoisku OUP Warszawa fot. arch. GUM log w Laboratorium Gęstości, Lepkości i Analizy Spektralnej Zakładu Fizykochemii. W rurce znajdują się 3 płyny do mycia naczyń różnej jakości, przez co opadanie kulki następuje w różnym czasie, co oznacza, że lepkość cieczy jest różna. Gdzie tego rodzaju pomiary na dużą skalę znajdują zastosowanie? Wykorzystywane są przede wszystkim w przemyśle, lepkość jest parametrem technologicznym, świadczącym o jakości produktu. Poznawanie zasady pracy tachografów fot. arch. GUM Z reguły badamy wyroby ze srebra i złota. wyjaśniała Beata Wytrykus z Okręgowego Urzędu Probierczego w Warszawie. Najpierw oglądamy, czy przedmioty, z którymi przychodzą klienci, a więc pierścionki, obrączki, mają cechy probiercze. Następnie identyfikujemy je i pokazujemy na naszych tablicach. Wtedy właściciel może porównać to, co jest uwiecznione na wyrobie z wizerunkiem w tabeli. Jak często jeszcze można się spotkać z wyrobami z metali szlachetnych bez legalnych cech probierczych? Zdarzają się jeszcze wyroby bez cech probierczych, dużo rzadziej natomiast ujawniane są wyroby ze sfałszowaną cechą. Warszawski Urząd Probierczy posiada zmodernizowane stanowiska do identyfikacji cech probierczych, m.in. mikroskop z monitorem o dużej przekątnej i program do porównań i identyfikacji. Wszystkie prezentacje Głównego Urzędu Miar i Urzędu Probierczego z Warszawy cieszyły się dużym zainteresowaniem widzów, a obecność na 18. Pikniku Naukowym stworzyła okazję do przedstawienia niewielkiego choćby wycinka działalności urzędu. 15 Kierowców interesowały też tachografy różnych generacji (analogowe i cyfrowe), czyli urządzenia rejestrujące czas pracy kierowców. Młodzież chciała wiedzieć, czym jest tachograf i jak powstaje wykres czasu pracy kierowcy. Tradycyjnie już na wspólnym stoisku z GUM swoją działalność prezentował Okręgowy Urząd Probierczy z Warszawy. Każdy, kto akurat tego dnia miał przy sobie jakąś część biżuterii z metali szlachetnych, mógł przebadać ten wyrób dzięki metodzie przybliżonej na kamieniu probierczym. To jedna z najstarszych nieniszczących metod badania stopów jubilerskich. Goście na stoisku GUM fot. arch. GUM 15

Wydarzenia Dzień Dziecka w ogrodach KPRM GUM w namiocie Ministerstwa Gospodarki fot. arch. GUM 16 Premier Donald Tusk podczas krojenia okolicznościowego tortu fot. arch. GUM Minister Radosław Sikorski przy stoisku GUM fot. arch. GUM 1 czerwca w Dniu Dziecka Główny Urząd Miar wziął udział w rodzinnym pikniku w ogrodach Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Impreza przygotowana przez instytucje rządowe, z myślą o dzieciach, obfitowała w liczne atrakcje. Nic dziwnego, że zainteresowanie ćwiczeniami i przyrządami związanymi z pomiarami czasu również było duże. Każdy zwiedzający mógł sprawdzić swój czas reakcji i przekonać się, czy może zostać kierowcą rajdowym. Przy pomocy chronokomparatora można było sprawdzić swój zegarek i upewnić się, czy dokładnie odmierza czas. Pracownicy Laboratorium Czasu i Częstotliwości GUM demonstrowali działanie kieszonkowego zegara słonecznego oraz możliwości zegara atomowego. Na ofertę Głównego Urzędu Miar zwrócił uwagę m.in. Pan Radosław Sikorski, Minister Spraw Zagranicznych RP. Imprezę uświetnił swoją obecnością Pan Donald Tusk, Premier RP, a z okazji zbliżającej się 25 roczni- cy pierwszych w Polsce wolnych wyborów, można było skosztować biało-czerwonego tortu. W ogrodach KPRM GUM skorzystał z zaproszenia Ministerstwa Gospodarki i ulokował swoje stanowisko w namiocie MG. Specjalnie dla dzieci Główny Urząd Miar przygotował edukacyjną prezentację. Goście na stoisku GUM fot. arch. GUM Prezentacja działania kieszonkowego zegara słonecznego fot. arch. GUM 16

