Scenariusz zajęć z dokumentem w ramach edukacji filmowej. Temat: Funkcja światła w filmie dokumentalnym na przykładzie "Punktu wyjścia" w reż. Michała Szcześniaka. Temat obejmuje dwie jednostki lekcyjne edukacji filmowej w klasie humanistycznej liceum ogólnokształcącego. Celem zajęć jest zapoznanie uczniów z rodzajami światła w dziele filmowym oraz jego funkcją. Pojęcia kluczowe: natężenie światła, temperatura światła, kierunek padania światła i jego źródło, światło twarde/miękkie. Wymienione hasła zostaną zapisane na tablicy. Zajęcia rozpocznie krótka prelekcja nauczyciela objaśniająca ich znaczenie. Np. Oświetlenie - na planie zdjęciowym odpowiada za nie operator obrazu, jednak stanowi element inscenizacji. Jest to jedno z najważniejszych narzędzi artystycznych w filmie, ale także w teatrze, w malarstwie. Oświetlenie to gra świateł i cieni. Pozwala wyodrębnić, podkreślić (lub ukryć) elementy istotne dla narracji. Może przypominać światło naturalne (i neutralne znaczeniowo), może też jednak - przez zmianę intensywności, kierunku lub barwy, przez prześwietlenie lub rozmycieokreślać nastrój lub zmieniać znaczenie ujęcia. Jakich technicznych walorów świata powinniśmy być świadomi, aby uwrażliwić się podczas projekcji na ten aspekt kreowania obrazu filmowego? Kierunek padania światła Światło może mieć różne kierunki padania. To znaczy, że może np. oświetlać postać z przodu lub z tyłu, z góry lub z dołu, z lewej lub z prawej strony. Ale można też dowolnie modyfikować kierunek padania światła, czyli np. postać może być oświetlona światłem górno bocznym. Światło pada zarówno z góry jak i z boku postaci. Wybranie konkretnego kierunku świecenia światłem nie jest przypadkowe ma bowiem wpływ na to, jak prezentuje się oświetlany obiekt/postać. Wyobraźcie sobie następujące sytuacje portretowe: Świecenie postaci z przodu efekt: brak cieni na twarzy, twarz równomiernie wyeksponowana. Świecenie postaci z tyłu efekt: twarz modela ukryta w cieniu, wyeksponowana zostaje sylwetka, która nam się zaświeci i wyraźnie zarysuje Świecenie postaci z góry efekt: Powstają cienie, w których chowają się oczy, mimo iż widzimy twarz modela, nie jesteśmy w stanie dostrzec jego oczu. Świecenie z dołu efekt: twarz nabiera nowego wyrazu, robi się bardziej demoniczna i odrealniona Świecenie z boku (prawego lub lewego) efekt: 1/2 twarzy modela jest wyraźnie oświetlona, druga 1/2 twarzy chowa nam się w kompletnej ciemności.
Można a nawet trzeba stosować różne modyfikacje podanych kierunków (np. świecenie z przednio-boczne). Ćwiczenie z latarką i zaprezentowanie uczniom efektu zmieniania kierunków świecenia. Pamiętajcie, że zazwyczaj nie macie do czynienia tylko z jednym źródłem światła i może ono mieć różne kierunki. Np. postać oświetlona jest z przodu równomiernie jednym źródłem światła, a za nią ustawione jest drugie źródło światła, które wydobywa jej kontur (tzw. światło kontrowe). Charakter światła Światło może mieć różny charakter, to znaczy może być światłem miękkim lub światłem twardym. Stosuje się specjalne nakładki na lampy, które dają właśnie światło miękkie lub twarde. Ćwiczenie z latarką i zaprezentowanie efektu światła miękkiego (do zmiękczenia używamy kalki technicznej) i światła twardego (czyli samej latarki). Można powtórzyć ze zmiękczającą nakładką i bez niej ćwiczenie obrazujące efekt zmiany kierunków świecenia. Jaka jest różnica? Otóż zastosowanie miękkiego źródła światła powoduje, iż nie mamy tak wyraźnej, twardo zarysowanej granicy pomiędzy światłem i cieniem. Natężenie światła Źródło światła może świecić z różną intensywnością, czyli natężeniem. Może być to światło mocne lub światło, które zaledwie wydobywa jakiś szczegół. Lampy wykorzystywane do oświetlania planów filmowych mają specjalne przełączniki, które pozwalają zwiększać lub zmniejszać natężenie, z jakim świecą. Ćwiczenie z latarką i zaprezentowanie efektu intensywnego i słabego natężenia światła latarkę przybliżamy i oddalamy od twarzy. Można powtórzyć ćwiczenie łącząc z poprzednimi ćwiczeniami obrazującymi kierunek świecenia oraz charakter oświetlenia, wprowadzając różne warianty i je ze sobą porównując (np. światło górno-boczne, twarde, świecące intensywnie, czyli blisko, lub światło przednio-boczne, miękkie, świecące intensywnie, czyli blisko itp. Temperatura barwowa światła Światło posiada swoją własną temperaturę barwową. Na pewno zaobserwowaliście, że gdy robicie zdjęcia czasem wychodzą Wam one niebieskie, czasem bardziej czerwone a innym razem takie, jakie