Powstanie Nowego Testamentu Charakterystyka wstępna

Powstanie Nowego Testamentu Charakterystyka wstępna Najogólniej rzecz ujmując, Nowy Testament to ta część Biblii, która mówi o Jezusie Chrystusie i jego pierwszych uczniach, apostołach i początkach kościoła chrześcijańskiego, napisana w języku greckim, licząca 27 ksiąg, ciesząca się szczególnym szacunkiem chrześcijan. Określenie Nowy Testament pojawia się przede wszystkim jako tłumaczenie greckiego wyrażenia h` kainh. diaqh,kh (he kaine diatheke) ale wydaje się, że trafiło do języków współczesnych głównie dzięki łacińskiemu odpowiednikowi testamentum. Pierwotnie greckie wyrażenie diaqh,kh odnosiło się do zarządzania, jednak dzięki pojawieniu się w nowych kontekstach, jakie nadali mu tłumacze Septuaginty 1, nabrało znaczenia religijnego (wręcz teologicznego) 2. W polskim tekście Nowego Testamentu jest tłumaczone jako przymierze, a więc tzw. nowe przymierze, jakie zawarł z apostołami Jezus Chrystus podczas ostatniej wieczerzy (Mt 26,17-30; Łk 22,14-23). W czasach Jezusa istniał już zbiór ksiąg uznawany przez Żydów za objawienie dane od Boga, nazywane w języku greckim starym przymierzem, stąd słowa Jezusa miały wskazywać na nową rzeczywistość religijną związaną z jego osobą. Oczywiście nowy testament lub inaczej nowe przymierze pojawia się w wielu miejscach Biblii, ale w przypadku gdy posługują się nimi autorzy nowotestamentowi, ma ścisły związek z działalnością i osobą Jezusa Chrystusa. Tekst Nowego Testamentu powstawał względnie krótko, bo mniej więcej 50 lat a dokładniej w drugiej połowie pierwszego wieku naszej ery. 1 Septuaginta czyli grecki przekład Starego Testamentu, będzie o nim mowa dalej. 2 Jest to jeden z wielu przykładów gdzie pojęcia nie należące pierwotnie do obszaru religii stają się takimi głównie dzięki ich zastosowaniu jako odpowiedników tłumaczeń Starego i Nowego Testamentu. 1

Względnie, ponieważ z jednej strony 50 lat to wcale nie tak mało, z drugiej jednak, w porównaniu ze Starym Testamentem powstającym około 1000 lat (XV V w. p.n.e.), okres ten wydaje się bardzo krótki. Pierwszymi tekstami były pierwsze listy apostoła Pawła (50-52 r. n.e.), a ostatnią Księga Objawienia św. Jana (ok. 100 r. n.e.). Wszystkich ksiąg NT liczy sobie 27, przy czym dla współczesnego czytelnika pojęcie księga ma nieco inne znaczenie niż się przyjęło w stosunku do tekstów biblijnych. Niektóre tzw. księgi biblijne są niewielkich rozmiarów i chociaż nazywamy je od dawna księgami, stanowią je często teksty nie dłuższe niż jedna strona współczesnego druku. Aby lepiej dostrzec różnicę między współczesnymi książkami a Nowym Testamentem, należy poświęcić więcej uwagi procesowi ich powstawania. Sposoby pisania Najstarszym materiałem, na którym zapisywano, były kamień i skała, później mogły to być gliniane tabliczki, czy części (skorupki) glinianych naczyń, nazywane ostrakami. Prawdziwy rozwój piśmiennictwa, a raczej jego upowszechnienie, miało związek z wynalezieniem nowego materiału piśmienniczego jakim był papirus. Wynalazek ten pojawił się około trzeciego tysiąclecia p.n.e. na terenie Egiptu w Delcie Nilu. Do wyrobu papirusów wykorzystywano roślinę o długiej łodydze, którą cięto na cienkie paski układane potem na krzyż (wzdłuż i wszerz), paski te sklejano naturalnym sokiem tejże rośliny, prasowano, zbijano młotkiem i suszono. Uzyskiwano tym sposobem karty, odpowiednio przycięte i sklejone ze sobą, które tworzyły zwój o długości potrzebnej do napisania lub spisania zamierzonej ilości tekstu. Podobno cały Nowy Testament mógł się zmieścić na zwoju o długości 70 metrów. Oprócz zwojów papirusowych sporządzano również tzw. kodeksy papirusowe, łatwiejsze w użyciu (karty mogły być łączone z jednej strony razem, co przypominało współczesną książkę). 2