Technika i pomiary Omówienie międzynarodowego dokumentu JCGM 102:2011 dotyczącego wyrażania niepewności pomiaru dr Paweł Fotowicz (Zakład Promieniowania i Drgań, GUM) Dokument JCGM 102:2011 jest rozwinięciem metodyki opracowania danych pomiarowych przedstawionej w opracowaniu JCGM 101:2008. Dotyczy wielowymiarowego modelu pomiaru, czyli takiego w którym występuje dowolna liczba wielkości wyjściowych. Wielkości te są wzajemnie skorelowane, gdyż zależą od tych samych wielkości wejściowych. Dokument przedstawia prawo propagacji niepewności w postaci macierzowej. Uogólnia też zastosowanie metody Monte Carlo w celu numerycznego wyznaczania wspólnego rozkładu prawdopodobieństwa dla wielkości wyjściowej wielowymiarowego modelu pomiaru. Na ich podstawie można wyznaczyć obszar rozszerzenia, będący odpowiednikiem przedziału rozszerzenia dla jednowymiarowego modelu pomiaru, który odpowiada określonemu prawdopodobieństwu. Obszar ten może przybierać postać hiperelipsy lub hiperprostokąta. Dokument przedstawia również procedurę obliczeniową wyznaczania najmniejszego obszaru rozszerzenia. The document describes a generalization of the Monte Carlo method for measurement models having any number of input quantities and any number of output quantities. Two approaches are considered for treating such models. The first approach is a generalization of the Guide uncertainty framework. The second is a Monte Carlo method as an implementation of the propagation of distributions. Guidance is also given on the determination of a coverage region for the output quantities of a multivariate model, the counterpart of a coverage interval for a single scalar output quantity, corresponding to a stipulated coverage probability. The guidance includes the provision of coverage regions that take the form of hyper-ellipsoids and hyper-rectangles. A calculation procedure is also described for obtaining an approximation to the smallest coverage region. 17 Wprowadzenie Wspólny Komitet ds. Przewodników w Metrologii JCGM (Joint Committee for Guides in Metrology), działający pod egidą Międzynarodowego Biura Miar, wydał w 2011 roku kolejny dokument [1] dotyczący wyrażania niepewności pomiaru. Jest on kontynuacją i uogólnieniem podejścia przedstawionego w dokumencie [2], opracowanym w 2008 roku. Oba te materiały w znaczący sposób rozwijają metodykę opracowania danych pomiarowych, opisaną w klasycznym już dla metrologów dokumencie [3], opartą na prawie propagacji niepewności. Omawiany dokument dotyczy wielowymiarowego modelu pomiaru, czyli takiego w którym występuje dowolna liczba wielkości wyjściowych. Wielkości te są wzajemnie skorelowane, gdyż zależą od tych samych wielkości wejściowych. Materiał przedstawia uogólnienie podejścia GUM (Guide Uncertainty Measurement), służącego do wyznaczania estymat wielkości wyjściowych, związanych z nimi niepewności standardowych i kowariancji par tych wielkości. Wielkości wejściowe i wyjściowe mogą być rzeczywiste, jak i zespolone. Dokument uogólnia zastosowanie metody Monte Carlo w celu numerycznego wyznaczania wspólnego rozkładu prawdopodobieństwa dla wielkości wyjściowej wielowymiarowego modelu pomiaru. Na jego podstawie można wyznaczyć obszar rozszerzenia, będący odpowiednikiem przedziału rozszerzenia dla jednowymiarowego modelu pomiaru, który odpowiada określonemu prawdopodobieństwu. Obszar ten może przybierać postać hiperelipsy lub hiperprostokąta. Dokument przedstawia również procedurę obliczeniową wyznaczania najmniejszego obszaru rozszerzenia. Sposób zapisu Wielowymiarowy model pomiaru może być zapisany w postaci: 17

