Wprowadzenie Losy oświaty na ziemiach Królestwa Polskiego będących w okresie zaborów we władaniu carskiej Rosji należą do jednych z najciekawszych tematów badań historycznych. Zadania i sposób funkcjonowania ówczesnej oświaty były w dużym stopniu uzależnione od ogólnych założeń polityki rosyjskiego zaborcy wobec mieszkańców tych terenów. Na działalności placówek oświatowych szczególnie odcisnęły swoje piętno represje władz rosyjskich wobec Królestwa Polskiego po powstaniach listopadowym i styczniowym. Istotnym elementem była próba rusyfikacji mieszkańców: ważnym narzędziem miały stać się szkoła i pracujący w niej nauczyciele. Proces rusyfikacji ludności rozpoczął się już po powstaniu listopadowym, ale jego nasilenie nastąpiło po klęsce powstania styczniowego. Ważną częścią podjętych przez władze rosyjskie wysiłków zmierzających w tym kierunku stały się zmiany, jakich dokonano w organizacji oraz procesie nauczania na polu szkolnictwa elementarnego. Działania w tym zakresie wymagały również przekształceń dotychczasowego modelu kształcenia i wychowania nauczycieli na taki, który gwarantowałby realizację polityki rusyfikacyjnej w oświacie elementarnej. Celem niniejszej monografii jest przybliżenie Czytelnikowi działalności rządowych seminariów nauczycielskich na terenie Królestwa Polskiego w latach 1866 1915. Placówki te miały zgodnie z zamiarami rosyjskiego zaborcy przygotować kandydatów do pracy pedagogicznej w szkołach elementarnych w taki sposób, by stali się oni posłusznymi wykonawcami określanej przez władze polityki oświatowej. Niezwykle interesujące może być przestudiowanie zależności między zadaniami stawianymi przed szkolnictwem elementarnym i sposobem organizacji pracy dydaktyczno- -wychowawczej oraz zasadami funkcjonowania seminariów nauczycielskich na terenie Królestwa Polskiego. Specyfika działalności seminariów wymaga również analizy założeń stosowanego w nich programu nauczania oraz zagadnień związanych z procesem wychowania uczącej się tam młodzieży. Konieczne stało się także zajęcie się personelem pedagogicz-
8 Wprowadzenie nym tych placówek, bezpośrednio odpowiadającym za ich działalność edukacyjną, a także wychowankami seminariów nauczycielskich. W początkach lat 70-tych XIX w. na terenie Królestwa funkcjonowało w sumie 9 rządowych seminariów nauczycielskich. Stan liczebny tych placówek nie zmienił się praktycznie do czasu wybuchu I wojny światowej pomimo zaawansowanych planów związanych z otwarciem nowych szkół tego typu, a nawet Instytutu Nauczycielskiego w Siedlcach. Obok seminariów rządowych istniały odrębne szkoły służące kształceniu kadry nauczycielskiej na potrzeby prawosławnych szkół cerkiewno-parafialnych i tzw. szkół gramoty. Interesująca i wymagająca dalszych badań jest kwestia działalności utworzonych w latach 1906 1907 polskich seminariów nauczycielskich w Warszawie oraz w podwarszawskim wówczas Ursynowie. Placówki te były szkołami prywatnymi, a ich absolwenci by otrzymać świadectwo nauczycielskie musieli zdać egzamin przed komisją powołaną przez władze okręgu naukowego. Okres działalności rządowych seminariów nauczycielskich wyznaczają dosyć wyraźnie ramy chronologiczne. Datę początkową stanowi powołanie ustawami z 1866 r. kursów pedagogicznych o trzyletnim okresie nauczania 1. W roku 1872 władze carskie zmieniły nazwę kursów pedagogicznych na seminaria nauczycielskie nie dokonując jednak w tym momencie formalnie zmian w zasadach organizacyjnych dotyczących ich działalności 2. Zakończenie ich funkcjonowania na terenie Królestwie Polskiego nastąpiło w 1915 r., i było spowodowane wycofaniem się Rosjan w wyniku niekorzystnego przebiegu działań wojennych. Koniec tej działalności na terenie Królestwa został z tych względów przyjęty za końcową cezurę chronologiczną. Warto jednak zauważyć, że część seminariów rządowych (wraz z personelem pedagogicznym i większością uczniów) została w czasie wojny ewakuowana w głąb Rosji i tam kontynuowała swoją działalność do lat 1917 1918. Dotychczasowe badania dotyczące dziejów oświaty na ziemiach