Używano też skór zwierzęcych, które w przypadku ksiąg świętych wśród Żydów, miały pochodzić ze zwierząt czystych. Między III a II w. p.n.e. zaczęto posługiwać się tzw. pergaminem czyli cienką, wyprawioną skórą mogącą służyć do obustronnego i nawet kilkukrotnego zapisu. Nazwa pergamin pochodzi prawdopodobnie od króla Pergamonu Eumenesa (198-157 p.n.e.). Pergaminy, trzeba jednak wiedzieć, należały do bardzo drogich materiałów, co wiązało się z ich przeznaczaniem głównie do tekstów o szczególnej wartości 3. W związku z tym, cena i dostępność materiału piśmienniczego, miały wpływ na wykorzystywanie specjalnych technik ujmowania myśli autora i ich zapisywania. Pisano w zależności od materiału, czy to rylcem (tabliczki gliniane, kamień), trzciną ściętą ukośnie (papirusy, skóry), czy piórem ptasim, metalowym, itd. Starożytne manuskrypty zawierające treści Nowego Testamentu, jakie posiadamy dziś, to różne formy papirusów i pergaminów kodeksów i zwojów. Znano też specjalne techniki wytwarzania tuszu i atramentu z sadzy, żywicy, galasówek dębowych, węgla, kwasu siarczanowego, itp. Chcąc zaoszczędzić więcej miejsca na papirusie czy skórze, autorzy tekstów nie tylko nowotestamentowych, ale też starotestamentowych nie oddzielali od siebie wyrazów, a często i nawet zdań. Przy dzieleniu wyrazów i przenoszeniu ich do nowej linii względy gramatyczne bądź stylistyczne nie odgrywały większej roli. W efekcie nie pojawiały się znaki interpunkcyjne. W zwojach zapisywano w postaci pionowych kolumn, poprzecznie do długości zwoju. Przykładowo zwój całości Księgi Izajasza z Qumran o wysokości 27cm i długości 7m 15cm zawiera 54 kolumny po około 29 linijek każda, w sumie daje to poszczególne linijki o wysokości mniej niż 1cm. Zwoje owijano w specjalne płótna i przechowywano w bezpiecznym miejscu 4. 3 Pergaminy są współcześnie wykorzystywane przez Żydów jako materiał piśmienniczy do tekstów liturgicznych. 4 Np. w 1947 r. odnaleziono w Qumran zwój Księgi Izajasza pochodzący z II w. p.n.e. zapisany na siedemnastu zszytych skórzanych kartach. 3

Nowy Testament został napisany w starożytnym języku greckim, przy czym nie był to klasyczny język grecki, jakim posługiwali się filozofowie, czy znani myśliciele i pisarze greccy, jak np. Homer w Iliadzie i Odysei. Greka nowotestamentowa to tzw. greka koine (od gr. koinh. dia,lektoj), używana w życiu codziennym przez ogół społeczeństwa, był to język raczej prosty i niewyszukany, chociaż w przypadku niektórych autorów (np. apostoł Paweł, ewangelista Łukasz) można mówić o specyficznych umiejętnościach językowych i bardzo bogatym słownictwie. Sam język grecki z kolei upowszechnił się na Bliskim Wschodzie od IV w. p.n.e. na skutek podbojów Aleksandra Wielkiego i był szczególnie popularny aż do końca V w. n.e. Świadectwa Nowego Testamentu Zapewne jest to zaskoczeniem, ale do naszych czasów nie zachował się żaden tzw. oryginał Nowego Testamentu a także Starego Testamentu. Wszystko co posiadamy stanowią odpisy. Dla niektórych fakt ten był przyczyną negacji tekstów biblijnych, podważano ich wiarygodność i zgodność z pierwotnym stanem, zakładano swego czasu dość jednoznacznie ich nikłą wartość obiektywną i historyczną. Dziś, mając do dyspozycji niezwykle dużą liczbę odpisów możemy bez większych trudności odtworzyć tekst pierwotny. Nauczanie Jezusa Chrystusa bardzo szybko w kościele chrześcijańskim nabrało szczególnego znaczenia, szybko też zatroszczono się o jego spisanie. Miało to zapobiec ewentualnym zniekształceniom pierwotnej nauki mistrza. Prawdopodobnie wcześniej nauki Jezusa przekazywano ustnie, jednak aby nie doszło do przekształceń, spisano je w formie ewangelii. Ewangelista Łukasz podaje: Skoro już wielu podjęło się sporządzenia opisu wydarzeń, które się wśród nas dokonały, jak nam to przekazali naoczni od samego początku świadkowie i słudzy Słowa, postanowiłem i ja, który wszystko od początku przebadałem, dokładnie ci to opisać, dostojny Teofilu, abyś upewnił się o 4

