JAKOŚĆ WÓD POWIERZCHNIOWYCH W TURYSTYCZNYCH OBSZARACH KARPAT ZACHODNICH

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2007: t. 7 z. 2b (21) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 155 166 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2007 JAKOŚĆ WÓD POWIERZCHNIOWYCH W TURYSTYCZNYCH OBSZARACH KARPAT ZACHODNICH CZ. I. DYNAMIKA ŁADUNKU SUBSTANCJI CHEMICZNYCH W PŁYNNYCH ODPADACH BYTOWYCH Sylwester SMOROŃ, Stanisław TWARDY, Agnieszka KOWALCZYK Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Małopolski Ośrodek Badawczy w Krakowie Słowa kluczowe: obciążenie, ruch turystyczny, substancje chemiczne, ścieki bytowe S t r e s z c z e n i e W pracy przedstawiono wyniki badań prowadzonych w latach 2002 2005 na obszarze zlewni górnego Dunajca, administracyjnie obejmującej miasto Zakopane oraz gminy: Kościelisko, Poronin, Biały Dunajec, Szaflary i Bukowina Tatrzańska. Badania dotyczyły wartości BZT 5, ChZT, obciążenia N, P, K, Cl oraz zawiesiną ogólną wnoszonymi wraz z płynnymi odpadami bytowymi, pochodzącymi od stałych mieszkańców i turystów. Określano je na podstawie badań ruchu turystycznego, zwłaszcza wielkości bazy noclegowej i jej wykorzystania. Najwięcej osób przybywa do Zakopanego (424 os. km 2 rok 1 ), w lutym liczba turystów może sięgać 1056 os km 2, łącznie ze stałymi mieszkańcami jest to 1480 os km 2. Efektem tego są bardzo duże ładunki składników pochodzenia bytowego. Średnia roczna wartość ChZT wynosiła 15,86 t O 2 km 2 rok 1, z czego mająca związek z ruchem turystycznym 8,97 t O 2 km 2 rok 1. Obciążenie zawiesiną i wartość BZT 5 utrzymywały się na niższym, ale również znacznym poziomie, z zachowaniem podobnych proporcji, jak w przypadku ChZT. W lutym wartości ChZT i BZT 5, mające związek z ruchem turystycznym, były 2,49 razy większe niż wygenerowane przez stałych mieszkańców i wynosiły odpowiednio 1,43 i 1,20 t O 2 km 2 miesiąc 1. Na omawianym obszarze tylko 38% ludności korzysta z oczyszczalni ścieków. Napływ turystów przyczynia się do przeciążenia istniejących oczyszczalni. Zwiększa się również ilość ścieków odprowadzanych do środowiska w sposób niekontrolowany, co pogarsza jakość wód powierzchniowych, czego efektem jest okresowe zamykanie przez służby sanitarne ujęcia wody dla Nowego Targu w Szaflarach, na rzece Biały Dunajec. Adres do korespondencji: dr inż. S. Smoroń, Małopolski Ośrodek Badawczy IMUZ, ul. Ułanów 21b, 34-450 Kraków; tel. +48 (12) 412 52 08, e-mail: imuzkrak@kki.pl

156 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) WSTĘP Obszar górnego Dunajca, dzięki swym walorom przyrodniczo-krajobrazowym, jest jednym z najbardziej atrakcyjnych turystycznie rejonów w Polsce. W związku tym coraz bardziej zwiększa się napływ turystów i wczasowiczów oraz rozwija się działalność gospodarcza, podporządkowana obsłudze osób wypoczywających. Turystyka oddziałuje na środowisko przyrodnicze m.in. przez emisję dodatkowych, zwłaszcza płynnych, zanieczyszczeń pochodzenia bytowego [ILNICKI, 2004]. Przeprowadzone badania wykazują, że w niektórych rejonach karpackich liczba osób wypoczywających okresowo znacznie przekracza liczbę stałych mieszkańców [SMOROŃ, TWARDY, 2001]. Liczba osób wypoczywających zmienia się w ciągu roku największą obserwuje się w okresach ferii zimowych, wakacji letnich oraz masowych imprez sportowych. Dlatego też w warunkach niewystarczającej (nawet dla obsługi stałych mieszkańców) infrastruktury technicznej, chroniącej środowisko przyrodnicze, dodatkowe zanieczyszczenia powstające w związku z pobytem osób wypoczywających w tych okresach znacznie zwiększają niekorzystne oddziaływanie na środowisko przyrodnicze, zwłaszcza wodne. Celem pracy jest określenie