CZĘŚĆ I. Tło religijno-polityczne Nowego Testamentu Cesarstwo rzymskie

CZĘŚĆ I. Tło religijno-polityczne Nowego Testamentu Cesarstwo rzymskie Wszystkie wydarzenia NT, jakie rozegrały się w I w. n.e., miały miejsce na terenie imperium rzymskiego, a mówiąc dokładniej, na terenach opanowanych przez Rzymian. Działalność Jezusa obejmowała Palestynę (dzis. Izrael, Autonomia Palestyńska, Jordania, nieznacznie Liban i Syria), historie apostołów Pawła, Piotra i Jana to otoczenie grecko-rzymskie (Palestyna, dzisiejsza Turcja, Malta, Cypr, Rzym, Grecja). Palestyna jako niewielkie terytorium w przeciągu ostatnich kilku wieków przechodziła z rąk do rąk kolejnych władców potężnych imperiów starożytności, przez Asyrię, Babilonię, Persję, Grecję i w końcu Rzym, który jak ukazuje historia, wcale nie był ostatnim władcą tych ziem. Zwierzchnictwo rzymskie zostało narzucone Żydom przez Pompejusza w 63 r. p.n.e. Pierwszy wiek n.e. to czas wielkiej potęgi Rzymu a szczególnie koniec wieku I i początek II. Obszar imperium obejmował cały basen Morza Śródziemnego, państwo posiadało 30 prowincji cesarskich i senackich. Cesarskie podlegały cesarzowi i zarządzał nimi legat, senackimi zaś prokonsul. Inne prowincje były nadzorowane przez prefekta lub prokuratora. Judea na początku n.e. miała nad sobą prokuratora podlegającego legatowi cesarskiemu, który z kolei zarządzał Syrią jako prowincją cesarską. Prokuratorem/namiestnikiem Judei w czasach publicznej działalności Jezusa był Poncjusz Piłat (26-36 r. n.e.). Niektóre z państw podbitych cieszyły się większą niezależnością polityczną od innych. Żydzi palestyńscy - szczególnie kiedy władzę nad nimi sprawował Herod Wielki, który dzięki mianowaniu go przez Rzym na króla Judei, 1

rządził w latach 37-4 r. p.n.e. - cieszyli się względną swobodą, chociaż jak pisze M.Simon rządy Heroda były wspaniałe ale tyrańskie 1. Poza tym, że prowincje były obciążone obowiązkiem płacenia podatków, cieszyły się raczej swobodą światopoglądową i religijną. Herod Wielki znany jest jako wielki budowniczy i wspaniały administrator. Chcąc zyskać przychylność poddanych, a także w celu polepszenia warunków bytowych swego kraju, przeprowadził szereg inicjatyw o charakterze politycznym i budowalnym: 1. Rozbudował świątynię jerozolimską (jej budowę rozpoczęto ok. 20 r. p.n.e., a zakończono całkowicie dopiero ok. 64 r. n.e.); właściwie rozbudowano wtedy stojącą tu od kilku wieków niewielką świątynię żydowską, którą Żydzi wybudowali po niewoli babilońskiej pod koniec VI w. p.n.e. Prace budowlane prowadzić mieli wyłącznie Izraelici a często sami kapłani, oni bowiem mogli wchodzić do części głównej świątyni, obecność pogan (w tym Rzymian) była wykluczona. Budowa świątyni stanowiła wielkie przedsięwzięcie architektoniczne nie tylko ze względu na rozmiary samej świątyni, ale w dużym stopniu z powodu planów rozszerzenia placu świątynnego wokół samej świątyni. Plac został poszerzony we wszystkich kierunkach, przy czyn najwięcej trudności sprawiała rozbudowa w kierunku płd.-wsch. Do dzisiaj osiągnięcie ówczesnej inżynierii budzi podziw wśród historyków i archeologów. Najważniejsze prace przeprowadzono w 10 lat od rozpoczęcia budowy, potem tempo powoli słabło, niestety świątynia została spalona przez Rzymian w 70 r. n.e. podczas zdobywania Jerozolimy i tłumienia pierwszego powstania żydowskiego. Wypada dodać, że budowa takiego obiektu z potężnym murem okalającym sam plac świątynny była dość ryzykowna, wybudowano bowiem twierdzę w mieście i tak już trudnym do zdobycia; fakt ten wykorzystali potem powstańcy plac świątynny i 1 M.Simon, Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, s. 47-48. Był to jeden z bardziej zbrodniczych władców, zamordował członków własnej rodziny, w tym dwóch synów, żonę, także wielu Żydów. 2