prawdziwości nauki jaką odebrałeś (Łk 1,1-4). Widać tu wyraźnie działalność ewangelisty mającą na celu zebranie faktów w celu potwierdzenia już obecnych wśród chrześcijan różnych wersji życiorysu Jezusa. Łukasz stara się wiernie ukazać życie Chrystusa. Podobna sytuacja pojawia się w przypadku listów apostoła Pawła, które oprócz tego, że były czytane wśród zamierzonych odbiorców, przekazywały je sobie poszczególne wspólnoty. Ukazuje to apostoł Piotr pisząc do pewnej grupy chrześcijan: A cierpliwość Pana naszego uważajcie za ratunek, jak i umiłowany brat nasz, Paweł, w mądrości, która mu jest dana pisał do was; Tak też mówi we wszystkich listach, gdzie o tym się wypowiada; są w nich pewne rzeczy niezrozumiałe, które, podobnie jak i inne pisma, ludzie niewykształceni i niezbyt umocnieni przekręcają ku swej własnej zgubie (2 Piotra 3,15-16). Sam ap. Paweł w jednym ze swoich listów pisze: A gdy ten list będzie u was odczytany, postarajcie się o to, aby został odczytany także w zborze Laodycejczyków, a ten, który jest w Laodycei wy też przeczytajcie (Kol. 4,16). Już Nowy Testament ukazuje, iż niedługo po śmierci Jezusa i później apostołów, rozpoczęto prace mające zabezpieczyć dziedzictwo ewangeliczne i apostolskie, co zaowocowało bogatym materiałem w postaci odpisów i kopii, a także niezliczonej liczby komentarzy. Współczesna biblistyka wypracowała specjalne systemy ich znakowania i porządkowania 5. Brak oryginałów (zwanych czasami autografami) wcale nie przeszkodził na drodze do ustalenia ich pierwotnej wersji, było to możliwe właśnie dzięki wspomnianym wyżej odpisom (inaczej apografom). Droga ustalania pierwotnej wersji tekstu i określania obecnych w danym regionie geograficznym odchyleń od oryginału była dość złożona, ale można powiedzieć, że na przestrzeni wielu wieków treść NT 5 Mogą być porządkowane według treści a więc ewangelie, listy, itp., dalej według rodziny językowej, według stosowanej litery czyli majuskuła i minuskuła, według rodzaju manuskryptu tj. papirusy, pergaminy, itd., według rodzin wykazujących w swoim obrębie cechy specyficzne, według przeznaczenia. 5

wykazywała niebywałą wprost stabilność. Nawet jeżeli dały się zauważyć różnice w późniejszych wariantach tekstowych, to nie miały one znaczenia jeśli chodzi o sens danej wypowiedzi, natomiast w przypadku kiedy różnice okazywały się znaczące i nie przystawały one do tzw. tekstu większości, stanowiły wtedy wyjątek i nie były w stanie zanegować wersji oficjalnej. Krótko mówiąc, tekst pierwotny Nowego Testamentu, który nie przetrwał do naszych czasów, odtworzono na podstawie zachowanych kopii, pochodzących głównie z różnych miejsc Bliskiego Wschodu i basenu Morza Śródziemnego. Dzisiaj istnieje około 5000 różnych świadectw w postaci rękopisów, zawierają one albo cały NT albo tylko części. Wliczamy tutaj papirusy, kodeksy, lekcjonarze i cytaty Ojców Kościoła. Do najlepszych i najważniejszych kodeksów zaliczamy m.in.: - Kodeks Synajski zawiera cały ST i NT 6, pochodzi z czwartego wieku; co ciekawe został odnaleziony przez hrabiego Tischendorfa w 1844 r. w Klasztorze św. Katarzyny na Synaju w koszu na śmieci (!), niestety udało mu się odzyskać tylko 43 strony ze 129, dopiero później dzięki namowom Tischendorfa mnisi ofiarowali go carowi Aleksandrowi II; w roku 1933 został sprzedany rządowi brytyjskiemu za 100 000 funtów szterlingów i przekazany do British Museum w Londynie. - Kodeks Aleksandryjski prawie cały ST i NT, pochodzi z V wieku; znajduje się w British Museum. - Kodeks Watykański prawie cały ST i NT, uchodzi za jeden z najlepiej zachowanych tekstów, znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Watykańskiej. - Kodeks Efrema pochodzi z V w. ale w wieku XII wydrapano z niego tekst biblijny a zapisano go dziełami Efrema Syryjczyka na 6 Oprócz tego znajdują się w nim List Pseudo-Barnaby i Pasterz Hermasa. 6