ładunku substancji oddziałujących na środowisko na podstawie sezonowego natężenia ruchu turystycznego w atrakcyjnych obszarach karpackich. MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania prowadzono w latach 2002 2005 na obszarze zlewni górnego Dunajca, licznie odwiedzanym przez turystów. Najwięcej osób wypoczywających przebywa w jednostkach administracyjnych zlewni cząstkowej Białego Dunajca (po przekrój w Szaflarach), zwłaszcza w rejonie Zakopanego, Kościeliska i Poronina, a w zlewni Białki w Bukowinie Tatrzańskiej (rys. 1). Zlewnia Czarnego Dunajca charakteryzuje się typowo rolniczym charakterem, a ruch turystyczny ma tutaj marginalne znaczenie. Większość obszaru jest położona w piętrze umiarkowanie chłodnym z temperaturą roczną w granicach 4 6ºC. W wyższych partiach Tatr (piętro zimne) temperatura utrzymuje się na znacznie niższym poziomie od 2 do 1ºC. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych z wielolecia są wysokie i bardzo wysokie wynoszą od 800 mm (Kotlina Nowotarsko-Orawska) do niemal 2 000 mm w wysokich partiach Tatr [Atlas..., 1985; NIEDŹWIEDŹ, OBRĘBSKA-STARKLOWA, 1991]. Następstwem takich opadów są znaczne zasoby wody, wynoszące średnio z wielolecia w zlewni Czarnego Dunajca 285 mln m 3 rok 1 (średni roczny przepływ SSQ 9,03 m 3 s 1 ), Białego Dunajca 167 mln m 3 rok 1 (SSQ 5,32 m 3 s 1 ), a Białki 156 mln m 3 rok 1 (SSQ 5,0 m 3 s 1 ) [ŁANIEWSKI, 1997]. Na podstawie przeprowadzonych wywiadów terenowych oraz materiałów publikowanych przez poszczególne jednostki administracyjne omawianego rejonu, a także danych GUS określono wielkość bazy noclegowej i stopień jej wykorzystania w poszczególnych miesiącach roku [Informator, 2006; V Tatrzańskie Wici, 2006]. Wykorzystując dane statystyczne GUS [Ludność, 2002 2005], obejmujące zaludnienie oraz obliczoną liczbę miejsc noclegowych i ich wykorzystanie w poszczególnych miesiącach roku, obliczono wartość wskaźnika, wyrażającego stosunek liczby turystów i wczasowiczów do liczby stałych mieszkańców w poszczególnych jednostkach administracyjnych. Wskaźnik ten

S. Smoroń, S. Twardy, A. Kowalczyk: Jakość wód powierzchniowych... Cz. I 157 Rys. 1. Rejon badań wraz z punktami poboru wody do analiz chemicznych Fig. 1. Study area and sampling sites of water for chemical analyses obrazuje intensywność ruchu wczasowego na danym obszarze administracyjnym w poszczególnych miesiącach. Na podstawie gęstości zaludnienia obliczono miesięczne obciążenie składnikami od stałych mieszkańców, przyjmując za podstawę przeciętne ich dobowe ładunki w ściekach na mieszkańca w ciągu doby (g M 1 d 1 ) [SIKORSKI, 1998]. Uwzględniono następujące składniki: zawiesina ogólna (48,0 g M 1 d 1 ), N og (11,0 g M 1 d 1 ), P og (3,0 g M 1 d 1 ), K (7,5 g M 1 d 1 ), Cl (9,0 g M 1 d 1 ) oraz wartości BZT 5 (48,0 g O 2 M 1 d 1 ) i ChZT (57,5 g O 2 M 1 d 1 ). Po przemnożeniu miesięcznych ładunków pochodzących od stałych mieszkańców przez wartości omówionych wcześniej wskaźników (turyści/stali mieszkańcy) obliczono obciążenie obszaru poszczególnych gmin składnikami zawartymi w ściekach, pochodzących od turystów i wczasowiczów. WYNIKI BADAŃ Wyniki badań przeprowadzonych na omawianym obszarze wykazały znaczne sezonowe zróżnicowanie intensywności ruchu wczasowo-turystycznego (rys. 2) najintensywniejszy w miesiącach zimowych, tj. styczniu i lutym. Wykorzystanie bazy noclegowej wynosi wówczas ponad 80%. W okresie sezonu letniego (VII, VIII) jest ono nieco mniejsze i utrzymuje się w granicach 70 80%. Miesiącami o najmniejszej intensywności ruchu wczasowo-turystycznego są listopad i kwiecień. Średnio miesięcznie w okresie roku wykorzystanie bazy noclegowej kształtuje się na poziomie 44%.