polskich, które znalazły się w czasie rozbiorów pod panowaniem rosyjskim, jedynie w pewnym stopniu dotyczyły kwestii kształcenia nauczycieli na 1 Ustawa Szkoły Głównej Niemiecko-Ewangelickiej w Warszawie z 5/17 I 1866 r., Dziennik Praw Królestwa Polskiego (dalej DPKP), t. 64, 1866, s. 121, 138, 143, 145, 153; Ustawa Kursów pedagogicznych dla ludności polskiej w Królestwie Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże, s. 233 255; Ustawa Kursów pedagogicznych ruskich dla ludności greko-unickiej (sic!) w Królestwie Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże, s. 257 279; Ustawa Kursów pedagogicznych dla ludności litewskiej w Królestwie Polskim z 5/17 I 1866 r., Tamże, s. 281 303. 2 Decyzję taką zatwierdził osobiście car 11/23 XII 1872 r. Patrz: Cirkular po Warszawskomu Uczebnomu Okrugu (dalej CWUO) 1873, nr 1, s. 3.
Wprowadzenie 9 potrzeby szkolnictwa elementarnego. Najpełniej jak dotąd została przedstawiona działalność seminariów nauczycielskich określanych jako Instytut Nauczycieli Elementarnych w okresie od utworzenia Królestwa Polskiego w r. 1815 do reformy oświatowej Wielopolskiego w r. 1862. Szczególnie cenne informacje na ich temat znalazły się w monografii dotyczącej Instytutu NauczycieliElementarnychwŁowiczu autorstwae.witkowskiej 3.Uwagętej kwestii poświęcali również autorzy zajmujący się badaniami nad szkolnictwem okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, m.in. E. Podgórska 4, J. Dobrzański 5, K. Poznański 6 R. Gerber 7, A. Winiarz 8. Zagadnieniem przygotowania merytorycznego i wykształcenia pracujących wówczas w szkołach elementarnych nauczycieli zajmowali się W. Caban i Z. Małecki 9. Brakuje natomiast w dotychczasowej historiografii opracowań, które ujmowałyby w sposób syntetyczny tematykę działalności rządowych seminariów nauczycielskich w latach 1866 1915. Problematyka ta jak dotąd najszerzej została zaprezentowana w monografii R. Kuchy dotyczącej oświaty elementarnej w Królestwie Polskim 10 oraz artykułach jego autorstwa 11. Ukazało się również kilka artykułów dotyczących działalno- 3 E. Witkowska, Powstanie i rozwój zakładu kształcenia nauczycieli w Łowiczu w XVIII i XIX wieku, Łódź 1984. 4 E. Podgórska, Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego 1807 1831, Warszawa 1960. 5 J. Dobrzański, Ze studiów nad szkolnictwem elementarnym Lubelszczyzny w pierwszej połowie XIX wieku, Wrocław Warszawa Kraków 1968. 6 K. Poznański, Reforma szkolna w Królestwie Polskim w 1862 roku, Wrocław Warszawa Kraków 1968; Tenże, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831 1869; lata zmagań i nadziei, t. 1, Przebudowa systemu szkolnictwa i wychowania w Królestwie Polskim w latach 1831 1839, Warszawa 2001; Tenże, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831 1869; lata zmagań i nadziei, t. 2, Szkoły rzemieślniczo-niedzielne, Warszawa 2001; Tenże, Oświata i szkolnictwo w Królestwie Polskim 1831 1869; lata zmagań i nadziei, t. 3, Polityka oświatowa caratu w latach 1834 1861, Warszawa 2004. 7 R. Gerber, Szkolnictwo Królestwa Polskiego w pierwszym dziesięcioleciu rządów Paskiewicza, Rozprawy z Dziejów Oświaty, t. 2, 1958, s. 167 197; Tenże, Szkolnictwo Królestwa Polskiego w okresie międzypowstaniowym, Wrocław 1960, Rozprawy z Dziejów Oświaty, t. 3, 1960, s. 41 132. 8 A. Winiarz, Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807 1831), Lublin 2002. 9 W. Caban, Szkolnictwo elementarne na ziemi kielecko-radomskiej (1809 1862), Kielce 1983; Z. Małecki, Nauczyciele rządowych szkół elementarnych na południu i w południowo-wschodniej części Królestwa Polskiego w okresie międzypowstaniowym 1832 1862, Kielce 1990. 10 R. Kucha, Oświata elementarna w Królestwie Polskim w latach 1864 1914, Lublin 1982. 11 Kucha R., Dokształcanie nauczycieli szkół elementarnych w guberni siedleckiej (kursy wakacyjne w latach 1865 1880) Przegląd Historyczno-Oświatowy, r. 25, 1982, s. 35 50; Tenże, Z dziejów seminariów nauczycielskich w Królestwie Polskim, Acta Universitatis Lodziensis Folia Paedagogica et Psychologica, t. 22, 1989, s. 129 145.