temat ascezy, po odpowiednich zabiegach udało się odtworzyć wersję pierwotną. Od IX wieku zaczęły powstawać kodeksy minuskułowe czyli pisane małą literą (wspomniane wyżej były majuskułowe - pisane literą dużą). Są to całe rodziny tekstów, których nie ma potrzeby przytaczać. Inne, ważne świadectwa to papirusy, których część pochodzi z czasów bardzo dawnych, dla przykładu: - Papirusy Oxyrhrynchos III i pocz. IV w. n.e. (fragment Ewangelii Jana i fragmenty Listu do Hebrajczyków). - Papirus Rylandsa ok. 130 r. n.e. (pięć wierszy z Ewangelii Jana). - Papirusy Bodmer II-III w. (Ewangelia Jana i fragmenty Łukasza). Duża liczba papirusów pochodzi jednak z czasów nieco późniejszych. Poza tym mamy też świadectwa tzw. Ojców Apostolskich, czyli osób żyjących już w drugim wieku, będących niejako najbliżej w czasie samych apostołów i ich nauki. Ojcowie Apostolscy cieszyli się dużym autorytetem i poważaniem wśród późniejszych chrześcijan 7. I chociaż ich teksty są często przedmiotem poważnych sporów (kwestia autorstwa i czas powstania), to mimo wszystko zawierają wczesne aluzje lub paralele do NT. Do świadectw o dużej wartości zaliczamy też starożytne przekłady Nowego Testamentu, jak np. przekład syryjski, łaciński i koptyjski. Przekład syryjski prawie całego Nowego Testamentu (oprócz 2 Listu Piotra, 1-2 Listu Jana, Listu Judy i Apokalipsy 8 ), nazywany Peszittą, pojawił się w V w. n.e. w Syrii. Przekłady łacińskie zaś pojawiły się najpierw w Afryce Północnej, a następnie w Rzymie ok. II w. n.e. Wielość przekładów łacińskich została później ujednolicona przez znawcę języka greckiego św. Hieronima, pozostawił on tłumaczenie 7 Zalicza się do nich przede wszystkim Klemens Rzymski, Polikarp ze Smyrny, Ignacy Antiocheński, Hermas, Meliton z Sardes. 8 Przetłumaczono je dopiero później. 7

zwane Vulgatą. Natomiast koptyjskie przekłady dla potrzeb kościoła egipskiego ukazały się w II i III w. Spośród wielu starożytnych przekładów (np. ormiański, gocki, gruziński) te należą do bardziej znaczących i autorytatywnych, pozwalających niekiedy rozstrzygać kwestie pierwotnej wersji NT. Ogromne znaczenie ma także grecki przekład ksiąg Starego Testamentu, zwany Septuagintą, który wprawdzie nie zawiera ksiąg nowotestamentowych, jednak autorzy Nowego Testamentu bardzo często pisząc swoje greckie teksty cytowali przekład grecki Starego Testamentu. W ten sposób znaczny procent tekstu Nowego Testamentu będący cytatem Starego Testamentu może być odtworzony bezpośrednio z greckiego tłumaczenia Starego Testamentu, tj. Septuaginty. Biorąc więc pod uwagę liczbę istniejących dzisiaj starożytnych świadectw tekstowych Nowego Testamentu (wszelkie możliwe kopie i staroż. tłumaczenia), pozycja NT nie ma sobie równych na tle innych tekstów starożytnych. Dla przykładu 9 Wojna Galijska Cezara powstała ok. 58-50 p.n.e., występuje w kilkunastu późniejszych rękopisach, a najstarszy z nich pojawił się ok. 900 lat później. Historia Rzymu Liwiusza (druga połowa I w. p.n.e.) zachowała się tylko w części w około 20 rękopisach, z czego tylko jeden pochodzi z IV w. n.e. Dzieje i Roczniki Tacyta zachowały się dzięki dwóm rękopisom, jeden pochodzi z IX drugi z XI w. n.e. Historia wojny peloponeskiej Tukidydesa (V w. p.n.e.) znana jest z ośmiu rękopisów, a najstarszy z nich pochodzi z ok. 900 r. n.e. Autentyczność tekstu Historii Herodota również nie jest większa. Jednak tekstów tych praktycznie nie poddaje się w wątpliwość, przyjmuje się jako oczywiste ich istnienie i taką lub przynajmniej zbliżoną ich wersję. 9 Patrz F.F.Bruce, Wiarygodność Pism Nowego Testamentu, s. 22-23. 8