sama świątynia zostały zdobyte jako jeden z ostatnich punktów oporu. Finansowanie całego przedsięwzięcia opierało się na podatkach poddanych, jednak większość Izraelitów mając świadomość, że ich pieniądze zostaną w dużej mierze przeznaczone na rozbudowę świątyni Boga Jahwe a nie na utrzymanie rozpustnego dworu cesarza w Rzymie, miała mniejsze opory przed ich płaceniem. Nie można też pominąć faktu, że Herod Wielki zyskał sobie wielu sympatyków, postawy poddanych wobec niego nie były już tak jednoznacznie negatywne. 2. Wybudował system twierdz obronnych, których zadaniem było głównie utrzymanie większej kontroli nad krajem i zwiększenie bezpieczeństwa poddanych. Do najważniejszych należały: a). Masada najbardziej znana z twierdz Heroda Wielkiego, uznawana przez wielu zarówno w tamtych czasach jak i dzisiaj za twierdzę nie do zdobycia; Herod jej nie wybudował, ale podobnie jak świątynię rozbudował dawną twierdzę izraelską; znajdowała się na płd.-zach. brzegu Morza Martwego; jej przeznaczenie jest mimo wszystko dyskusyjne, bowiem Herod wybudował w niej wiele obiektów użyteczności publicznej łącznie z pałacem dla siebie i swojej żony; ze względu na położenie i ukształtowanie terenu (twierdza znajdowała się na terenie pustynnym, na wzgórzu otoczona potężnym murem, świetnie zaopatrzona w wodę) wymagała niezwykłych umiejętności strategicznych ze strony najeźdźcy; Rzymianie pokonali przebywających w niej powstańców izraelskich dopiero w 73 r. n.e. był to ostatni punkt oporu; zresztą Żydzi widząc zbliżający się koniec zamiast się poddać, popełnili zbiorowe samobójstwo w liczbie ok. tysiąca osób, wg J.Flawiusza przeżyły tylko kobieta i dwójka kilkoro dzieci. b). Antonia twierdza wybudowana przy narożniku placu świątynnego w Jerozolimie w celu zapewnienia kontroli nad wiernymi w świątyni a jednocześnie nad miastem. Herod zdawał sobie sprawę z faktu, że 3

świątynia jest niebezpiecznym miejscem i potencjalnym punktem wybuchu zamieszek lub buntu przeciw władzy rzymskiej, dlatego nakazał budowę twierdzy Antonia przy samej świątyni; stacjonowało w niej stale wojsko rzymskie; podczas ważnych uroczystości religijnych, świąt pielgrzymich Herod osobiście przebywał w twierdzy lub w swoim pałacu w innej części miasta, w związku z czym, możliwe, że tutaj właśnie przesłuchiwany był Jezus Chrystus przez późniejszego zwierzchnika tj. namiestnika Poncjusza Piłata, wykorzystującego po śmierci Heroda zarówno jego pałac jak i twierdzę Antonię. Tu mógł się odbyć nie tylko sąd nad Jezusem, ale też ubiczowanie i wyprowadzenie na ukrzyżowanie. c). Herodium znajdująca się niedaleko dziś. Betlejem, jedna z mniej znanych twierdz; u podnóża twierdzy znajdowało się miasto, gdzie najprawdopodobniej pochowany został Herod Wielki, a podczas drugiego powstania żydowskiego w latach 132-135 n.e. przebywał tu przywódca powstania Szymon Bar-Kochba. d). Macheront znajdowała się na wschód od Jordanu, pozwalała na kontrolowanie regionu w dużej mierze wcześniej niekontrolowanego; bandy rozbójnicze najeżdżały Palestynę najczęściej od wschodu i południa, budowa tej twierdzy miała ogromne znaczenie strategiczne; tutaj został uwięziony również Jan Chrzciciel, prorok poprzedzający misję Jezusa Chrystusa, nawołujący do nawrócenia wszystkich Izraelitów; Jan Chrzciciel publicznie napiętnował jednak związek jednego z synów Heroda Wielkiego, tj. Heroda Antypasa z żoną jego brata Filipa; postawa Jana Chrzciciela była na tyle zdecydowana w tej sprawie, że zagrażała wiarygodności samego Antypasa w efekcie czego uwięziony w twierdzy Macheront, a potem podstępnie zgładzony na żądanie Herodiady. 3. Herod Wielki wybudował od podstaw lub rozbudował istniejące wcześniej miasta: 4

