ROCZNIK PLESZEWSKI 2010 Pleszew 2011
ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Witold Hajdasz, Elżbieta Mielcarek, Arkadiusz Ptak, Adam Staszak, Ewa Szpunt KOREKTA: Zespół Redakcyjny OPRACOWANIE KALENDARIUM: Renata Kramer PROJEKT OKŁADKI: Iwona Wieruszewska Zespół Redakcyjny zaprasza wszystkich zainteresowanych do przekazywania informacji do kalendarium. Zespół zastrzega sobie prawo ostatecznego wyboru wydarzeń. Copyright by Muzeum Regionalne w Pleszewie. Korzystanie dla celów dydaktycznych i publicystycznych dozwolone tylko pod warunkiem podania źródła. WYDAWCA: Muzeum Regionalne w Pleszewie ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew www.muzeum.pleszew.pl, e-mail: muzeum@pleszew.pl Nakład: 500 egz. ISSN: 1643-8213 Adres do korespondencji: Muzeum Regionalne w Pleszewie ul. Poznańska 34, 63-300 Pleszew tel. 62 742 83 59 Skład i druk: Zakład Poligraficzny SUPER PRINT s.c. ul. Kaliska 67, 63-300 Pleszew
Spis treści I. Miasto i Gmina w liczbach...................................... 7 II. Kalendarium................................................... 11 III. Artykuły...................................................... 39 1. E. Małecki bo nie wydali oddziału w ręce UB (losy Antoniego Małeckiego i jego dzieci)....................... 41 2. E. Pisarski Profesor zw. dr hab. nauk medycznych Tadeusz Pisarski. 24.09.1927 r. 22.03.2010 r. Honorowy Obywatel Miasta Pleszewa.. 53 3. Z.Mianowski Eugeniusz Waliszewski 1938 2000............... 64 4. G. Gmyrek Z prac archeologicznych na terenie miasta lokacyjnego Pleszewa w latach 2005 2009................ 72 5. M. Jaeger Życie pleszewian w świetle raportów policyjnych w l. 1918 1939............................................... 77 6. M. Kaczmarek, A. Staszak Pleszewianie ofiary zbrodni katyńskiej.................................... 85 7. A. Ratajczyk Namiestnik Kraju Warty na Ziemi Pleszewskiej... 91 8. S. Szurek Państwowy Ośrodek Maszynowy w Pleszewie......... 98 9. I. Kuczyńska Dwadzieścia lat temu wymyśliliśmy sobie gazetę... 107 10. M. Rutkowska Jubileusz 20-lecia istnienia Państwowej Szkoły Muzycznej I stopnia w Pleszewie............................... 112 11. I. Stefaniak Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta........ 118 12. K. Piasecki Centrum Kształcenia i Wychowania Ochotniczych Hufców Pracy w Pleszewie (1994 2009)........... 123 13. M. Mikołajczak Biblioteka Parafialna Akcji Katolickiej przy parafii pw. Najświętszego Zbawiciela w Pleszewie (1995 2010).... 130 14. A.Ptak Elekcja samorządowa na terenie miasta i gminy Pleszew w 2010 roku.................................................. 139 3
IV. Z prac nad monografią Pleszewa pod red. A.Gulczyńskiego......... 149 1. A. Gulczyński - Jedność i różnorodność........................ 151 2. O. Kiec Zarys dziejów ewangelickiej parafii w Pleszewie 1794 1945................................................... 159 3. B. Dölemeyer Julius Blau frankfurtczyk z Pleszewa........... 175 4. H. Maćkowiak, A. Tobolska Z badań nad strukturą społeczeństwa i gospodarki miasta i gminy Pleszew.............. 180 5. B. Janik, R. Necel Zaufanie i kultura, czyli o dwóch wymiarach kapitału społecznego............................... 198 6. K. Korona Władza jako element życia lokalnego............... 205 7. J. Bednarski, W. Dohnal, J. Schmidt Etnolog w Pleszewie....... 215 8. A.W. Brzezińska Obrazki etnograficzne z Pleszewa i okolic...... 225 9. Najstarsze opisy zwyczajów w Pleszewskiem (do druku podał A. Gulczyński)............................... 237 V. Odznaczeni i wyróżnieni........................................ 243 4