Z powyższego przeglądu wynika, iż NT był już znany i cytowany na początku II w. n.e., a to z kolei nakazuje nam przyjąć jego powstanie w pierwszym, lub dokładniej, pod koniec pierwszego wieku. Kanon Nowego Testamentu Polskie słowo kanon jest odpowiednikiem greckiego kanw,n (kanon), greckie natomiast odpowiada hebrajskiemu hn,q; (kaneh), oznaczającego trzcinę, kij mierniczy. Pierwotnie w NT oznaczało regułę, zasadę (Gal. 6,15-16), potem w kościele chrześcijańskim służyło do takich zwrotów jak kanon wiary, kanon prawdy, kanon kościoła. Dopiero w pismach teologów słowo kanon uzyskało znaczenie zbioru ksiąg świętych, zarówno w odniesieniu do NT jak ST. Trzeba wiedzieć, że w swoich początkach wspólnota chrześcijan nie posiadała innego zbioru ksiąg świętych jak ST w liczbie 39 10. Problem kanonu NT ożył jednak dość szybko, kiedy pojawił się problem zachowania w nienaruszonym stanie nauczania Jezusa, ono bowiem określało tożsamość chrześcijan i ich jedność. Ponadto przyświecał temu cel misyjny w postaci zwiastowania ewangelii, tak jak nakazał apostołom sam Jezus: Idźcie tedy i czyńcie uczniami wszystkie narody, chrzcząc je w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego, ucząc je przestrzegać wszystkiego, co wam przykazałem. A oto Ja jestem z wami aż do skończenia świata (Mt 28,19-20a). Inny czynnik, przyspieszający ukształtowanie kanonu stanowiły ujawniające się błędne doktryny wczesnochrześcijańskie. Zaliczamy do nich poglądy Marcjona z Synopy, żyjącego w II w n.e. Jego zdaniem Jezus Chrystus objawił prawdziwego Boga zupełnie innego niż Bóg ST, Bóg Chrystusa jest pełen łaski i miłosierdzia. Marcjon odciął się zupełnie od ST i 10 W początkach naszej ery istniały wśród Żydów dwa rodzaje kanonu ST: palestyński, uznawany w Palestynie przez ortodoksyjnych Żydów, liczył on 39 ksiąg, a także kanon aleksandryjski, uznawany głównie przez Żydów zamieszkujących Aleksandrię i okolice w Egipcie, liczący 46 ksiąg. Dodanie do kanonu 7 ksiąg przez Żydów aleksandryjskich było związane z procesami hellenizacji tradycji religijnej Żydów, na co nie godziła się większa część Żydów palestyńskich. Do dziś Żydzi ortodoksyjni uznają kanon liczący 39 ksiąg. 9