Technika i pomiary 18 ( X ) Y = f (1) gdzie Y = (Y 1,,Y m ) T jest wielowymiarową wielkością wyjściową, f = (f 1,,f m ) T jest wielowymiarową funkcją pomiaru, a X reprezentuje N wielkości wejściowych (X 1,...,X N ) T. Estymatą X jest x = (x 1,,x N ) T, macierz o wymiarze N 1. Macierzą kowariancji U x wielkości wejściowych jest macierz o wymiarze N N. Estymatą Y jest y = (y 1,,y m ) T, macierz o wymiarze m 1. Macierzą kowariancji U y wielkości wyjściowych jest macierz o wymiarze m m. Zasady postępowania Główne etapy postępowania to: opis wielkości (Formulation), obliczenia (Propagation) i zapis wyniku (Summarizing). Opis wielkości dotyczy: 1) definicji wielkości wyjściowej Y jako menzurandu wektorowego, 2) określenie wielkości wejściowej X, od której zależy wielkość wyjściowa Y, 3) zbudowanie modelu pomiaru lub funkcji pomiaru f określającej relacje pomiędzy X i Y, 4) przyjęcie rozkładów prawdopodobieństwa (na ogół normalnych lub prostokątnych) dla składowych wielkości wejściowej X, a dla skorelowanych par składowych X wspólnych funkcji gęstości prawdopodobieństwa. Obliczenia polegają na realizacji zasady propagacji rozkładów składowych wielkości wejściowej X, poprzez model pomiaru, w celu otrzymania wspólnego rozkładu dla wielkości wyjściowej Y. Zapis wyniku polega na przedstawieniu: 1) wartości oczekiwanej Y jako estymaty y wielkości wyjściowej, 2) macierzy kowariancji U y wielkości Y, 3) obszaru rozszerzenia dla wielkości wyjściowej Y przy określonym prawdopodobieństwie. Podstawa obliczeniowa niepewności (GUF) Propagacja niepewności jest uogólnieniem prawa propagacji niepewności stosowanego w dziedzinie jednowymiarowych modeli pomiaru. Opiera się na rachunku macierzowym, wykorzystując estymatę x = (x 1,,x N ) T wielkości wejściowej X oraz macierz kowariancji U x związaną z estymatą x, zawierającą kowariancje u(x i, x j ) wielkości x i, x j. Propagacja niepewności dla jawnych wielowymiarowych modeli pomiaru polega na określeniu relacji pomiędzy wielkością wyjściową Y = (Y 1,,Y m ) T a wielkością wejściową X = (X 1,...,X N ) T w postaci Y = f(x), gdzie f = (f 1,,f m ) T oznacza wielowymiarową funkcję pomiaru. Dla estymaty x wielkości X estymata wielkości Y dana jest zależnością y = f(x). Macierz kowariancji o wymiarze m m, związana z estymatą y, ma postać: ( y ) u( y, y ) 2 u 1 1 m U y = (2) 2 u( y ) ( ) m, y1 u ym i jest obliczana na podstawie równania: U = C U C (3) y gdzie C x jest macierzą wrażliwości o wymiarze m N, dana zależnością: x x f1 f1 X 1 X N C X = (4) fm fm X1 X N Propagacja niepewności dla niejawnych wielowymiarowych modeli pomiaru polega na określeniu relacji pomiędzy wielkością wyjściową Y = (Y 1,,Y m ) T a wielością wejściową X = (X 1,...,X N ) T w postaci h(y, X) = 0, gdzie h = (h 1,,h m ) T. Estymata x wielkości X i estymata y wielkości Y spełnia równanie h(y, x) = 0. Macierz kowariancji o wymiarze m m, związana z estymatą y, jest obliczana z równania: y y T y x T x C U C = C U C, (5) gdzie C y jest macierzą wrażliwości o wymiarze m m zawierającą pochodne cząstkowe h l / Y j, a C x jest macierzą wrażliwości o wymiarze m N, zawierającą pochodne cząstkowe h l / X i. Wszystkie pochodne będą obliczane dla X = x i Y = y. Formalnie, macierze kowariancji U x i U y są powiązane zależnością: U y = CU x C T, (6) gdzie: C C 1 = C y x (7) jest macierzą wrażliwości o wymiarze m N. x T x