158 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) % 100 80 60 40 20 0 82 85 72 75 45 39 35 35 20 20 15 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Miesiąc Month Rys. 2. Procentowe wykorzystanie miejsc noclegowych w zlewni górnego Dunajca w poszczególnych miesiącach (średnie z lat 2002 2005) Fig. 2. The percentage utilisation of accommodation places in the Upper Dunajec basin in particular months (average from 2002 2005) Wartości wskaźników, wyrażających stosunek liczby wczasowiczów do stałych mieszkańców, wskazują że występuje istotne zróżnicowanie intensywności ruchu turystycznego między poszczególnymi jednostkami administracyjnymi (tab. 1). Najwięcej turystów odwiedza Zakopane, średnio miesięcznie ich liczba jest 1,29 razy większa od liczby stałych mieszkańców. W miesiącach zimowego sezonu turystycznego wskaźnik ten wynosi nawet ok. 2,5, a poza sezonem (listopad) obniża się do 0,15. Zdecydowanie najmniejsza intensywność ruchu turystycznego występuje w gminie Szaflary (wartość wskaźnika 0,02). W pozostałych gminach średnia miesięczna wartość omawianego wskaźnika utrzymuje się średnio na poziomie ok. 3-krotnie niższym od Zakopanego i mieści się w granicach od 0,31 (gmina Biały Dunajec) do 0,55 (gmina Kościelisko). Średnią roczną liczbę turystów na omawianym obszarze zestawiono w tabeli 2. Najwięcej ich przybywa do Zakopanego (424 os. km 2 rok 1 ), co zwiększa średnią roczną gęstość zaludnienia do 753 os. km 2 rok 1. Jednak w sezonie turystycznym, np. w lutym, liczba turystów może sięgać 1056 os. km 2 (424,0 2,49, tab. 1, 2). Łącznie ze stałymi mieszkańcami jest to prawie 1480 os. km 2. W pozostałych gminach, z wyjątkiem Szaflar, średnia roczna liczba turystów jest znacznie mniejsza od 32 (gmina Kościelisko), do 59 os. km 2 rok 1 (gmina Poronin). W analizowanych latach na całym obszarze zlewni przebywało średnio 78 turystów na kilometrze kwadratowym, co zwiększało roczną gęstość zaludnienia do 241 os. km 2 (tab. 2). Gęstość zaludnienia oraz zmienność natężenia ruchu wczasowo-turystycznego koresponduje z obciążeniem składnikami chemicznymi występującymi w płynnych odpadach bytowych (rys. 3). Dlatego też zdecydowanie największe obciążenie omawianymi substancjami stwierdzono w obrębie Zakopanego, tj. na obszarze ze stosunkowo dużym zaludnieniem oraz intensywnym ruchem turystycznym. W pozostałych gminach jest ono znacznie mniejsze, choć między sobą wyraźnie zróżnicowane. Przykładowo w obrębie Zakopanego średnia roczna wartość ChZT wynosiła 15,86 t O 2 km 2 rok 1, z czego turyści przyczynili się do 8,97 t km 2 rok 1 (56,5%). Obciążenie zawiesiną i BZT 5 utrzymywało się na niższym, ale również znacznym poziomie 13,24 t km 2 rok 1 i 13,24 t O 2 km 2 rok 1, z zachowaniem podobnych proporcji między wartościami powstałymi za przyczyną turystów i stałych mieszkańców (rys. 3).