zrezygnował ze wszystkiego, co mogłoby mieć z nim związek. Stąd jego kanon biblijny zawierał jedynie wybrane listy (odpowiednio oczyszczone ) apostoła Pawła i Dzieje Apostolskie. Bardzo wcześnie, bo już u Ojców Apostolskich pojawiają się nawiązania do NT poprzedzone zwrotem: jak mówi Pismo lub jest napisane, co jednoznacznie wskazuje na autorytet NT taki sam, jakim cieszył się ST. Dotyczy to zarówno słów Jezusa jak i apostołów. Zgodność chrześcijan co do większości z 27 ksiąg NT (obecnych w dzisiejszym kanonie) jako kanonicznych, widzimy już II w. n.e., co poświadcza dokument znaleziony przez Ludwika Muratoriego w 1740 r. w Mediolanie. Tekst ten zawierał poglądy kościoła rzymskiego z II w. dotyczące kanonu 11. Nieco później widzimy podobne poglądy np. u Orygenesa (185-253), Euzebiusza (263-340), Cyryla Jerozolimskiego (315-387), Grzegorza z Nazjanzu (330-390), Atanazego (295-373), Tertuliana (155-220), a więc u znaczących teologów żyjących w III-IV w. Bardzo ciekawym jest tzw. Dekret Pseudo-Gelazego z IV w., gdzie wymieniono wszystkie 27 ksiąg NT jako kanoniczne. Także pod koniec IV w. synody w Kartaginie i Hipponie zajmujące się kwestią kanonu, ustaliły jedynie to, co podzielał kościół chrześcijański w tamtym czasie, nie narzucając własnych koncepcji teologicznych całemu kościołowi. Uznając teksty czy księgi jako kanoniczne stosowano kryterium tzw. apostolskości, tzn. kanonicznymi mogły być tylko takie świadectwa, które wyrażały prawdę i wiarę apostolską, a co za tym idzie, prawdę o Chrystusie. Apostołowie bowiem byli spadkobiercami nauki Chrystusa. Kanoniczne mogło być tylko to, co ukazywało prawdziwy obraz Jezusa Chrystusa. Dlatego też np. teorie Marcjona, który odrzucił niektóre teksty NT ukazujące związki Jezusa ze ST, nie mogły być przez 11 Czasami twierdzi się, iż kwestia kanonu NT była jasna już w II w. n.e. ale potem pojawił się okres sporów zakończony pomyślnie w IV w. Patrz Z.Łyko, Wstęp do Pisma Świętego, s. 39-42. 10

większość chrześcijan uznawane, ponieważ fałszowały pełny obraz Jezusa (był to przecież mesjasz zapowiedziany przez objawienie ST, żył oddając cześć Bogu Jahwe objawionemu w ST, był Żydem osadzonym w całej tradycji judaizmu, itd.). Ustalenie kanonu nie było skutkiem odgórnej decyzji władz kościoła, ale jak to pokazuje historia chrześcijaństwa już na początku II w. n.e., chrześcijanie podzielali wspólną wiarę co do większości ksiąg NT, tylko niektóre z nich żywiej dyskutowano. Można powiedzieć, że kanon NT nie jest dziełem zespołu badaczy, teologów, Ojców Kościoła, ale przede wszystkim pojawił się jako oczywista dla większości chrześcijan świadomość, które księgi mogą i mają go stanowić 12. W teologii mówi się wręcz o nadnaturalnym darze Ducha Św. dla chrześcijan. Do kanonu NT zaliczamy więc księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie, a należą do nich (w kolejności występowania w Bibliach, ale nie w kolejności chronologicznej): 1. Księgi historyczne: Ewangelia według św. Mateusza, Ewangelia według św. Marka, Ewangelia według św. Łukasza, Ewangelia według św. Jana, Dzieje Apostolskie (5 ksiąg). 2. Księgi dydaktyczne: List św. Pawła do Rzymian, 1-2 List św. Pawła do Koryntian, List św. Pawła do Galacjan, List św. Pawła do Efezjan, List św. Pawła do Filipian, List św. Pawła do Kolosan, 1-2 List św. Pawła do Tesaloniczan, 1-2 List św. Pawła do Tymoteusza, List św. Pawła do Tytusa, List św. Pawła do Filemona, List do Hebrajczyków, List św. Jakuba, 1-2 List św. Piotra, 1-3 List św. Jana, List św. Judy (21 listów). 3. Księga prorocza: Objawienie św. Jana. 12 Jedno należy podkreślić z całą mocą: księgi Nowego Testamentu nie stały się dla kościoła autorytatywnymi dlatego, że zostały formalnie włączone do spisu kanonicznego; przeciwnie Kościół włączył je do swego kanonu, ponieważ uważał je za natchnione przez Boga i uznawał ich wrodzoną wartość i ogólny autorytet apostolski bezpośredni lub pośredni. F.F.Bruce, dz. cyt. s. 35. 11