Technika i pomiary Obszar rozszerzenia dla wektorowej wielkości wyjściowej Rozważane są w szczególności dwa rodzaje obszaru rozszerzenia: a) hiperelipsa lub elipsa wielowymiarowa o liczbie wymiarów m, która to dana jest zależnością: T 1 2 ( y) U ( η y) η y = k p, (8) gdzie k p jest stałą określającą wielowymiarowy obszar rozszerzenia z prawdopodobieństwem p, a gdy m = 1 to (η y) 2 = k 2 p u2 y, co daje η = y ± k p u y, b) hiperprostokąt lub prostokąt wielowymiarowy o liczbie wymiarów m, centrowany estymatą y z bokami równymi długości oddzielnie określanych przedziałów rozszerzenia dla każdego z wymiarów Y j. Przedziały te określane są dla prawdopodobieństwa rozszerzenia q = 1 (1 p)/m. Wielowymiarowy rozkład prostokątny określa obszar rozszerzenia dla wielkości Y z prawdopodobieństwem p. Ogólnie istnieje wiele dowolnych obszarów rozszerzenia dla Y o określonym prawdopodobieństwie. Każdy z nich opary jest na dystrybuancie G, czyli zbiorze M punktów y r przypadkowo losowanych z rozkładu wielkości Y, które mogą być otrzymane przy zastosowaniu metody Monte Carlo: a) hipereliptyczny obszar rozszerzenia, który będzie najmniejszym obszarem rozszerzenia dla Y, gdy dobrym przybliżeniem Y jest rozkład normalny, b) hiperprostokątny obszar rozszerzenia, który jest najprostszą interpretacją tego obszaru, ale nadmierny, c) najmniejszy obszar rozszerzenia, który nie ma szczególnej geometrycznej definicji i jest otrzymywany jako stopień przybliżenia zależny od M. Najmniejszy obszar rozszerzenia Postępowanie przy wyznaczaniu najmniejszego obszaru rozszerzenia: a) zbudowanie hiperprostokątnego obszaru w przestrzeni wielkości wyjściowej, b) podzielenie tego prostokątnego obszaru na sieć mniejszych prostokątów, c) przypisanie każdej wartości wielkości wyjściowej do tego mniejszego prostokąta, który ją zawiera, d) użycie części wartości wielkości wyjściowych przypisanych do każdego prostokąta jako przybliżenia prawdopodobieństwa, że Y należy do tego prostokąta, e) wylistowanie prostokątów w porządku malejącego prawdopodobieństwa, f) utworzenie skumulowanej sumy prawdopodobieństw dla tych wylistowanych prostokątów, gdy suma ich nie jest mniejsza od prawdopodobieństwa p, g) przyjęcie zbioru odpowiednich prostokątów do zdefiniowania najmniejszego obszaru rozszerzenia. Metoda Monte Carlo (MCM) Metoda MCM może być realizowana krok po kroku: a) wybór liczby próbkowań M, b) wygenerowanie M wektorów poprzez losowanie z funkcji gęstości prawdopodobieństwa, przypisanych wielkościom wejściowym X i, c) dla każdego takiego wektora wyznaczenie odpowiadających mu wartości Y, uzyskując M wartości wektorowej wielkości wyjściowej, d) przyjęcie jako reprezentacji dystrybuanty G zbioru M wartości wektorowych Y, e) użycie G do utworzenia estymaty y wielkości Y i macierzy kowariancji U y związanej z y, f) użycie G do utworzenia odpowiedniego obszaru rozszerzenia dla Y z określonym prawdopodobieństwem p. Zalecana procedura Monte Carlo Skuteczność procedury MCM, wyznaczającej estymatę y wielkości wyjściowej Y, związaną z nią macierz kowariancji U y oraz obszar niepewności Y, zależny od użycia adekwatnie dużej liczby M próbkowań. Procedura prowadzi do: a) estymaty y = (y 1,,y m ) T wielkości wektorowej Y, b) wektora u(y) = (u(y 1 ),,u(y m )) T niepewności standardowych związanych z estymatami, c) macierzy R y, o wymiarze m m, współczynników korelacji r ij = r(y i,y j ) związanych z parami estymat, d) współczynnika rozszerzenia k p zdefiniowanego dla obszaru rozszerzenia w postaci m wymiarowej hiperelipsy, dla którego oczekuje się, że wartości te mogą być zgodne z określoną tolerancją numeryczną. 19 19