a). Sebaste wybudowana w miejscu dawnej stolicy państwa północnego Samarii, wielokrotnie przebudowywanej i niszczonej; w 27 r. p.n.e. cesarz August podarował Herodowi Wielkiemu miasto, które ten powiększył i odnowił, nazywając je na cześć Augusta Sebaste ; tu mieli zostać zgładzeni dwaj synowie Heroda Wielkiego, Arystobul i Aleksander. b). Cezarea Nadmorska - nazwaną tak na cześć cesarza Augusta, została wybudowana na miejscu niewielkiej zabudowy, znanej jako Wieża Stratona; w czasach Nowego Testamentu była siedzibą namiestnika/prokuratora rzymskiego, skąd sprawował on władzę nad Judeą; Herod nie poprzestał na budowie samego miasta, choć i miasto było niezwykle imponujące, ale kazał wybudować port morski, który swoim znaczeniem przysłonił inne porty na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego; w efekcie, budowa portu przyczyniła się do ożywienia handlu w tym regionie; po śmierci Jezusa w Cezarei przebywał też w celach misyjnych apostoł Piotr, a później więziony był przez dwa lata apostoł Paweł; Cezarea przeżywała bardzo burzliwą historię w kolejnych wiekach; wg Euzebiusza z Cezarei, pierwszego chrześcijańskiego historyka, miały tu miejsce brutalne rzymskie prześladowania chrześcijan palestyńskich. Mimo, że to tylko ważniejsze z budowli Heroda Wielkiego (pomijając rozbudowę Jerycho, budowę Aleksandrejonu, Antipatris, Faselis i inne), należy podkreślić, iż działalność tego typu doprowadziła po pierwsze, do zagwarantowania większego bezpieczeństwa poddanych, po drugie do poprawienia jakości życia poprzez ożywienie handlu m.in. przez budowę dużego portu w Cezarei, po trzecie, stworzyła komfortowe warunki pod praktykowanie zasad judaizmu w Jerozolimie. Herod był również miłośnikiem kultury helleńskiej, czego wyraz dał m.in. poprzez wspieranie rozwoju miast helleńskich Dekapolu, tj. konfederacji dziesięciu miast za Jordanem. Była to zręczna polityka Heroda, mająca na celu osłabienie 5

ostrza ortodoksyjnego judaizmu poprzez propagowanie wzorców całkowicie odmiennej kultury. Dzięki temu łatwiej było pójść na kompromis z Herodem w sprawach politycznych lub społecznokulturowych Żydom zarażonym hellenizmem. Po śmierci Heroda Wielkiego (4 r. p.n.e.) władzę objęli jego trzej synowie: Archelaus nad Judeą, Samarią i Idumeą, Antypas nad Galileą i Pereą, Filip - tereny leżące na północny-wschód od Jordanu. Niestety, synowie nie zdobyli ani takiej władzy, ani takiego wpływu na życie polityczne. Żaden z nich nie miał tytułu króla. Najbardziej despotycznym okazał się Archelaus, który nie licząc się z potrzebami i wartościami religijnymi poddanych był odpowiedzialny za kilka pogromów. Tak np. w odwecie za bunt poddanych kazał ukrzyżować dwa tysiące Żydów. Żydzi i Samarytanie po raz pierwszy chyba w historii podjęli więc wspólne działania przeciwko tyranowi, posyłając skargi do cesarza. Gdy to nie przyniosło skutku, wysłali wspólną delegację do Rzymu, składając prośbę o radykalne rozwiązanie problemu cesarz odwołał Archelausa i skazał go na wygnanie, wprowadzając w Judei nowe rządy, rządy namiestników/prokuratorów, trwające aż do wybuchu powstania żydowskiego w 66 r. n.e. Piątym z kolei namiestnikiem będzie Poncjusz Piłat (26-36 n.e.). Tak więc spośród trzech spadkobierców Heroda były to najkrótsze rządy (4 r. p.n.e. 6 r. n.e.), a zarazem najbardziej nieprzyjazne Żydom. Herod Antypas z kolei pozostawał pod pewnym wpływem religii judaizmu, tak przynajmniej wynika z tekstów Nowego Testamentu i pism Józefa Flawiusza. Duży wpływ na niego miał mieć sam Jan Chrzciciel, największy prorok żydowski Nowego Testamentu. Niestety krytykował on nieprawy z punktu widzenia Tory Mojżeszowej związek Antypasa z Herodiadą, żoną jego brata Filipa, za co został stracony przez samego 6