Pośród listów wyróżniamy tzw. Corpus Paulinum, czyli zbiór listów ap. Pawła, których uznajemy tradycyjnie 14 łącznie z Listem do Hebrajczyków 13. Z kolei listy: Jakuba, 1-2 Piotra, 1-3 Jana i Judy nazywamy powszechnymi. W czasach poapostolskich pojawiło się wiele ksiąg opowiadających o życiu Jezusa i apostołów. Wiele z nich zostało napisanych przez chrześcijan o szczególnej gorliwości, żeby nie powiedzieć wprost fanatyzmie. Księgi te stały się dla przyszłych odbiorców, i chłonnych sensacji kręgów religijnych, pożywką ich fantazji religijnej. Niektóre księgi miały wzbogacać obraz Chrystusa 14 i apostołów, jednak najczęściej o takie treści, których nie tylko nie sposób było sprawdzić, ale nierzadko stały w wyraźnej opozycji do nauki przekazanej przez apostołów. Ogólnie rzecz ujmując, nazywamy je apokryfami. Są to księgi wątpliwego pochodzenia i treści dość często niezgodnej z NT. Z drugiej strony, należy pamiętać, że część apokryfów to cenne źródła, przekazujące ważne fakty historyczne. Nowy Testament doczekał się także wielu badań krytycznych, które okazały się mocno opozycyjne do tradycyjnej biblistyki. Wskutek jej ustaleń poddano w wątpliwość wiele twierdzeń fundamentalnych dla samego chrześcijaństwa. Z punktu widzenia nauki, szczególnie nauk empirycznych, z jakimi przyszło konkurować także teologii, nie sposób było uzasadnić takich przekonań jak zmartwychwstanie Jezusa, chodzenie po wodzie, czy rozmnożenie chleba. W związku z tym, zwolennicy krytycznych analiz nad tekstem NT byli gotowi niejako zawiesić tego typu poglądy, przypisując je mentalności lub poziomowi kulturowemu tamtych czasów. Nie trzeba specjalnie wyjaśniać, jakie skutki musiały przynieść powyższe zapatrywania. W wielu przypadkach prowadziły one w 13 Niektórzy uważają jednak, że autorem tego listu mógł być też ktoś z otoczenia ap. Pawła. 14 Do klasycznych przykładów należą teksty apokryficzne próbujące ukazać okres dzieciństwa Jezusa, gdzie mógł przebywać, co robił, jakie tajemne nauki zgłębiał, itp. Co ciekawe, żaden z ewangelistów nie poświęcił zbyt wiele miejsca dzieciństwu Jezusa, co prawdopodobnie wiązało się z przekonaniem, że nie ma ono takiego znaczenia jak jego nauka i działalność. 12

prostej linii do ateistycznego czytania Biblii. Rozwój nauki w Europie wymusił niejako nowe sposoby odczytywania i traktowania Pisma Świętego, już nie tyle z perspektywy człowieka wierzącego, ile jako ważnego źródła historycznego i literackiego. Możemy dzisiaj mieć wiele zastrzeżeń do szkoły krytycznej tamtego okresu, ale nie można odmówić jej wielkich osiągnięć na polu historycznej i językowej analizy Biblii. Udało się odtworzyć wiele procesów i przemian w tradycji religijnej narodu żydowskiego, udało się o wiele pełniej zrozumieć wiele fenomenów religijnych tamtych czasów. No i najważniejsze, że udało się w końcu wyzwolić tekst biblijny z niepodważalnych przez wiele wieków dogmatów kościelnych. Tak więc, jak w przypadku każdej nowej tradycji naukowej, tak i w biblistyce współczesnej, podejście krytyczne miało swoje wielkie błędy i wielkie osiągnięcia. Jako ciekawostkę wypada np. wspomnieć, że w XIX w. bibliści i teolodzy, korzystając z dorobku naukowego innych dziedzin jak filozofii i badań nad literaturą starożytną, zastosowali w tekście biblijnym m.in. schemat filozoficzny W.G.Hegla (teza antyteza synteza). Dwie sprzeczne tendencje w kościele (teza antyteza) reprezentować mieli apostołowie Paweł i Piotr ze swoimi zwolennikami, a efektem tych starć miało być osiągnięcie zgody w postaci późniejszego chrześcijaństwa. Inną konsekwencją takich analiz było postrzeganie tekstów biblijnych jedynie przez pryzmat logiki i pełnego racjonalizmu co doprowadziło do uznania wszystkiego co miało charakter nadprzyrodzony w Biblii za wymysł autora i fikcję. Bardzo kontrowersyjnym okazał się np. projekt niemieckiego biblisty R.Bultmanna, mający na celu odmitologizowanie Pisma Świętego. Jak zauważa znany polski biblista, E.Dąbrowski, w przypadku zastosowania schematu heglowskiego bardziej chodziło o stwierdzenie słuszności założeń Hegla co do powstania chrześcijaństwa, niż o niezależną 13