Technika i pomiary 20 1 l Tolerancja numeryczna: 10 związana z wielkością z, gdy wielkość ta wyrażana jest w postaci: 2 z = c 10 l, c to mantysa z określoną liczbą cyfr znaczących, a l to wykładnik. Zalecana procedura postępowania: a) przyjmij n dig jako małą liczbę całkowitą, b) przyjmij M = max (J, 10 4 ), gdzie J 100/(1 p) to najmniejsza liczba całkowita, c) przyjmij h = 1 jako pierwszy krok postępowania, d) przeprowadź symulację Monte Carlo na próbie M wartości, e) używając M wartości wielkości wyjściowej wektorowej y 1,,y M oblicz y (h), u(y (h) ), R y (h) i k p (h) jako estymatę Y, w postaci niepewności standardowych, macierzy korelacji, współczynnika rozszerzenia dla 100p % obszaru rozszerzenia, f) jeżeli h 10 to powiększ h o jeden i powtórz procedurę od kroku d), g) dla j = 1,,m oblicz odchylenie standardowe s yj związane ze średnią estymat y j (1),, y j (h) wielkości Y j na podstawie: s 2 y j 1 = h ( h 1) h ( r ) 2 ( y j y j ) r= 1, gdzie y 1 h ( r ) j = y j h r= 1 (9) h) oblicz powyższe statystyki dla u(y (h) ), λ max i k p (h), i) użyj wszystkich wartości funkcji modelu pomiaru h M, aby określić u(y), R y i k p, j) dla j = 1,,m oblicz tolerancję numeryczną δ związaną z u(y j ), k) oblicz tolerancję numeryczną związaną z macierzą współczynników korelacji R y, l) oblicz tolerancję numeryczną związaną ze współczynnikiem rozszerzenia k p, m) jeżeli dla każdego j = 1,,m któraś z wartości statystyk: 2s yj, 2s u(yj ), 2s λ max, 2s kp przekracza odpowiednią tolerancję numeryczną, to powiększ h o jeden i wróć do kroku d), n) stwierdziwszy, że wszystkie obliczenia są stabilne, użyj wszystkich wartości wielkości wyjściowej wektorowej (h M), aby wyznaczyć: y, U y oraz k p dla 100p % obszaru rozszerzenia. Walidacja obliczeń Dokument przedstawia zalecany sposób postępowania przy walidacji obliczeń tradycyjną metodą, sprowadzający się do dwóch działań: a) zastosowanie propagacji niepewności w celu uzyskania estymaty y GUF, niepewności standardowych u(y GUF ), macierzy korelacji R y GUF i współczynnika rozszerzenia k p GUF dla 100p % obszaru rozszerzenia w postaci m wymiarowej hiperelipsy, b) zastosowanie zalecanej procedury obliczeniowej dla metody Monte Carlo w celu otrzymania odpowiednio: y MCM, u(y MCM ), R y MCM i k p MCM. Następnie należy sprawdzić, czy otrzymane wartości estymat, niepewności standardowych, współczynników korelacji i rozszerzenia metodą GUF (Guide Uncertainty Framework) i MCM (Monte Carlo Method) zgadzają się co do ustalonych tolerancji numerycznych. W tym celu oblicza się: d y j = y y dla j = 1,,m (10) GUF j MCM j GUF MCM du( y ) = u( y j ) u( y j ) dla j = 1,,m (11) j d = λ λ (12) λmax dk p GUF max GUF p MCM max = k k (13) MCM p Jeżeli wartości te są nie większe niż odpowiednie tolerancje numeryczne, to można uznać obliczenia wykonane metodą propagacji niepewności za zwalidowane. Zakończenie Dokument [1] jak i pozostałe opracowania, w tym [2] i [3], wydane pod wspólnym tytułem Evaluation of measurement data, dostępne są na stronie internetowej Międzynarodowego Biura Miar (BIPM) w dziale dotyczącym Przewodników w Metrologii (Guides in Metrology). Dokument zawiera również szereg przykładów obliczeniowych mających zastosowanie w metrologii. Literatura [1] Supplement 2 to the Guide to the expression of uncertainty in measurement Extension to any number of output quantities. JCGM 102:2011. [2] Supplement 1 to the Guide to the expression of uncertainty in measurement Propagation of distributions using a Monte Carlo method. JCGM 101:2008. [3] Guide to the expression of uncertainty in measurement. JCGM 100:2008. ISO 1995 (Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik. Wydawca Główny Urząd Miar 1999).