10 Wprowadzenie ści poszczególnych seminariów nauczycielskich m.in. w Jędrzejowie, Wymyślinie i Siennicy 12. Funkcjonowaniu seminarium nauczycielskiego dla ludności litewskiej w Wejwerach została poświęcona odrębna praca o charakterze monograficznym autorstwa J. Kudirki 13. Seminaria dla ludności polskiej, gdzie po I wojnie światowej już w wolnej Polsce kontynuowano kształcenie nauczycieli, doczekały się ksiąg pamiątkowych wydawanych przy okazji okrągłych rocznic powołania placówki 14. Kwestie dotyczące oświaty elementarnej i kształcenia nauczycieli były również poruszane w badaniach naukowych dotyczących polityki władz rosyjskich wobec oświaty i przejawów rusyfikacji szkolnictwa na terenach Królestwa Polskiego. Warto zauważyć, że tematyka ta wywoływała zainteresowanie również wśród działaczy politycznych i społecznych rozważających na początku XX wieku możliwość porozumienia z Rosją 15. Marginalnie kwestię placówek kształcenia nauczycieli potraktowano w pierwszych opracowaniach dotyczących dziejów szkolnictwa na terenie zaboru rosyjskiego autorstwa W. Studnickiego 16 oraz W. Korotyńskiego 17. Podobnie przy omawianiu kwestii rosyjskiej polityki oświatowej wobec Królestwa Polskiego postąpili autorzy prac opublikowanych w okresie I wojny światowej: J. Kucharzewski 18 i W. Wakar 19. Tematyka ta pojawiała się w niewielkim stopniu u autorów kontynuujących ten nurt badań po II wojnie światowej 20. Nieliczne odniesienia dotyczące placówek kształcenia nauczycieli na potrzeby szkolnictwa elementarnego były obecne w opraco- 12 A. Sokół, Z dziejów seminarium nauczycielskiego w Jędrzejowie w latach 1872 1936, Przegląd Historyczno-Oświatowy, r. 17, 1974, s. 531 546; R. Wroczyński, Kursy pedagogiczne i seminarium nauczycielskie w Siennicy (1867 1936), Przegląd Historyczno-Oświatowy, r. 24, 1981, s. 377 431; E. Wieczorek, Seminarium nauczycielskie w Wymyślinie (1867 1914), Rocznik Mazowiecki, t. 15, 2003, s. 55 79. 13 J. Kudirka, Veiveriu mokytoju seminarija (1866 1918), Wilno 1970. 14 W służbie wsi i kraju, red. B. Gass i inni, Warszawa 1966; Stulecie Zakładu Kształcenia Nauczycieli w Jędrzejowie 1872 1982, Jędrzejów 1972. 15 R. Dmowski [pseud. R. Skrzycki], Ze studiów nad szkołą rosyjską w Polsce, Lwów 1900; R. Dmowski, Szkoła i społeczeństwo. Z powodu tzw. strajku szkolnego w Królestwie, Kraków 1905; S. Kutrzeba, List otwarty w sprawie zamknięcia szkół średnich w królestwie Polskim, Kraków 1905; Tenże, Prawo przyrodzone mowy ojczystej, Warszawa 1905. 16 W. Studnicki, Polityka Rosji względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego. Studium polityczno-historyczne, Kraków 1906. 17 W. Korotyński, Losy szkolnictwa w Królestwie Polskim, Warszawa 1906. 18 J. Kucharzewski, Epoka paskiewiczowska. Losy oświaty, Warszawa 1914. 19 W. Wakar, Oświata publiczna w Królestwie Polskim 1905 1915, Warszawa 1915; Tenże, Sto lat walki o oświatę polską, Warszawa 1916. 20 E. Staszyński, Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim (od powstania styczniowego do wybuchu wojny), Warszawa 1968; L. Szymański, Zarys polityki caratu wobec szkolnictwa ogólnokształcącego w Królestwie Polskim w latach 1815 1915, Warszawa 1983.