Antypasa 2. Antypas spotkał się także z Jezusem Chrystusem tuż przed ukrzyżowaniem: przysłał Go do niego Poncjusz Piłat, wiedząc, że Jezus pochodził z Galilei, a więc regionu Antypasa. Ten jednak widząc, że Jezus nie podejmuje z nim rozmowy, ani nie czyni na jego żądanie cudów, wyśmiał Jezusa i odesłał do Piłata. Oczywiście Herod Wielki jak i jego synowie, mimo dużej swobody i niezależności politycznej, pozostawali reprezentantami władzy rzymskiej. Istotne decyzje cesarskie, podjęte w stolicy imperium, musiały być respektowane również w Palestynie. Pierwszy wiek n.e. to kolejne rządy następujących cesarzy rzymskich: - August (27 p.n.e.-14 n.e.) - Tyberiusz (14-37 n.e.) za jego panowania został ukrzyżowany Chrystus. - Kaligula (37-41) żądał dla siebie czci boskiej, kazał postawić w świątyni jerozolimskiej swoje posągi, co wywołało silne sprzeciwy Żydów. - Klaudiusz (41-54) nakazuje ok. 49-50 aby Żydzi opuścili Rzym. - Neron (54-68) za jego rządów wybucha pożar Rzymu i prześladowania lokalne chrześcijan ograniczające się do samego miasta i okolic, pod koniec jego panowania (66 r.) wybucha pierwsze powstanie żydowskie. - Galba, Oton, Witeliusz (czerwiec 68 grudzień 69) wybierani kolejno przez wojsko rzymskie, jest to czas rozruchów i buntów żydowskich. - Wespazjan (69-79) jeszcze jako dowódca wojsk rzymskich próbuje zdusić powstanie żydowskie, które wybucha w 66 r. n.e. - Tytus (79-81) syn Wespazjana, kończy rozpoczęte przez ojca dzieło stłumienia powstania, zdobywa Jerozolimę, niszczy świątynię, 2 Por. Mat. 14,1-12 tu Herod Antypas nazywany jest po prostu Herodem. 7