Tabela 1. Zmienność wskaźnika wyrażającego stosunek liczby turystów i wczasowiczów do stałych mieszańców w poszczególnych jednostkach administracyjnych zlewni Białego Dunajca i Białki i na całym obszarze badawczym (średnie z lat 2002 2005) Table 1. Variation in the tourists to residents number ratio in administrative units of the Biały Dunajec and Białka catchments and in the whole studied area (mean of the years 2002 2005) Miesiąc Month Biały Dunajec Kościelisko Poronin Szaflary Zakopane zlewnia Białego Dunajca the Biały Dunajec catchment basin Średnio w zlewni Białego Dunajca Mean in the Biały Dunajec catchment basin Bukowina Tatrzańska (zlewnia Białki) (the Białka catchment basin) Średnio na obszarze badawczym Mean in the studied area I 0,57 1,02 0,59 0,03 2,40 0,92 0,69 0,88 II 0,59 1,06 0,61 0,03 2,49 0,96 0,72 0,92 III 0,31 0,56 0,32 0,02 1,32 0,51 0,38 0,49 IV 0,10 0,19 0,11 0,01 0,44 0,17 0,13 0,16 V 0,14 0,25 0,14 0,01 0,59 0,23 0,17 0,22 VI 0,27 0,48 0,28 0,02 1,14 0,44 0,33 0,42 VII 0,50 0,90 0,51 0,03 2,11 0,81 0,61 0,78 VIII 0,52 0,93 0,54 0,03 2,20 0,84 0,64 0,81 IX 0,24 0,44 0,25 0,01 1,03 0,39 0,30 0,38 X 0,14 0,25 0,14 0,01 0,59 0,23 0,17 0,22 XI 0,03 0,06 0,04 0,00 0,15 0,06 0,04 0,05 XII 0,24 0,44 0,25 0,01 1,03 0,39 0,30 0,38 Średnio 0,31 0,55 0,31 0,02 1,29 0,50 0,37 0,47 Mean SD 0,19 0,35 0,20 0,01 0,82 0,31 0,24 0,30 Objaśnienia: SD odchylenie standardowe. Explanations: SD standard deviation. S. Smoroń, S. Twardy, A. Kowalczyk: Jakość wód powierzchniowych... Cz. I 159

160 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) Tabela 2. Średnia roczna gęstość zaludnienia oraz liczba turystów w jednostkach administracyjnych zlewni Białego Dunajca, Białki i na całym obszarze badawczym (średnie z lat 2002 2005) Table 2. Mean annual population density and the number of tourists in the administrative units of the Biały Dunajec basin, the Białka basin, and in the whole studied area (mean of the years 2002 2005) Jednostka administracyjna Administrative units Gęstość zaludnienia Population density Liczba turystów The number of tourists Łączna liczba turystów i mieszkańców The total number of tourists and residents M km 2 persons km 2 os. km 2 persons km 2 Biały Dunajec 187,8 57,7 245,5 Kościelisko 58,3 31,9 90,2 Poronin 186,6 58,7 245,3 Szaflary 125,2 2,2 127,4 Zakopane 328,8 424,0 752,8 Średnio w zlewni Białego Dunajca Mean in the Biały Dunajec basin Bukowina Tatrzańska (zlewnia Białki) (the Białka basin) Średnio na obszarze badawczym Mean in the studied area 177,4 87,8 265,2 92,4 34,5 126,9 163,2 77,5 240,7 Ze składników o charakterze biogennym na uwagę zasługuje duży ładunek azotu ogólnego 3,04 t km 2 rok 1, z czego 1,72 t pochodziło od turystów i wczasowiczów (rys. 3). Łączny ładunek fosforu utrzymywał się na niższym poziomie. Jego wartości wynosiły odpowiednio 0,83 i 0,47 t P km 2 rok 1. W następnej kolejności po Zakopanem były gminy Biały Dunajec i Poronin, mające wielokrotnie mniejsze obciążenie omawianymi składnikami. Relacje między rocznym obciążeniem badanymi składnikami pochodzącymi od turystów i stałych mieszkańców układały się odwrotnie niż w Zakopanem. Wynika to ze znacznie mniejszej liczby osób wypoczywających na tym terenie w stosunku do stałych mieszkańców. Obciążenie zanieczyszczeniami w jednostkach administracyjnych zlewni Białego Dunajca średnio