Wprowadzenie 11 waniach dotyczących rozwoju polskiej myśli pedagogicznej w Królestwie Polskim na przełomie wieków XIX i XX 21. Kwestie związane z nauczycielami szkół elementarnych i ich kształceniem pojawiły się również na marginesie badań dotyczących problematyki oświaty na polskiej wsi 22. Podstawę źródłową niniejszej monografii stanowiły materiały archiwalne znajdujące się w zasobach Archiwum Państwowego w Lublinie, Archiwum Państwowego w Kielcach i Archiwum Państwowego w Radomiu. Bardzo pomocne przy opracowaniu tematyki niniejszej publikacji okazały się źródła drukowane o charakterze ustawodawczym oraz sprawozdawczym. Szczególnie cenne okazały się wydawane przez Okręg Naukowy Warszawski cyrkularze 23, zawierające rozporządzenia kuratora okręgu związane z bieżącym funkcjonowaniem oświaty na terenie Królestwa. Przydatny okazał się również Dziennik Praw Królestwa Polskiego oraz Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia. Niemniej istotne były informacje pochodzące z wydawanych przez administrację rosyjską szczebla gubernialnego, Okręg Naukowy Warszawski czy Ministerstwo Oświaty spisów pracowników. Istotne okazały się również publikowane praktycznie corocznie sprawozdania ministra oświaty 24 oraz zawierające różnorodne dane statystyczne tzw. Obzory wydawane w poszczególnych guberniach. W niniejszej publikacji przyjęto układ rzeczowo-chronologiczny chcąc wyjaśnić zakres działalności seminariów nauczycielskich i uwarunkowania, w jakich one funkcjonowały. Dla przybliżenia tej problematyki ważne było zaprezentowanie instytucji zajmujących się kształceniem przyszłych nauczycieli w latach 1815 1865. Kolejną istotną kwestią było przedstawienie założeń polityki władz rosyjskich wobec szkół elementarnych i ich personelu pedagogicznego po klęsce powstania styczniowego. W rozdziale pierwszym poświęconym placówkom kształcenia nauczycieli elementarnych w latach 1815 1864 szczegółowo zostały scha- 21 R. Wroczyński, Myśl pedagogiczna i programy oświatowe w Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku, Warszawa 1963; Tenże, Dzieje oświaty polskiej 1795 1945, Warszawa 1987. 22 Z. Kmiecik, Ruch oświatowy na wsi w Królestwie Polskim 1905 1914, Warszawa 1963; H. Brodowska, Ruch chłopski po uwłaszczeniu w Królestwie Polskim 1864 1904, Warszawa 1967; Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej, red. S. Michalski, Warszawa 1982. 23 Publikowano je w latach 1867 1915, początkowo pod tytułem: Cirkular po Uprawleniu Warszawskim Uczebnym Okrugom, a od 1869 r. jako Cirkular po Warszawskomu Uczebnomu Okrugu. 24 Publikowane przez ministerstwo oświaty sprawozdania nosiły do 1901 r. tytuł: Izwleczenie iz wsepoddannejszego otczeta Ministra Narodnogo Prosweszczenija, od 1902 r. ukazywały się jako Wsepoddannejszij otczet Ministra Narodnogo Prosweszczenija.