wywozi skarby świątynne 3 i uprowadza do niewoli wielu Żydów, aczkolwiek zezwala na działalność szkół rabinicznych w Jamni (na terenie Palestyny). - Domicjan (81-96) za jego czasów ma miejsce powszechne prześladowanie chrześcijan (wcześniejsze za Nerona ograniczało się do Rzymu i okolic); podczas tego powstania ofiarą prześladowań stanie się apostoł Jan, który zostanie zesłany na wyspę Patmos, gdzie dozna potem objawienia, które spisze potem jako Objawienie, tj. Apokalipsę św. Jana. - Trajan (98-117) cesarstwo osiąga największy zasięg terytorialny, jego skuteczne metody rządzenia państwem wykorzystywano przez następny wiek. Stosunki między Żydami a Rzymianami przybrały bardzo dramatyczny przebieg w latach 60-ych, kiedy doszło do otwartego buntu przeciw okupantowi rzymskiemu. W 66 roku wybuchło powstanie żydowskie, spowodowane bezpośrednio nakazem prokuratora/namiestnika Cesiusza Florusa wydania przez Żydów części ich skarbu świątynnego. Napięcie polityczne było już bardzo silne kilka lat wcześniej, teraz jednak doszło do otwartego buntu i wybuchu powstania. Żydzi zniszczyli znajdującą się tuż przy samej świątyni rzymską twierdzę Antonia i zabili obecnych w niej żołnierzy. Niestety Wespazjan a później Tytus, dysponując zdecydowanie większą siłą wojska, po kilkumiesięcznym oblężeniu Jerozolimy, zdobył ją i spalił. Spalono również samą świątynię żydowską. W roku 73 upadła po długim oblężeniu ostatnia twierdza Heroda Wielkiego, tj. Masada, w której powstańcy, nie chcąc oddać się w ręce okupanta rzymskiego, popełnili zbiorowe samobójstwo. Represje rzymskie doprowadziły też do likwidacji wspólnoty esseńczyków z Qumran. Po zburzeniu Jerozolimy w 70 r. n.e. 3 Do naszych czasów zachowały się w Rzymie na wewnętrznej ścianie Łuku Tytusa płaskorzeźby przedstawiające zdobycze Rzymian po pokonaniu Żydów w 70 r. n.e., m.in. menorę świątynną. 8

ośrodkiem religijnym i rabinicznym została Jamnia. Mimo tak ciężkiego ciosu Żydzi jeszcze w 132 roku próbowali uzyskać niezależność w powstaniu pod wodzą Bar Kochby, jednak i wtedy powstanie zostało stłumione. Od tego czasu państwo żydowskie przestało istnieć na prawie dwa tysiące lat, kiedy to w 1948 r. ogłoszono powstanie państwa Izrael. Filozofia i religia Imperium rzymskie odziedziczyło kulturę grecką, ale jej w dużym stopniu uległo. Można zaryzykować twierdzenie, że tradycje filozoficzne Grecji ostatnich kilku wieków nie miały sobie równych w basenie Morza Śródziemnego. Z tymi tradycjami spotykali się już apostołowie, mając niekiedy niezwykle wyrafinowanych odbiorców ewangelii (Dz.Ap. 17,22-34). Nie ma tu miejsca na analizowanie tych zagadnień dokładnie, należy jednak wiedzieć o kilku znaczących kierunkach w filozofii I w. n.e. Były nimi głównie stoicyzm, epikureizm i platonizm. Początki stoicyzmu sięgają ok. 300 r. p.n.e. kiedy powstała stoicka szkoła w Atenach. Całą filozofię stoicy dzielili na logikę, fizykę i etykę, przy czym dwie pierwsze stanowiły podstawę dla etyki. Jednostka stanowi część wszechświata a więc musi postrzegać siebie jako współistniejącą z innymi ludźmi, mającą wobec nich zobowiązania. Zasadą postępowania jest dążenie do osiągnięcia szczęścia, staje się to możliwe dzięki życiu w zgodzie z naturą i prawami wszechświata, te jednakże trzeba najpierw poznać. Owa zgodność jest cnotą. Zachowanie jej ma związek z możliwością panowania nad sobą, swymi pragnieniami i namiętnościami, Stąd też pojawiła się propagowana przez nich cecha beznamiętności i obojętności nie tylko na namiętności wewnętrzne ale i złudne, pozorne żądze i dobra świata. Natura ludzka ma wartość uniwersalną pokonującą wszelkie bariery rasowe czy etniczne to przekonanie nadawało stoicyzmowi znaczenie uniwersalne, ogólnoludzkie. Stoikami byli m.in. Seneka, Marek Aureliusz, Epiktet. 9