Barbara Dölemeyer Max-Planck-Institut für Europäische Rechtsgeschichte JULIUS BLAU FRANKFURTCZYK Z PLESZEWA Julius Blau urodził się 31 maja 1861 w Pleszewie, leżącym wówczas w pruskiej prowincji poznańskiej (Provinz Posen) i noszącym urzędową nazwę Pleschen 1. Niewiele wiemy o jego rodzinie. W połowie XIX w. mieszkał w tym mieście Salomon Blau. Podobnie jak jego żona Frumel, pochodził z Koźmina, ale wszystkie ich dzieci urodziły się w Pleszewie. Mieli dwie córki i dwóch synów; prawdopodobnie właśnie któryś z nich: Arje (ur. 1822) lub Elias Itzig (ur. 1823) był ojcem Juliusa 2. W Pleszewie nie było wówczas gimnazjum i młody Julius podjął naukę w Krotoszynie, gdzie istniała również prężnie działająca gmina żydowska 3. Krotoszyńskie gimnazjum (Königliches Wilhelms-Gymnasium zu Krotoschin) dzięki staraniom miejscowych władz zyskiwało coraz większe znaczenie 4. W aktach szkoły zachował się jedynie wpis potwierdzający pobieranie nauki przez Juliusa. Tam znajdujemy Fragment księgi uczniów gimnazjum w Krotoszynie (Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. H. Kołłątaja w Krotoszynie). 1. A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin-Bromberg 1909, s. 702. 2. R. Witkowski, Wykaz rodzin żydowskich zamieszkujących w Pleszewie ok. 1848 r. (w druku). Do Pleszewa mogli sprowadzić się inni Żydzi o tym nazwisku, w połowie XIX w. była to jednak jedyna żydowska rodzina o tym nazwisku. 3. Zob. Żydowscy mieszkańcy Krotoszyna w XIX i XX w./jewish inhabitants of Krotoszyn (Krotoschin) in the 19 th and 20 th century, opr. R. Witkowski, Poznań 2004; Krotoszyn, red. D. Kosiński, R. Marciniak J.J. Parysek, Krotoszyn-Poznań 1996, s. 194-196 (P. Hanbdrych). 4. Zob. W. Gill, Z dziejów gimnazjum w Krotoszynie w latach 1836 1920, Rocznik Kaliski 12: 1979, s. 104-106. 175
Metryka studentów uniwersytetu we Wrocławiu (Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, P. 255, s. 23). informację, że jego ojciec był kupcem 5. W 1874 roku przeniósł się do tzw. wyższej tercji jak dopisano w księdze uczniów prawdopodobnie do Ostrowa. Gdy podejmował studia we Wrocławiu odnotowano, że naukę pobierał w Krotoszynie, co może świadczyć, że powrócił do krotoszyńskiego gimnazjum. Po ukończeniu gimnazjum w Krotoszynie Julius rozpoczął studia prawnicze. W 1880 roku jeden semestr spędził we Wrocławiu (imię studenta brzmi jednak Joseph; jego ojcem był rentier, czyli osoba żyjąca z odłożonego kapitału) 6, po czym 19 listopada 1880 roku immatrykulował się na uniwersytecie w Lipsku 7. Po studiach i zdaniu pierwszego egzaminu państwowego, rozpoczął jako referendariusz służbę przygotowawczą we Frankfurcie nad Menem. W mieście tym spędził resztę swojego życia. Tu poślubił Fanny (zm. 28 sierpnia 1913), córkę Leopolda Hirschlera, będącego jedną z najbardziej znaczących osobistości zaangażowanych w żydowską opiekę społeczną we Frankfurcie, organizatora wielu instytucji humanitarnych. Fanny i Julius Blau mieli jednego syna, Fritza, który urodził się 18 maja 1894 roku a poległ 14 kwietnia 1917 roku 8. Po zdaniu drugiego egzaminu państwowego (sędziowskiego) Julius Blau został w 1890 roku wpisany na listę adwokatów przy sądzie krajowym we Frankfurcie nad Menem. W maju 1908 roku uzyskał godność radcy sprawiedliwości, a w sierpniu 1920 roku został notariuszem. Po wprowadzeniu antyżydowskiej ustawy o dopuszczeniu do adwokatury z 7 kwietnia 1933 roku, Blau zachował możliwość wykonywania zawodu (jako tzw. Altanwalt ). W zachowanych źródłach znajduje się wpis informujący, że dr Blau stracił syna 5. Archiwum I Liceum Ogólnokształcącego im. H. Kołłątaja w Krotoszynie, Księga uczniów Gimnazjum Króla Wilhelma. 6. Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, Allgemeines Studenten Register, Juristische Fakultät Abgegangene Studenten 1879 (P. 255, s. 23): immatrykulacja 19 kwietnia 1880 r., odejście 10 sierpnia 1880: Joseph Blau, jüd[isch], geb[oren] den 31. Mai 1861 zu Pleschen, Sohn des das[igen] Rentier B[lau]. Dziękuję prof. J. Koredczukowi za pomoc w dotarciu do tych materiałów. 7. Die Matrikel der Universität Leipzig, t. IV: Die Jahre 1876 bis 1884, Weimar 2009, s. 250 (Blau, Joseph; vorher Breslau). 8. P. Arnsberg, Die Geschichte der Frankfurter Juden seit der Französischen Revolution, t. 2: Struktur und Aktivitäten der Frankfurter Juden, Darmstadt 1983, s. 314. 176
na wojnie: Dr. Blau hat Sohn im Weltkrieg verloren. Jako ojciec żołnierza poległego na froncie mógł zgodnie z 3 wspomnianej ustawy domagać się szczególnego traktowania. Na liście adwokatów prowadzonej w sądzie krajowym we Frankfurcie znajduje się wpis z datą 2 grudnia 1933 roku, informujący, że J. Blau został skreślony zgodnie ze złożonym wnioskiem ( auf Antrag gel[öscht] 2.12.1933 ). Powody, dla których Julius Blau zrezygnował z wykonywania zawodu, nie są niestety znane. Julius Blau znany był nie tylko jako adwokat, ale przede wszystkim jako oddany i wszechstronny działacz Frankfurckiej Gminy Izraelickiej (Frankfurter Israelitische Gemeinde) oraz różnych organizacji żydowskich. Był określany jako umiarkowanie liberalny. Z Fritzem Auerbachem i innymi działaczami założył w 1891 roku Liberalny Związek Żydowskiego Życia we Wspólnocie (Freisinnigen Verein für jüdisches Gemeindeleben), który przyczynił się do powstania Liberalnego Zjednoczenia Żydostwa w Niemczech (Liberale Vereinigung des Judentums in Deutschland). Od 1894 roku wchodził w skład rady frankfurckiej gminy żydowskiej (Gemeindeausschuss) i w jej ramach był odpowiedzialny Okładka jednej z prac J. Blaua z 1900 r. (Universtitätsbibliothek, Frankfurt am Main). za fundacje i sprawy podatkowe. W 1900 roku został wybrany do zarządu gminy (Gemeindevorstand). Jako członek tego gremium wziął udział w powołaniu w 1902 roku liberalnego rabina Caesara Seligmanna. W 1904 roku został wybrany na przewodniczącego zarządu gminy i urząd ten sprawował, po obowiązkowym roku karencji, aż do śmierci. Julius Blau przewodnicząc gminie żydowskiej był aktywny na wielu płaszczyznach, musiał nie tylko zmierzyć się z nasilającym się szczególnie po 1933 roku antysemityzmem, ale i różnymi nurtami, wokół których skupiali się frankfurccy Żydzi. W 1901 działał na rzecz rozbudowy konserwatywnej synagogi przy placu Börne a (Börneplatzsynagoge). Pomagał także w przygotowaniach do budowy oraz w wyborze architektów liberalnej synagogi w dzielnicy Westend (Westend-Synagoge). W 1910 roku Blau wygłosił, jako przewodniczący zarządu gminy, mowę na jej otwarcie. Mówił wówczas, że prawdziwe żydostwo musi być zjednoczone, by nie stracić wyznawców. Miała w tym pomóc nowa synagoga. Gmina miała podchodzić sprawiedliwie do wyznawców obu kierunków religijnych liberalnego 177
i konserwatywnego. Blau stwierdził, że młodzi Żydzi powinni być wychowywani według patriotycznego hasła Treudeutsch und jüdisch allzeit ( Zawsze niemieccy i żydowscy ) 9. Julius Blau był także zaangażowany w budowę nowej szkoły żydowskiej opierającej się na zasadach filantropii i nazwanej Philanthropin, nowego szpitala oraz utworzeniu nowego cmentarza. Pod jego egidą nastąpiło także przeniesienie biur zarządu gminy żydowskiej do ówczesnego banku Rothschilda przy Fahrgasse. Zmiany statutu gminy po zakończeniu I wojny światowej, reforma szkolnych lekcji religii, stworzenie liberalnych komisji do spraw kultu, wzorowa rozbudowa obiektów służących kultowi religijnemu, utworzenie