12 Wprowadzenie rakteryzowane organizacja i prawne podstawy funkcjonowania instytutów nauczycielskich. Uwagę zwrócono na kontynuację założeń placówek kształcenia nauczycieli powołanych w Księstwie Warszawskim w początkach istnienia Królestwa Polskiego oraz zmiany po upadku powstania listopadowego. Niemniej istotne były kwestie dotyczące reform oświatowych A. Wielopolskiego i powołania powiatowych szkół pedagogicznych. Rozdział drugi porusza kwestię polityki władz rosyjskich wobec kształcenia nauczycieli szkół elementarnych po powstaniu styczniowym. Na tle uwarunkowań politycznych i celów stawianych przed szkołami elementarnymi przez władze zaborcze starano się tu przedstawić rolę, jaką wyznaczono nauczycielom tych szkół. Zwrócono również uwagę na sposoby zdobywania uprawnień przez nauczycieli szkół elementarnych oraz zagadnienie organizowanego dla nich przez władze oświatowe dokształcania w formie zjazdów nauczycielskich i kursów. Kolejny rozdział dotyczy powstania i ogólnych zasad funkcjonowania kursów pedagogicznych, a następnie seminariów nauczycielskich. Zwrócono tu uwagę na szczególną troskę władz rosyjskich o sposób działalności rządowych placówek kształcenia nauczycieli dla szkół elementarnych. Przeanalizowano podstawy materialne działalności rządowych placówek kształcenia nauczycieli oraz niezrealizowane plany tworzenia nowych seminariów nauczycielskich i Instytutu Nauczycielskiego w Siedlcach. Zwrócono również uwagę na kwestię zakończenia działalności przez rządowe seminaria nauczycielskie w okresie I wojny światowej. Przedstawiano także krótką charakterystykę placówek podległych Cerkwi prawosławnej przygotowujących kadry nauczycielskie dla szkół cerkiewno- -parafialnych i szkół gramoty. Poruszono również problem funkcjonowania prywatnych polskich seminariów nauczycielskich, które powstały po 1905 roku. W rozdziale czwartym zajęto się podstawami materialnymi funkcjonowania rządowych seminariów nauczycielskich i ich personelem. Przedstawiono także wybrane sylwetki inspektorów zarządzających tymi szkołami i zakres ich obowiązków. Starano się ukazać wpływ personelu pedagogicznego na sposób realizacji polityki oświatowej caratu. Scharakteryzowano drogi zawodowe nauczycieli seminariów oraz ich kwalifikacje merytoryczne i pedagogiczne. Następny rozdział dotyczy uczniów seminariów nauczycielskich. Omówiono tu kwestie dotyczące warunków przyjmowania kandydatów, ich pochodzenia społecznego oraz wyznaniowego. Zwrócono uwagę na system stypendialny i warunki życia codziennego seminarzystów. Sporo
Wprowadzenie 13 miejsca poświęcono tajnej działalności w seminariach nauczycielskich oraz udziałowi seminarzystów w strajku szkolnym 1905 roku. Ostatni rozdział dotyczy procesu nauczania i wychowania w seminariach nauczycielskich. Zajęto się tu przedmiotami nauczanymi w seminariach nauczycielskich i zmianami programowymi, jakie miały miejsce w okresie ponad czterdziestu pięciu lat ich istnienia. Odrębnie potraktowano kwestie dotyczące praktycznego przygotowania seminarzystów do przyszłej pracy zawodowej. Zajęto się również kwestiami dotyczącymi różnorodnych elementów procesu wychowawczego realizowanego w seminariach. Szczególną uwagę zwrócono na wykorzystywanie przez władze carskie tego szczebla szkolnictwa jako narzędzia służącego rusyfikacji ludności Królestwa Polskiego. Publikacja niniejsza nie mogłaby powstać, gdyby nie pomoc wielu życzliwych tej inicjatywie osób. Słowa podziękowania kieruję do pracowników bibliotek i archiwów, którzy umożliwili mi zebranie potrzebnych materiałów. Współpracownikom z Zakładu Edukacji Historycznej i Dziedzictwa Kulturowego dziękuję za wsparcie okazywane mi podczas prowadzenia kwerendy. Szczególne podziękowania kieruję do profesora Adama Winiarza, którego uwagi i sugestie przyczyniły się do wzbogacenia zawartości monografii i nadania jej ostatecznego kształtu. Na koniec chciałbym podziękować swojej żonie Annie za cierpliwość i motywowanie mnie do pracy.