Leszek Hońdo Kraków Cmentarze Zagłębia Kiedy w połowie lat 90. odbyła się pierwsza w Polsce konferencja poświęcona żydowskim cmentarzom, informacja o cmentarzach Zagłębia ograniczyła się w zasadzie do wymienienia istniejących cmentarzy Zagłębia, wchodzących w skład ówczesnego województwa katowickiego 1. Rozwój badań nad cmentarzami żydowskimi od końca lat dziewięćdziesiątych zaowocował szczegółowymi pracami inwentaryzacyjnymi prowadzonymi w obrębie i na pograniczu Zagłębia Dąbrowskiego. Wykonano inwentaryzacje cmentarzy w Pilicy 2, Olkuszu 3, a ostatnio w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej 4. Prowadzone są na tym terenie dalsze prace inwentaryzacyjne obejmujące m.in. Będzin. Do tej pory wiele prac na temat cmentarzy żydowskich koncentrowało się na pokazaniu wybranych nagrobków ze względu na zachowaną inskrypcję czy też wyjątkowy jego kształt. Opisywane były także nagrobki wybitnych osób wraz z ich biografią. Dotychczasowe badania nad cmentarzami w Pilicy, Olkuszu, Sławkowie i Dąbrowie Górniczej pozwoliły na wypracowanie innego modelu prac inwentaryzacyjnych. Polega on we wszystkich trzech przypadkach na kompleksowym opisie cmentarzy i znajdujących się na nich nagrobkach. W ramach prac wykonano plan cmentarzy z lokalizacją nagrobków, szczegółowy opis nagrobków, zdjęcia poszczególnych nagrobków wraz z 1 M. Derus, D. Walerjański, Cmentarze żydowskie województwa katowickiego. Historia, stan zachowania, problemy ich ochrony, [w:] Cmentarze żydowskie: Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, red. J. Woronczak, Wrocław 1995, s. 155-165. 2 L. Hońdo, D. Rozmus, A. Witek, Cmentarz żydowski w Pilicy rys historyczny i materiały inwentaryzacyjne, red. L. Hońdo, Kraków 1995. 33 K. Kocjan, A. Michałowska, D. Rozmus, M. Rozmus, A. Witek, Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003. 4 M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie w Sławkowie i Dąbrowie Górniczej, red. L. Hońdo, D. Rozmus, Kraków 2004. 1
najbardziej interesującymi detalami, na przykład ornamentyką lub inskrypcją. Zrobiono także kopie inskrypcji oraz ich tłumaczenia. Istotną nowością w przypadku Sławkowa było uzupełnienie materiału inwentaryzacyjnego o dane o charakterze biograficznym i genealogicznym na podstawie przede wszystkim zachowanych ksiąg metrykalnych 5. Informacje uzyskane na podstawie analizy inskrypcji uzupełnione zostały (dla dużej części nagrobków) podaniem: imienia zmarłego zapisanego w państwowym rejestrze lub zapisanego zgodnie z lokalną tradycją 6, miejscem i datą urodzin, imionami rodziców, zawodem zmarłego, imieniem małżonka i dzieci 7. Było to szczególnie ważne w przypadku uszkodzonych inskrypcji. Dane na nagrobkach zostały także wzbogacone o informacje, które nie pojawiły się w inskrypcjach. Dla przykładu, jeszcze w okresie międzywojennym na wielu nagrobkach nie występowały nazwiska a jedynie imię zmarłego wraz z imieniem ojca. W przypadku nazwisk wystąpiła pewna prawidłowość. Większość nazwisk zapisana była w metrykach w transkrypcji polskiej: Hercygier, Glajtman czy Libermensz. Zebrane materiały inwentaryzacyjne zawierają następujące elementy: 1. Numer nagrobka, odpowiadający numerowi na planie. 2. Imię i nazwisko zmarłego oraz jego ojca (w przypadku kobiet także często imię męża). 3. Zdjęcie nagrobka. 4. Kopie inskrypcji. 5. Tłumaczenie inskrypcji wraz z objaśnieniami. 6. Szczegółowy opis nagrobka. 5 L. Hońdo, Księgi merykalne Żydów ze Sławkowa i Strzemieszyc, [w:] M. Cyankiewicz, L. Hońdo, D. Rozmus, M. Rozmus, W. Starościak, Cmentarze żydowskie w Sławkowie..., s. XXXI-XXXIII. 6 Różnice w imionach na nagrobku i w metrykach wynikają z tradycji żydowskiej, według której imiona zmarłych w inskrypcjach były przede wszystkim imionami hebrajskimi. Z kolei Żydzi na co dzień posługiwali się imionami potocznymi, które najczęściej były ich jidyszowymi zdrobnieniami lub tłumaczeniami. 7 Informacje w metrykach obejmują jeszcze: adres zmarłego, przyczynę zgonu i datę pogrzebu. 2