Epikureizm jako kierunek w filozofii greckiej zapoczątkował Epikur (341-271 p.n.e.). To podejście hedonistyczne ponieważ naczelną zasadą jaką powinien kierować się człowiek jest przyjemność, przy czym nie może ona istnieć bez sprawiedliwości, mądrości i rozwagi. Nie można więc oskarżać Epikura (jak to czasami się zdarzało) o negowanie cnót i ogólnie pojętego moralnego porządku. Najgłębszą przyjemnością był wewnętrzny spokój związany z radością życia. Wychodząc od założeń materialistycznych epikureizm propagował postawę w pewnym sensie ateistyczną, tzn. chociaż wierzono w istnienie bogów to uważano jakoby nie byli zainteresowani światem i w ogóle weń nie ingerowali. Stąd strach przed bóstwem i przed śmiercią jest bezsensowny (bogowie się nami nie interesują), podobnie religia jako sposób przebłagania bóstwa lub spotkania z nim nie ma sensu. Filozof powinien uwolnić człowieka od takich iluzji i lęków aby ten zaczął już teraz szczęśliwe życie na ziemi. Platonizm to potężny nurt filozoficzny rozwinięty przez greckiego filozofa Platona (427-347 p.n.e.). Uznawał on świat realny, rzeczywisty w jakim żyjemy za niedoskonałe odbicie świata doskonałego, zwanego światem idei. Człowiek z kolei oprócz materialnego ciała podlegającego procesowi zniszczenia posiada niematerialną i nieśmiertelną duszę, która w chwili śmierci zmierza w kierunku świata idealnego (nieco upraszczając). Dusza będąc w ciele nadaje mu życie i ruch, ale ciało ogranicza ją i stanowi tylko tymczasowe miejsce jej pobytu. Filozofia ma na celu ułatwić duszy żyjącej w ciele odnalezienie swych związków ze światem idei. Platon bardzo szeroko rozbudował swoją teorię, zajmował się także m.in. koncepcją właściwego ustroju państwa, pojęciem dobra, szczęścia, cnót, itp. Pomijając te zagadnienia warto wspomnieć, że platonizm wywarł niezwykle silny wpływ na myśl europejską a szczególnie na chrześcijańskie myślenie religijne czasów późniejszych. Koncepcja duszy nieśmiertelnej, specyficzny stosunek do sfery cielesnej, itp. 10

(charakterystyczne dla pewnych grup chrześcijańskich) tutaj mają swe źródło. Ze względu na obecność bardzo obszernych opracowań nt. różnych prądów filozoficznych z przełomu er, dostępnych w języku polskim, nie będziemy ich tutaj dokładniej omawiać. Sytuacja religijna imperium na wschodzie również nie przedstawiała się jednolicie. Była to sytuacja dość specyficzna, ponieważ imperium łączyło w sobie różnorodne tradycje religijne wielu narodów, co w efekcie powodowało nie tylko zderzenia odmiennych poglądów, ale ich przemieszanie. Niektóre bóstwa rodzime próbowano utożsamiać z innymi obcej religii (np. Afrodytę z Izis, Zeusa z Baalem), praktyki kultowe łączono ze sobą nadając im nowy sens i znaczenie, przekonania religijne często nie posiadały wyraźnych granic ani definicji. Zjawisko przemieszania się tradycji religijnych nazywamy synkretyzmem religijnym, który dominował w świecie rzymskim czasów Jezusa i apostołów. Z jednej strony, było to niezwykłe wyzwanie dla nowopowstającej religii chrześcijańskiej, która mogła stać się tylko kolejnym elementem wielkiej mozaiki religijnej w imperium, z drugiej, można przypuszczać, że właśnie synkretyzm był przejawem dążeń do wiary w jednego Boga, poszukiwaniem jednej, uniwersalnej wiary. Tak więc przeplatały się tu najrozmaitsze poglądy: czczenie bóstw astralnych, kult cesarza, kulty misteryjne, astrologia, czary, magia, politeizmy, itd. Zróżnicowanie w świecie religii widać dobrze w Dziejach Apostolskich, opisujących doświadczenia apostołów po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa. Pozornie mogłoby z tego wynikać, że świat nieżydowski był mocno zróżnicowany, zaś żydowski jednolity. Tak jednak nie jest. Na przełomie er istniało co najmniej kilka silnych ugrupowań religijnych, często rywalizujących ze sobą. Religia żydowska przedstawiała się nieco inaczej 11