krytykę ksiąg Nowego Testamentu 15. Także program odmitologizowania Biblii budzi zastrzeżenia, ponieważ w niektórych tekstach biblijnych z mitem się raczej polemizuje niż go uznaje i propaguje. Dziś twierdzenia takie są traktowane z pewną rezerwą przez ich kontynuatorów, czasami nawet uważane po prostu za nadużycie 16. Eliminacja elementu wiary z rozważań nad Nowym Testamentem i opieranie ich jedynie na przesłankach empiryczno-racjonalnych, musi doprowadzić do konfliktu, który nijak nie daje się rozwiązać, jedynie poprzez zniekształcenie sensu tego tekstu. Ewangelia o Jezusie z Nazaretu opiera się od podstaw na ingerencji Boga i cudzie zmartwychwstania. Nauka empiryczna nie wypracowała (i raczej nie wypracuje) języka wspólnego z językiem wiary, stąd aby właściwie rozumieć Biblię, obok rozważań czysto logicznych, musi być miejsce na osobistą wiarę. Poza tym dociekanie prawdy przez przedstawicieli nauk empirycznych ma silny związek z rozumieniem prawdy w sensie arystotelesowskim, a więc mówiąc ogólnie, jako czegoś co jest zgodne z rzeczywistością. Natomiast w przypadku środowisk semickich, w jakich powstawał tekst ST i NT, prawda ma znaczenie egzystencjalne, odnosi się ściśle do życia, jest czymś czemu można zaufać, na czym można się oprzeć i co może zmieniać życie ludzkie. Najmocniej obrazują to słowa Chrystusa: Ja jestem droga, prawda i życie (J 14,6a). Prawdą wg tych słów jest sam Chrystus, realna osoba, ktoś komu się ufa i w kogo można wierzyć, a nie system teoretyczny. Świadomość tego ma znaczenie zasadnicze dla zrozumienia tak NT jak ST. 15 E.Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, s. 13. 16 Problematyka badań historyczno-krytycznych jest niezwykle rozbudowana i jej przybliżenie wymagałoby znacznego rozwinięcia na co jednak nie mamy tu miejsca. Ograniczamy się więc do niesprawiedliwego uproszczenia. 14

Bibliografia: Wstęp ogólny do Pisma Świętego Szlaga J. (red.), Pallottinum, Poznań-Warszawa 1986 (s. 71-97; 151-171 - fragmenty). Bruce F.F., Wiarygodność pism Nowego Testamentu, Areopag, Katowice 1991 (s. 14-38). Łyko Z., Wstęp do Pisma Świętego, Znaki Czasu, Warszawa 1987 (s. 44-65 fragmenty). Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu, ChAT, Warszawa 1994 (s. 19-42). Na temat powstania poszczególnych ksiąg Nowego Testamentu: Łyko Z., Wstęp do Pisma Świętego, Znaki Czasu, Warszawa 1987 (s. 483-663 fragmenty). Wstęp do Nowego Testamentu, Rubinkiewicz R. (red.), Pallottinum, Poznań 1996 (fragmenty). Szczegółowe omówienie świadectw NT (kodeksów, papirusów, itp.): Dąbrowski E., Prolegomena do Nowego Testamentu, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1960. (Dąbrowski E., Glossy i odkrycia biblijne, Warszawa 1954). Ciekawe linki: http://pl.wikipedia.org/wiki/wczesne_r%c4%99kopisy_greckiego_nowego_testament u http://pl.wikipedia.org/wiki/lista_kodeks%c3%b3w_papirusowych_nowego_testame ntu http://pl.wikipedia.org/wiki/apokryf http://www.biblicalarchaeology.org/ 15