7. Wymiary. Cmentarz w Sławkowie był opisywany pod kątem sztuki sepulkralnej 8. Warto zwrócić uwagę na kwestie epigraficzne. Inskrypcje są przede wszystkim w języku hebrajskim. Pojawiają się teksty w języku polskim, przede wszystkim po wojnie (nr 77, 101, 184). 9 Po wojnie uzupełniano tekst hebrajski tekstem polskim (nr 104, 202 b). W jednym przypadku tekst polski uzupełniono krótkim tekstem hebrajskim (nr 129). Najwcześniej litery łacińskie na nagrobku pojawiły się dopiero przed samą wojną (nr 277). W dwóch przypadkach inskrypcje hebrajskie uzupełnione są tekstem w języku jidysz (nr 126, 127). Teksty inskrypcji nie odbiegają w niczym od stereotypowych form występujących na ziemiach polskich. Obejmuje ona formułę pogrzebową, epitety pochwalne obrazujące cnoty zmarłego, imię zmarłego, datę śmierci (czasami także datę pogrzebu) i formułę końcową. 8 D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej w ostatnich dwustu latach na przykładzie cmentarzy w Będzinie, Czeladzi, Olkuszu, Pilicy, Żarnowcu i Sławkowie, Kraków 2005. 9 Plany cmentarzy wraz z numeracją nagrobków zamieszczono we wszystkich wspomnianych w przypisach publikacjach. Bardzo szczegółowy plan z satelitarnym namierzeniem narożników poszczególnych arów cmentarza w Będzinie znajdzie się w przygotowywanej monografii tegoż cmentarza. 3
Przykładowy nagrobek na cmentarzu w Sławkowie: 4
Od kilku prowadzone są prace inwentaryzacyjne na cmentarzu w Będzinie na stokach Góry Zamkowej 10. Znajduje się tam ponad 800 zarejestrowanych obiektów, z czego prawie 500 to całe nagrobki a resztę stanowią ich mniejsze lub większe fragmenty. W części cmentarza znajduje się nasyp ziemi wykonany w czasie II wojny światowej, który zakrywa jeszcze kilkaset nagrobków. Brak jest jednak funduszy na usuniecie ziemi i wykonanie również tam inwentaryzacji. Najstarsze nagrobki pochodzą z 1831 roku. Prace inwentaryzacyjne prowadzone są w wyjątkowo trudnych warunkach. Po pierwsze nagrobki znajdują się na zboczu, co utrudnia do nich dostęp. Po drugie umieszczone są do dużymi drzewami i wśród gęstej roślinności, która większość nagrobków zabarwiła na kolor zielony nagrobki. Po wykonaniu inwentaryzacji polowej, od roku prace skoncentrowały się na kopiowaniu i tłumaczeniu inskrypcji. Oto cztery przykłady: 1. Perla, córka Natana Naty (zd. 007) u p.1 hbv>x h>ah.2 rbx tb lyrip.3 l z iun ]tn r.4 hrbqnv hrupn.5 a y bvu,>b.6 l rt tn> zvmt.7 q pl.8 h bjnt.9 1. Tu pochowana 2. niewiasta poważana, 3. Perla, córka chawra, 4. pana Natana Nate, błogosławionej pamięci! 5. Zmarła i została pogrzebana 6. w dobrej sławie 11 7. tamuz roku 630 [10 VII 1870 r.] 8. według małej rachuby 9. Niech jej dusza będzie związana w węzeł życia! 10 Rozmus, De Judeorum, op. cit., s. 124. 5
2. Szlomo, syn Zew (zd. 018) ]b hml> dlyh.1 u y n vn baz m.2 a lrt vylck.3 h bjnt q pl.4 1. Chłopczyk, Szlomo, syn 2. pana Zew. Zmarł i został pogrzebany 19 3. kislew 631 [13 XII 1870 r.] 4. według małej rachuby. Niech jego dusza będzie związana w węzeł życia! 3. Riwka, córka Dawida ha-kohen (zd. 019) hqbr hdlyh.1 ]hkh dvd m tb.2 hrbqnv hrupn.3 ba,xnm z y.4 h bjnt q pl h lrt.5 1. Dziewczynka, Riwka 2. córka, pana Dawida ha-kohen. 3. Zmarła i została pogrzebana 4. 17 pocieszyciela aw 5. 635 według małej rachuby. [18 VIII 1875 r.] Niech jej dusza będzie związana w węzeł życia! 4. Cimel, córka Szimona (zd. 009) u p.1 tybh trqi lyx t>a.2 lk> tbrv,y>im tbvu.3 ]vim> r h vm tb lmyj m.4 v yv,vyb hrbqnv hrupn.5 l rt tn> tbu b k.6 h bjnt.7 1. Tu pochowana 2. kobieta dzielna, gospodyni, 3. Dobrych czynów i wielkiego ducha. 4. Pani Cimela, córka naszego nauczyciela, pana i mistrza Szimona. 5. Zmarła i została pogrzebana 6 dnia 6
6. 22 tewet roku 630. [26 XII 1869 r. Jednak nie zgadza się dzień tygodnia. 26 XII wypadł pierwszego dnia (niedziela)] 7. Niech jej dusza będzie związana w węzeł życia! 7