było ponad dwukrotnie większe niż w zlewni Białki. Roczne ładunki potasu i chlorków w płynnych odpadach bytowych utrzymywały się na poziomie niższym niż azotu ogólnego i w Zakopanem wynosiły odpowiednio 2,07 i 2,48 t km 2 rok 1 (rys. 3). Stosunek zanieczyszczeń w płynnych odpadach bytowych pochodzących od turystów i stałych mieszkańców w niektórych miesiącach sezonu turystycznego na obszarze Zakopanego utrzymywał się na bardzo wysokim poziomie (rys. 4). Na przykład w lutym wartości ChZT i BZT 5, wygenerowane przez turystów, były 2,49 razy większe niż wygenerowane przez stałych mieszkańców i wynosiły odpowiednio 1,43 i 1,20 t O 2 km 2 miesiąc 1. Sumaryczne obciążenie (turyści i stali mieszkańcy) zanieczyszczeniami, wyrażanymi ChZT i BZT 5, było bardzo duże i sięgało odpowiednio 2,01 i 1,68 t O 2 km 2 miesiąc 1. Na nieco niższym poziomie utrzymywały się te wartości w miesiącach letnich. Obciążenie, do którego przyczyniali się turyści, tylko w miesiącach poza sezonem turystycznym (IV, V, X i XI) było mniejsze od powstałego za przyczyną stałych mieszkańców.

S. Smoroń, S. Twardy, A. Kowalczyk: Jakość wód powierzchniowych... Cz. I 161-2 year t km -2 rok t km 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T Biały Dunajec Kościelisko Poronin Szaflary Zakopane Średnio zlewnia B.Dunajec Average basin Bukowina Tatrzańska (Zlewnia Białki) Średnio na obszarze Area average -2 year t km -2 rok t km 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 Zawiesina Suspended BZT5 BOD5 ChZT COD M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T Biały Dunajec Kościelisko Poronin Szaflary Zakopane Średnio zlewnia B.Dunajec Average basin Bukowina Tatrzańska (Zlewnia Białki) (Białka basin) Średnio na obszarze Area average 3,0 N og N tot N-NH4 P og P tot 2,5 2,0-2 year t km- 2 rok t km 1,5 1,0 0,5 0,0 M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T M T M+T Biały Dunajec Kościelisko Poronin Szaflary Zakopane Średnio zlewnia B.Dunajec Average Bukowina Tatrzańska (Zlewnia Białki) Średnio na obszarze Area average K Cl Rys. 3. Obciążenie zanieczyszczeniami zawartymi w płynnych odpadach bytowych pochodzących od stałych mieszkańców (M) i turystów (T) w poszczególnych jednostkach administracyjnych na badanym obszarze Karpat Zachodnich; średnie z lat 2002 2005 Fig. 3. The load of pollutants in domestic waste waters originating from residents (M) and tourists (T) in particular administrative units, in the studied area of the Western Carpathian (mean of the years 2002 2005)

162 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) Podobne relacje utrzymują się również w przypadku substancji o charakterze biogennym, tj. N og i P og (rys. 4). Przykładowo w lutym obciążenie tymi składnikami pochodzącymi od turystów wynosiło odpowiednio 0,27 i 0,08 t km 2 miesiąc 1, a łącznie ze stałymi mieszkańcami sięgało 0,38 i 0,11 t km 2 miesiąc 1. 2,50-2 month t O2 km -2 miesiąc t O2 km 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ChZT (M) COD (M) ChZT (T) COD (T) ChZT (M+T) COD (M+T) BZT5 (M) BOD5 (M) BZT5 (T) BOD5 (T) BZT5 (M+T) BOD5 (M+T) 0,450-2 month t km -2 miesiąc t km 0,400 0,350 0,300 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 0,000 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII N og (M) N tot (M) N og (T) N tot (T) N og (M+T) N tot (M+T) P og (M) P tot (M) P og (T) P tot (T) P og (M+T) P tot (M+T) Rys. 4. Miesięczne obciążenie zanieczyszczeniami zawartymi w płynnych odpadach bytowych pochodzących od stałych mieszkańców (M) i turystów (T) na terenie Zakopanego; średnie z lat 2002 2005 Fig. 4. Monthly load of pollutants in domestic waste waters originating from residents (M) and tourists (T) in the Zakopane area (mean of the years 2002 2005)

