Seweryn Pauch Korespondencje Franciszka Nierzwickiego w Pielgrzymie. Tczew 2006
KIM BYŁ Spośród wielu działań Franciszka Nierzwickiego (13.X.1821-4.XII.1904) postanowiłem skupić się dzisiaj na jego korespondencjach wysyłanych do Pielgrzyma, oraz na wszelkich wzmiankach, jakie w tejże gazecie zostały zawarte, a dotyczą osoby Starego Franka. Krótko tylko wspomnę, iż był to mieszkający we Więckowach koło Skarszew, prosty chłop, który jednak całe życie dokształcał się na lekturze gazet, polskich klasykach i książkach katolickich. Udzielał się społecznie, należał do kilku lokalnych towarzystw, popierał także polskie czasopiśmiennictwo. Poza Pielgrzymem, współpracował także z innymi gazetami, wśród których wymienić można Gazetę Gdańską, Gazetę Toruńską czy Rolnika. Jednakże z pierwszym z wymienionych czasopism był związany najbliżej; podobno zwykł nazywać je swoim dzieckiem. Nierzwicki pisywał do Pielgrzyma od początku jego powstania, czyli od 1869 r., prawie do swej śmierci. Bywały lata, kiedy szczególnie obficie wysyłał korespondencje do Pelplina. Takim właśnie rocznikiem był 1897, kiedy to opublikowano około piętnastu jego tekstów. Bywały także okresy, kiedy to nie pisywał przez dłuższy okres, ale w takich przypadkach zawsze uzasadniał swoja nieobecność, np. gdy złamał sobie żebro i wywichnął rękę, donieśli o tym inni korespondenci, a Pielgrzym tę notkę opublikował 1. Potem sam Franek wspomniał ten fakt 2. Na łamach pelplińskiej gazety poruszał Nierzwicki różnorodne tematy. Często poruszał kwestie związane z wyborami, namawiał ludzi do pójścia na wybory, podawał szczegółowe terminy wyborów 3, pouczał aby się nie spóźnić na głosowanie i sprawdzić, czy na pewno jest się na liście głosujących 4. Gdy zaszła potrzeba, potrafił wyciągnąć właściwe wnioski z minionych wyborów 5. Ogólnie rzecz biorąc, ilość wypowiedzi Nierzwickiego dotycząca wyborów jest znaczna, bo jest to aż dziewięć korespondencji nadesłanych w latach 1885 1898 ( z czego aż osiem w latach 1897 1898). Treść tych tekstów świadczy wymownie o zainteresowaniu Nierzwickiego wyborami. Jako jeden z niewielu ludzi w swojej wsi potrafił on pisać i czytać, 1 Pielgrzym 118, 1898 2 Tamże 122, 1898 3 Tamże 57, 1897 4 Tamże 64, 1897 5 Tamże 69, 71, 1897; 131, 1885; 126, 127, 1898
dodatkowo posiadał pewna wiedzę, co pozwalało mu stawać w pozycji osoby tłumaczącej chłopom, jak głosować i czego przypilnować, by głos był ważny. Uwagę Starego Franka zwracały także waśnie między gazetami polskim, a także między polskimi a niemieckim. Niejednokrotnie zwraca na to uwagę na łamach Pielgrzyma. Przede wszystkim namawiał do czytania gazet polskich 6, próbował udowodnić, że warto czytać gazety. Zalecał, aby po przeczytaniu Pielgrzyma, pożyczyć go tym, których nie stać na jego zakup 7. Nierzwicki zastanawiał się, dlaczego polskie gazety sś w gorszej sytuacji finansowej od niemieckich; ostatecznie doszedł do wniosku, że wynika to z faktu ciągłych waśni między redaktorami polskich gazet 8. Jeśli zaszła taka potrzeba, potrafił podjąć polemikę z innymi gazetami, jak np. w 1899 r. z Gazetą Toruńską 9. Bywało jednak, że nawet gazety wychodzące poza terenem Pomorza pisały pozytywnie o Franku, jak np. uczynił to Dziennik Poznański 10. Na łamach Pielgrzyma Stary Franek podejmował nieraz polemikę z innymi korespondentami. Zdarzył się jednak przypadek, iż musiał odpierać zarzuty sugerujące, że nie ma własnego zdania 11. Generalnie jednak spotykał się z uznaniem czytelników. W jednym z numerów, niejaki Antek z nad Drwęcy chwalił Nierzwickiego i jego artykuły 12. Przykład ten nie był odosobniony 13. Nieraz na listy Franka odpowiadali inni korespondenci, jak na przykład uczynił to stary Janek z Kociewia (zbieżność nazw?) 14, Wiele miejsca w Pielgrzymie poświęcono na streszczenia przebiegu różnego typu wieców. Franciszek Nierzwicki był osobą, która na takich zebraniach bywała niezwykle często, tak więc również na tym polu odnotowano wiele inicjatyw podejmowanych przez starego Franka. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że wiele wzmianek mówi po prostu o obecności naszego bohatera na jakimś wiecu. Bywał więc na takich zgromadzeniach w Pogódkach, gdzie wygłosił główną mowę 15, Poznaniu 16, Bobowie, gdzie wygłosił mowę o wychowaniu dzieci w chrześcijaństwie 17, w Więckowach 18, Skarszewach, czy w Kościerznie 19. Z innych źródeł wiadomo, że bywał także w wielu innych okolicznych 6 Tamże, 6, 1897 7 Tamże 14, 15, 16, 17, 1897 8 Tamże 143, 1897; 1, 7, 1899 9 Tamże 27, 28, 1899 10 Tamże 147, 1897 11 Tamże 150, 1897 12 Tamże 144, 1897 13 Tamże 13, 1897 14 Tamże 111, 1896 15 Tamże 75, 1885 16 Tamże 26, 1889; 63, 1893 17 Tamże 13, 1888 18 Tamże 151, 1887 19 Tamże 136, 1884; 111,1888; 123, 1898