mają być. Wszystko zależy od tego, jak ustawiony jest balans bieli i czy jest on dostosowany do otaczającego nas oświetlenia (dominującego). Inną temperaturę barwową ma bowiem światło zachodzącego słońca, światło pochodzące z żarówki lub oświetlenia ledowego. Ale światłu można nadać także barwę taką, jakiej potrzebujemy, stosując różne filtry efektowe, np. niebieski, zielony, pomarańczowy. Nie mylcie jednak tego z temperaturą barwową właściwą dla danego źródła światła. Światło dzienne (zastane) / światło studyjne (kreowane) W filmie używa się światła ciągłego (nie błyskowego jak w przypadku fotografii). Zazwyczaj nie jest ono przypadkowe daną scenę dopracowuje się, aranżując odpowiednie ustawienie świateł. Zatem ma się pełną kontrolę nad efektem końcowym. Lampy można bowiem
dowolnie ustawiać, zatem można zmieniać natężenie światła, kierunek padania światła, temperaturę barwową w zależności jakiego rodzaju światła użyjemy - oraz charakter światła. Istnieje także światło zastane, czyli takie źródło światła, nad którym nie do końca panujemy. Ono bardzo często pojawia się w dokumencie. Jest to taki rodzaj światła, które zastaliśmy podczas kręcenia danego ujęcia i nie możemy zmienić jego barwy, natężenia, kierunku padania, charakteru (miękkie, twarde). Pamiętajcie także, że światło może być również podzielone na światło dzienne, jak i sztuczne. I bądźcie świadomi, że światłem sztucznym można śmiało wykreować charakter światła dziennego. Następnie razem z uczniami metodą burzy mózgów zostaną opracowane pytania kluczowe, by mogli obserwować światło w filmie w sposób ukierunkowany, np.: 1. Jakie są twoje ogólne wrażenia/spostrzeżenia na temat wykorzystania światła w filmie i jego roli? 2. W jaki sposób wykorzystano natężenie światła? Zwróć uwagę na wybrane sceny. 3. W jaki sposób wykorzystano temperaturę światła? Zwróć uwagę na różne kolory światła - czemu służą w różnych scenach? 4. W jaki sposób wykorzystano kierunek padania światła w różnych scenach? Jakie elementy przestrzeni wydobywa? 5. Czy światło może pełnić funkcję symbolu w tym filmie? Po opracowaniu zagadnień uczniowie oglądają film, mogą też sporządzać notatki. Po obejrzeniu filmu dzielą się spostrzeżeniami i uwagami odnośnie problemów kluczowych związanych ze światłem. Kolejna etapem zajęć jest analiza wybranych scen/sekwencji filmu. Uczniowie oglądają sceny, mając przed sobą kluczowe słowa. Prowadzą ukierunkowaną analizę z pomocą nauczyciela. Np. scena I (1.00-1.20 min.) Zimne światło o średnim natężeniu podkreśla szarość zamykających się drzwi celi, a następnie nogi więźniarek idących w górę po schodach. Perspektywa żabia, wzmocniona przez światło padające z tyłu kobiet, obejmuje same nogi, co w jakiś sposób depersonifikuje je, odbiera indywidualność, a nawet reifikuje, zważywszy na surowość więziennych reguł. Drogę wzwyż, po schodach, można odczytać też jako ilustrację tytułu (początek drogi ku przemianie, ku wolności...). Która z nich potrafi wspiąć się po tej drodze, odmienić swoje życie? Główna bohaterka temu podoła, znalazła właściwy "punkt wyjścia", pokonuje kolejne "schody", prowadzące do nowego życia. W głębi sceny, po lewej stronie schodów widoczny jest jasny prostokąt przestrzeni za kratą, oświetlony światłem naturalnym, jak symbol niedostępnej (na razie) wolności.
scena II (7.20-8.10 min.) Od słów : "Śniła mi się babcia..." Światło sztuczne, o miękkiej, ciepłej barwie pada na twarz bohaterki. Wydobywa ją z mrocznej przestrzeni celi. Podkreśla intymność wyznania, nadzieję Anety na wybaczenie. Słabe natężenie światła, dominujące w scenach więziennych, potęguje wrażenie izolacji, itd. scena III (11.30-12.20 min.) Od słów : "Kiedy urodziłam malutką, byłam naprawdę szczęśliwa..." Scena ukazuje błękitny prostokąt nieba pomiędzy szarymi murami, widziany z perspektywy żabiej. Widok nieba przesłonięty jest drucianą siatką, uniemożliwiającą ucieczkę (zapewne spacerniak). Światło naturalne, o dużym natężeniu, padające z góry, potęguje kontrast dwu światów: córka należy do "błękitnego", jasnego świata, Aneta do "szarego" świata za więziennym murem. W kolejnym kadrze naturalne zimne światło oświetla więzienny mur,
w którym widoczne jest światło okna więziennej celi, spowitego kolczastym drutem. Wskazuje na tymczasowy "dom" Anety. Zadanie domowe: Zanalizuj światło w jednej scenie filmu ( 1.30-1.40 min.) opracowanie: Anna Broniek, Iwona Sandecka, Mirosława Tomasik - LO im. M. Kopernika w Tuchowie Agnieszka Grzesiak - MDK im. J. Korczaka w Krakowie