gminnej biblioteki oraz muzeum, uwzględnienie konieczności opieki nad młodzieżą w gminie to kolejne przedsięwzięcia, w które był zaangażowany Julius Blau. W 1938 roku negocjował też z wydziałem do spraw fundacji urzędu miasta podział fundacji na żydowskie i nieżydowskie. Te ostatnie przejść miały pod pieczę Zarządu Miasta 10. Do nich należała także Uniwersytecka Fundacja Kathariny i Moritza Oppenheimerów, której celem było wspieranie nauk ścisłych, a którą Blau sam kierował 11. Wyróżniały go także zainteresowania kulturalne, dzięki czemu już jako referendariusz został członkiem utworzonego w 1897 roku przez doktora Adolfa Brülla Związku Mendelssohna, w którym prowadził wykłady. Jako aktywny członek wielu organizacji filantropijnych (np. w latach 1897 1905 był członkiem rady wspomnianej szkoły Philanthropin ) pozyskał wiele środków dla osób potrzebujących wsparcia. Pole działania Juliusa Blaua wykraczało jednakże daleko poza Frankfurt. Działał w pruskim związku krajowym oraz Wspólnocie Pracy żydowskich związków krajowych (Arbeitsgemeinschaft der jüdischen Landesverbände). Był także założycielem porozumienia dużych gmin żydowskich (Konferenzgemeinschaft der Großgemeinden), która miała za zadanie wypracowanie wspólnego stanowiska wobec najważniejszych problemów. Od 1903 roku jako reprezentant gminy frankfurckiej był członkiem zarządu Jewish Colo- 9. Cyt. za S. Korn, Die Westend-Synagoge: Bau, Zerstörung und Wiederaufbau, w: 100 Jahre Westend- Synagoge, red. R. Heuberger, Frankfurt am Main 2010, s. 23; C. Seligmann, Zur 25-jährigen Erinnerung an die Weihe der Westend-Synagoge in Frankfurt, Frankfurter Israelitisches Gemeindeblatt 14: 1935, nr 1, s. 3 5. 10. Dokumente zur Geschichte der Frankfurter Juden 1933 1945, wyd. Kommission zur Erforschung der Geschichte der Frankfurter Juden, Frankfurt am Main 1963, s. 128 i n. 11. Tamże, s. 148. 178 Julius Blau, przed 1909 r. (A. Heppner, I. Herzberg, Aus Vergangenheit, s. 702). Julius Blau (Institut für Stadtgeschichte, Frankfurt am Main).
Julius Blau (rys. Galliner, Institut für Stadtgeschichte, Frankfurt am Main). Westend-Synagoge we Frankfurcie, w której budowę zaangażowany był Julius Blau. nization Association 12. Celem JCA było wspieranie emigracji Żydów z Rosji oraz innych krajów wschodnioeuropejskich i osiedlania ich w nabytych przez tę organizację osadach w północnej i południowej Ameryce. Blau zdobył dzięki temu szczególną wiedzę na temat obszarów wędrówek Żydów, do której mógł sięgnąć w czasach nazistowskiego reżimu. Jeszcze na krótko przed śmiercią prowadził rozmowy z placówkami w Paryżu udzielającymi pomocy emigrantom. Jak wiadomo nienawiść wobec Żydów w rosnącej w siłę Rzeszy narastała. Gdy 9 listopada 1938 roku Julius Blau oceniając sytuację w Niemczech odwołał się do opisu starożytnego miasta Niniwy, w którym panowało zepsucie i miał na nie spaść gniew Boży: za dziesięć dni przepadnie Niniwa! Czyż nie tak [...], to przecież czytamy u Jonasza? Julius Meyer sprecyzował: Niniwa, a nie my!. Ale Blau odparł: Nie, to my przepadniemy! 13. Julius Blau był właścicielem posiadłości w miejscowości Falkenstein, będącej dzisiaj dzielnicą miasta Königstein im Taunus. Krótko po zacytowanej dyskusji, w nocy z 10 na 11 listopada 1938 roku, spalono jego dom znajdujący się w Falkenstein 14. Po kilku miesiącach, 16 lutego 1939 roku, Julius Blau zmarł we Frankfurcie nad Menem i tam został pochowany na cmentarzu żydowskim przy Eckenheimer Landstraße. Tłumaczenie: Michał Gulczyński 12. Tamże, s. 390 i 399. 13. Tamże, s. 33. 14. H. Sturm-Godramstein, Juden in Königstein: Leben, Bedeutung, Schicksale, wyd. 2, Kelkheim 1998, s. 43, 62, 69. 179