w Palestynie i poza jej granicami. Żydzi zamieszkujący obce-pogańskie krainy, a więc pozostający w diasporze, zmuszeni byli do odnalezienia się w całkowicie sprzecznym z ich wartościami świecie. Judaizm diaspory musiał niejako wypracować nowe sposoby rozumienia i interpretacji dziedzictwa Mojżeszowego i proroków. Zachowanie wielu przepisów Starego Testamentu wymagało ogromnego poświęcenia i wysiłku, niektóre z nich, jak chociażby związane z zachowaniem w pełni czystości rytualnej były bardzo trudne lub czasami niemożliwe do pełnego zachowania, Judaizm diaspory musiał koncentrować się na problemach nie tyle kultowych, ceremonialnych, których zachowywanie stawało pod znakiem zapytania poza Jerozolimą (poprzez chociażby brak świątyni), ile przede wszystkim na przepisach o charakterze uniwersalnym jak prawo moralne, Dekalog, itp. Tak więc od wieków kultywowane tradycje zostały poddane reinterpretacji, dotyczyło to czasami nawet spraw fundamentalnych dla samego judaizmu. Tak np. doświadczenia w diasporze, szczególnie prześladowania, zmusiły Żydów do koncentracji na przyszłej nagrodzie po śmierci, ożyła niezwykle idea zmartwychwstania, dokonano ponownej interpretacji idei mesjanizmu nadając jej charakter mocno polityczny, zaczęto w niektórych środowiskach zastanawiać się nad kanonem ksiąg świętych, czy np. nie powinien on obejmować również innych ksiąg, odpowiadających przekonaniom Żydów diaspory. W ten sposób, Żydzi z diaspory egipskiej dołączyli do kanonu ksiąg Starego Testamentu dołączono 7 innych ksiąg, odróżniając się pod tym względem od Żydów mieszkających w Palestynie. Podjęto intensywne poszukiwania w celu odnalezienia wspólnej płaszczyzny teoretycznej między religią Mojżeszową a np. filozofią grecką. Płaszczyznę taką próbowali odnaleźć z dość dobrym skutkiem Żydzi aleksandryjscy z północnego Egiptu, których najbardziej znanym przedstawicielem był Filon Aleksandryjski. Nieco inaczej, bardziej ortodoksyjnie, starała się żyć diaspora babilońska, to w 12

niej powstał najsilniejszy i konkurencyjny ośrodek nauki rabinicznej, należałoby powiedzieć ośrodek rabiniczny rywalizujący z rabinizmem palestyńskim. Niezależnie jednak od religijnych osiągnięć Żydów diaspory, należy pamiętać, że oddalenie od ojczyzny skutkowało bardzo często rozmywaniem się rodzimej religii. To w Egipcie postawiono świątynię Bogu Jahwe, którego kult wzbogacono o różne elementy religii pogańskich. To w diasporze Azji Mniejszej niektórzy Żydzi wyrażali zgodę na przejście inicjacji i obrzędów religijnych ku czci np. boga Dionizosa, aby uzyskać w ten sposób prawa miejskie. Judaizm Palestyny był bardziej ortodoksyjny, bardziej odporny na oddziaływania otaczającego świata. Kanon Starego Testamentu liczył tylko 39 ksiąg bez żadnych dodatków w postaci 7 ksiąg, jak tego chcieli Żydzi w Egipcie. Inicjacja ku czci jakiegoś bóstwa była nie do pomyślenia. Najważniejsze zaś, że w Jerozolimie stała świątynia, to ona wyznaczała ducha religijności żydowskiej. Tu w Palestynie najważniejszy był kult, ceremoniał, czystość rytualna, ofiary i kapłaństwo. Świadomość religijna Żydów musiała naturalnie koncentrować się na problemach natury kultowej właśnie. Nie pomniejszano tu oczywiście roli i znaczenia prawa moralnego, tj. głównie Dekalogu, ale uwaga i aktywność religijna przemieszczały się w nieco innym kierunku. To pozwala zrozumieć, dlaczego później chrześcijańscy misjonarze (apostołowie) znajdą uważnych słuchaczy nauki o Jezusie z Nazaretu głównie wśród Żydów diaspory, a nie Palestyny. Ano dlatego, że chrześcijanie rozpowszechniali nową religię, której głównym rysem był daleko sięgający uniwersalizm i negacja kultu świątynnego. Odpowiadało to naturalnym dążeniom środowiska żydowskiej diaspory, mniej natomiast ortodoksji palestyńskiej. Krótko mówiąc, judaizm palestyński zawierał w sobie mnóstwo treści o charakterze narodowym, nacjonalistycznym, a więc obcych nie-żydom. Judaizm diaspory stawał się z upływem czasu bardziej zuniwersalizowany i łatwiejszy do realizacji w 13