S. Smoroń, S. Twardy, A. Kowalczyk: Jakość wód powierzchniowych... Cz. I 163 Na obszarze gminy Kościelisko obciążenie substancjami chemicznymi w stosunku do Zakopanego było ponad 10-krotnie mniejsze i tylko w styczniu oraz lutym ilość pochodząca od turystów nieznacznie przekraczała tę od stałych mieszkańców, w pozostałych miesiącach roku zawsze była mniejsza (rys. 5). W pozostałych gminach omawianego obszaru obciążenie składnikami pochodzącymi od turystów było zawsze mniejsze w stosunku do pochodzącego od stałych mieszkańców. 0,25-2 km -2 month t O2 km -2 miesiąc t O 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ChZT (M) COD (M) ChZT (T) COD (T) ChZT (M+T) COD (M+T) BZT5 (M) BOD5 (M) BZT5 (T) BOD5 (T) BZT5 (M+T) BOD5 (M+T) 0,045 0,040 2 month t km -2 miesiąc t km- 0,035 0,030 0,025 0,020 0,015 0,010 0,005 0,000 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII N og (M) N tot (M) N og (T) N tot (T) N og (M+T) N tot (M+T) P og (M) P tot (M) P og (T) P tot (T) P og (M+T) P tot (M+T) Rys. 5. Miesięczne obciążenie zanieczyszczeniami zawartymi w płynnych odpadach bytowych pochodzących od stałych mieszkańców (M) i turystów (T) na terenie gminy Kościelisko; średnie z lat 2002 2005 Fig.5. Monthly load of pollutants in domestic waste waters originating from residents (M) and tourists (T) in the Kościelisko commune area (mean of the years 2002 2005)

164 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) DYSKUSJA WYNIKÓW Dzięki analizie wielkości bazy noclegowej i jej wykorzystania w poszczególnych miesiącach roku możliwe było określenie stopnia obciążenia składnikami zanieczyszczającymi środowisko przyrodnicze, zawartymi w płynnych odpadach bytowych pochodzących od stałych mieszkańców i osób przebywających czasowo w celach wypoczynkowych. Stwierdzono, że najwięcej turystów na obszar zlewni górnego Dunajca przybywa w miesiącach zimowych (I, II). Wypełniają oni wówczas bazę noclegową w ponad 80%. W letnim sezonie turystycznym (VII, VIII) obserwuje się mniejszy napływ osób wypoczywających, ponieważ ruch turystyczny rozkłada się również na inne tereny Polski (pojezierza, tereny nadmorskie). Powoduje to wypełnienie bazy noclegowej w ok. 70%. W zimie tereny górzyste są bardziej atrakcyjne do pozostałych rejonów, chociażby dzięki możliwości uprawiania sportów zimowych. Organizowane są liczne zimowiska dla młodzieży szkolnej, a także masowe imprezy sportowe o randze międzynarodowej, przyciągające liczne rzesze kibiców. Z tego względu w tych miesiącach obserwuje się największe obciążenie substancjami chemicznymi o charakterze bytowym. Na całym omawianym obszarze najbardziej atrakcyjnym turystycznie terenem pozostaje Zakopane. Liczba osób tutaj wypoczywających jest kilkakrotnie większa niż w pozostałych miejscowościach zlewni górnego Dunajca. Stwarza to problemy środowiskowe, związane z emisją dużych ładunków substancji chemicznych pochodzenia komunalnego. Wskazują na to wyniki badań prowadzonych w 2003 