miejscowościach. Można by więc uznać go za lokalnego wieszcza, który nie tylko był obecny, ale także zabierał głos w ważnych sprawach i był on wysłuchany. Wiadomo, że Nierzwicki odbył dwie pielgrzymki: w 1885 r. do Welehradu (groby śś. Cyryla i Metodego) oraz w 1893 do Padwy, Loretto i Rzymu. Kwestia ta pojawiała się kilka razy na łamach Pielgrzyma. Już w 1881 r. napisał, że nie może udać się w podróż, bo go nie stać, ale wspierał duchowo pielgrzymujących 20. Przed wyprawą do Rzymu wspomniano, że delegatem na pielgrzymkę został wybrany Nierzwicki i podano kto z nim uda się w podróż 21. Do innej grupy zagadnień, jakie poruszał Nierzwicki, należały święta kościelne czy uroczystości związane z katolicyzmem. Pojawiła się więc korespondencja dotycząca prymicji w Pogódkach 22, opis poświęcenia figury Matki Bożej Niepokalanie Poczętej w Jabłowie 23, czy jego opinia na temat katolicyzmu wśród Niemców i Polaków 24. Ważnym zagadnieniem, o którym pisał Nierzwicki, były kwestie związane z różnego typu towarzystwami. Należał do kilku takich towarzystw i aktywnie w nich działał, np. w Skarszewach 25, Pogódkach (gdzie był zastępca prezesa) 26 i Starej Kiszewie 27. Wiele spraw, jakie opisywał Stary Franek wynikało z aktualnie zastanej sytuacji. Analizował więc sytuacje istniejącą między Polakami a Niemcami 28, o problemach w odprawianiu nabożeństw polskich w Gdańsku 29. Za istotne uważał przyspieszenie rozszerzania oświaty wśród ludu 30. Instruował, jak radzić sobie z kołtunem 31, opisywał uroczystość złotych godów u jednych z pogódzkich parafian 32. Powyższy przegląd treści korespondencji Starego Franka zamieszczanej w Pielgrzymie prowadzi do konkluzji, że jego zainteresowania, jak na pozornie niewykształconego XIX wiecznego chłopa były bardzo szerokie. Wymienione zostały tylko najważniejsze kwestie, należy więc pamiętać, że pewne zagadnienia (jak np. opis ludności Kaszub 33 czy opis jednego z gdańskich kościołów 34 ) pojawiają się rzadziej, ale świadczą o zainteresowaniu autora. 20 Tamże 68, 1881 21 Tamże 33, 36, 42, 1893 22 Tamże 103, 1901 23 Tamże 31, 1869 24 Tamże 86, 1896; 26, 1899 25 Tamże 25, 1892 26 Tamże 28, 1895; 6, 1896 27 Tamże 133, 1895 28 Tamże 50, 118, 1895 29 Tamże 107, 1896 30 Tamże 11, 1870 31 Tamże 93, 1892 32 Tamże, 140, 1893 33 Tamże 83, 1896 34 Tamże 115, 1896
We wszystkich tekstach Franciszka Nierzwickiego można zauważyć pewne specyficzne cechy. Są one przepojone religijnością, niezależnie od swej treści. Dodatkowo przeplatają się w niuch cytaty z pisma świętego. Również dobrze widoczne są pewne charakterystyczne słowa i zdania, które nie pojawiają ię w tekstach innych korespondentów (np. ja tego moim chłopskim rozumem pojąć nie mogę czy rozważcie to dobrze ). Druga grupa tekstów zawartych w rocznikach Pielgrzyma, to fragmenty mówiące o Nierzwickim, czyli te, których autorem nie był on sam. Liczba ich jest znacznie mniejsza od omówionych przed chwilą, ale niejednokrotnie wnoszą one cenne informacje do biografii naszego bohatera. Dowiadujemy się o rewizjach, jakie przeprowadzono w domu Franka w 1899 i 1902 r. 35. Wydawcy Pielgrzyma odnotowali także fakt 80 urodzin Franka, co można uznać za pewnego rodzaju nobilitację 36. Gdzieniegdzie pojawiają się wzmianki o wpłaceniu jakiejś sumy pieniędzy na szczytny cel, czy to na ołtarz i obraz dla kościoła w Iławie 37, na pokrycie kosztów soboru 38, na rzecz papieża, więźnia Watykanu 39. Jakkolwiek byśmy nie postrzegali osoby Nierzwickiego, sama tylko korespondencja w Pielgrzymie, pokazuje, że był to człowiek nietuzinkowy jak na owe czasy. Interesowały go kwestie, które pozornie mogą czasami wydawać się błahe, choć z drugiej strony był Nierzwicki człowiekiem troskliwym o dobro Polaków. Wydaje się, że pewne informacje dotyczące Starego Franka mogą przynieść inne czasopisma, jak Rolnik czy Gospodarz. Generalnie stan źródeł, który mógłby okazać się pomocny w tej kwestii, jest bardzo nikły. Są to przede wszystkim wspomniane czasopisma. Chciałbym zakończyć mój referat następującą konkluzją: pomimo niedoboru źródeł, warto, moim zdaniem, pokusić się dokonanie kwerendy wymienionych przeze mnie czasopism. Sądzę, że w temacie Nierzwickiego można jeszcze dużo powiedzieć. 35 Tamże 40, 1899; 61, 1902 36 Tamże 118, 1901 37 Tamże 70, 1897 38 Tamże 5, 1870 39 Tamże 16, 1871