r. przez PIOŚ, z których wynika, że wody Białego Dunajca (przekrój Szaflary) są zaliczane do III klasy [Stan, 2003]. Czynnikiem w głównym stopniu decydującym o tej klasyfikacji są zanieczyszczenia bakteriologiczne (zwłaszcza w sierpniu), a w mniejszym stopniu wskaźniki fizykochemiczne. W zlewni Białki, w której gęstość zaludnienia (łącznie stali mieszkańcy i turyści), wynosząca średnio rocznie 129 os. km 2, jest o około połowę mniejsza niż w zlewni Białego Dunajca, jakość wód była o klasę lepsza ( wody dobrej jakości ). Czynnikiem degradującym jakość wody był tutaj tylko odczyn, a ilość zanieczyszczeń organicznych i zawiesin utrzymywała się na niskim poziomie. Podobną jakością wód charakteryzowała się rzeka Czarny Dunajec, płynąca z obszarów o charakterze rolniczym. Podstawowym problemem na omawianym obszarze pozostaje niedostosowanie infrastruktury chroniącej środowisko nawet na potrzeby stałych mieszkańców. Na obszarze zlewni Białego Dunajca tylko 44% ludności korzysta z oczyszczalni ścieków, w zlewni Białki 16%, a na całym omawianym obszarze 38% [Stan..., 2002 2005]. Napływ turystów przyczynia się do okresowego przeciążenia istniejących oczyszczalni, powodując zmniejszenie skuteczności ich pracy, a także do zwiększenia objętości odprowadzanych w sposób niekontrolowany do środowiska ścieków, pochodzących z obiektów mieszkalnych niekorzystających z kanalizacji zbiorowej. Może to okresowo pogarszać jakość wód w tym rejonie, zwłaszcza w rzece Biały Dunajec [RACZAK, 2002; SMOROŃ, KUŹNIAR, 2006; SZUL- KOWSKA-WOJACZEK, MAREK, 1999]. Potwierdzają to powtarzające się co kilka lat, zwłaszcza w zimowym sezonie turystycznym, wysokie wskaźniki zanieczyszczenia bakteriologicznego. Efektem tego jest okresowe zamykanie przez służby sanitarne ujęcia wody dla Nowego Targu w Szaflarach, na Białym Dunajcu.

S. Smoroń, S. Twardy, A. Kowalczyk: Jakość wód powierzchniowych... Cz. I 165 WNIOSKI 1. Największe wykorzystanie miejsc noclegowych przez osoby czasowo przebywające w celach turystycznych rejestruje się w okresach zimowych (styczeń, luty średnio 82%), i letnich (lipiec, sierpień ok. 70%). 2. Liczba osób wypoczywających w poszczególnych rejonach zlewni jest bardzo zróżnicowana. Najwięcej ich wypoczywa w rejonie Zakopanego (424 os. km 2 rok 1 ), przekraczając ok. 1,3 razy liczbę stałych mieszkańców. Na terenie pozostałych gmin przebywa ich znacznie mniej (0,31 0,55 liczby ludności miejscowej). 3. W zimowym sezonie turystycznym (styczeń i luty) napływ turystów był największy i w Zakopanem stosunek ich liczby do stałych mieszkańców przekraczał 2,4, a w całej zlewni Białego Dunajca wynosił ok. 0,9. 4. Efektem napływu tak znacznej liczby turystów jest zwiększenie ładunku składników zanieczyszczających pochodzenia bytowego w wyżej podanej skali. 5. Na omawianym terenie wody powierzchniowe, zwłaszcza Białego Dunajca, są gorszej jakości niż Białki i Czarnego Dunajca. LITERATURA Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1985. Pr. zbior. Red. K. Trafas. Zakopane Kraków: TPN ss. 32. ILNICKI P., 2004. Polskie rolnictwo a ochrona jakości środowiska. Poznań: Wydaw. AR ss. 485. Informator statystyczny miasto Zakopane, 2006. Nr 1. Kraków: WUS ss. 27. ŁANIEWSKI J., 1997. Czorsztyn. Gosp. Wod. nr 12 s. 384 390. NIEDŹWIEDŹ T., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1991. Klimat. W: Dorzecze Górnej Wisły. Cz. 1. Pr. zbior. Red. I. Dynowska, M. Maciejewski. Warszawa Kraków: PWN s. 68 84. RACZAK J., 2002. Dostawa substancji biogennych do zbiornika czorsztyńskiego. Gosp. Wod. nr 5 s. 205 209. SIKORSKI M., 1998. Gospodarka ściekami bytowymi na wsi jako czynnik ochrony środowiska. Rozpr. Habil. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 133. SMOROŃ S., KUŹNIAR A., 2006. The seasonal changes of a surface water quality in the tourist areas of the Podhale (the western Carpathians). Pol. J. Env. Stud. vol. 15 m no 5c s. 90 93. SMOROŃ S., TWARDY S., 2001. Wstępna ocena gospodarki wodno-ściekowej w rolniczo-turystycznych rejonach górnej zlewni Dunajca. Inż. Rol. nr 8 s. 223 237. SZULKOWSKA-WOJACZEK E., MAREK J., 1999. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych. W: Zagrożenia, ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczo-rolniczego. Pr. zbior. Red. S. Bieszczad, J. Sobota. Wrocław: Wydaw. AR s. 209 221. Stan czystości rzek w 2003 r.: www.nowysacz.pios.gov.pl Ludność 2002 2005: www.stat.gov.pl Stan i ochrona środowiska 2002 2005: www.stat.gov.pl V Tatrzańskie Wici, 2006. Kraków: Wydaw. Jagiellonia S.A. ss. 13.

166 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 2b (21) Sylwester SMOROŃ, Stanisław TWARDY, Agnieszka KOWALCZYK SURFACE WATER QUALITY IN TOURIST AREAS OF THE WESTERN CARPATHIANS PART 1. THE DYNAMICS OF CHEMICAL SUBSTANCES LOAD IN DOMESTIC WASTEWATERS Key words: chemical substances, loads, domestic wastewaters, tourist movement S u m m a r y The paper shows results of the study performed in the period of 2002 2005 in the Upper Dunajec area which administratively includes Zakopane town, communes Kościelisko, Poronin, Biały Dunajec, Szaflary and Bukowina Tatrzańska. The study involved tourist movement, particularly the magnitude of the tourist accommodation facilities and their utilisation as well as the load of biochemical oxygen demand, BOD 5, chemical oxygen demand COD, N, P, K, Cl and suspended matter from residents and tourists carried by domestic wastewaters. The highest number of people visits Zakopane (424 person km 2 year 1 ), in February, however, the number of tourists may reach 1056 person km 2 there which, together with residents, makes 1480 person km 2. Resulting are very high loads of chemical substances of domestic origin. The average annual load of COD amounted to 15.86 t O 2 km 2 year 1, in which tourists contribution was 8.97 t O 2 km 2 year 1. Loads of suspended solids and BOD 5 were lower but still considerable with the same proportions between tourists and residents as in the case of COD. In February the loads of COD and BOD 5 originating from tourists were 2.49 times larger than those from residents being 1.43 and 1.20 t O 2 km 2 month 1, respectively. Only 38 percent of population is connected to the sewage-treatment plants in the study area. An influx of tourists overloads the existing treatment plants capacity. The amount of wastes released in an uncontrolled manner to the environment increases which is the reason of periodical deterioration of surface water quality. In the effect Sanitary Inspectorate temporarily closes the water supply intake for Nowy Targ at Szaflary from the Biały Dunajec River. Recenzenci: prof. dr hab. Józef Koc prof. dr hab. Zdzisław Zabłocki Praca wpłynęła do Redakcji 03.09.2007 r.