życiu codziennym. Nie można tu mimo wszystko zapomnieć, że w samej Palestynie daleko było do jednolitości światopoglądowej w kwestiach religijnych. Dla przykłada Żydzi z Judei, a więc z południa kraju, uważali się za oświeconych, blisko samego Jahwe, na jego świętej ziemi, traktując pozostałych Żydów czasami jako mniej oświeconych chwałą Boga. Do takich mniej oświeconych zaliczali np. Galilejczyków (północ kraju). Osobną grupę stanowili pół- Żydzi a pół- poganie ze środkowej części między Judeą a Galileą, tj. Samarytanie. Nigdy nie zaakceptowali ich ortodoksyjni Żydzi, a przecież trzeba wiedzieć, że Samarytanie zachowywali nieco zmieniony, ale jednak, Pięcioksiąg Mojżeszowy. Zróżnicowanie religijne Palestyny nie kończy się jednak na podziale geograficznym i administracyjnym. Na tym niewielkim obszarze aktywnych było wiele różnych ugrupowań religijnych. Do najważniejszych i najbardziej oddziałujących na życie religijne zalicza się faryzeuszy, saduceuszy i esseńczyków, choć grup tego typu było w czasach Jezusa i apostołów bardzo wiele. Początki faryzeuszy sięgają II w. p.n.e. kiedy represje zewnętrzne coraz bardziej zagrażały rozbiciu tożsamości Izraela. Niewykluczone jest także wcześniejsze datowanie ich początku. Faryzeusze ( oddzieleni ) stawiali za cel odseparowanie się od wszelkiej nieczystości i bezbożności a także utwierdzanie wśród ludu nauki Tory. Chcąc zapobiec przekraczaniu przykazań Boga tworzyli całe zestawy praw chroniących pojedyncze przykazania. Tak np. przykazanie o szabacie obłożono zbiorem dodatkowych przepisów, co nierzadko prowadziło do utrudnienia praktycznej pobożności. Faryzeusze cieszyli się ogromnym poważaniem wśród ludu, ich nauczanie było przyjmowane jako autorytatywne. Z reguły byli to ludzie niezamożni, otwarci na spotkania z poszukującym odpowiedzi na kwestie religijne ludem. Nauczanie i komentowanie Tory były dla faryzeuszy celem zasadniczym, bowiem nieznajomość Tory 14

uniemożliwiała zachowanie czystości rytualnej i świętości (niewiedza równała się grzechowi). Wierzyli w istnienie świata duchowego, ostateczną nagrodę i karę, zmartwychwstanie, prawdopodobnie też część z nich wierzyła w nieśmiertelność duszy. W codziennym postępowaniu pewien problem stanowiła ich nadmierna skrupulatność w rzeczach drugorzędnych jak też niebezpieczeństwo traktowania jednostki znaczącej w praktyce mniej niż samo prawo, co powodowało silne napięcia z nauczaniem Jezusa, dla którego prawo religijne miało jedynie służyć człowiekowi, a nie stać ponad nim (Mk 2.27-28). W owym czasie nauczanie w Izraelu zostało zdominowane przez faryzeuszów. Z tego stronnictwa wywodził się nawrócony później na chrześcijaństwo ap. Paweł. Nie wiemy, na ile byli oni zaangażowani w życie polityczne, źródła historyczne (głównie teksty J.Flawiusza) nie są jednoznaczne w tej kwestii, można na ich podstawie sądzić, że czasami faryzeusze angażowali się w politykę, innym razem nie. Punktem przełomowym w historii tego ugrupowania okazał się rok 70 i upadek powstania żydowskiego, wtedy bowiem Rzymianie zdobyli Jerozolimę i spalili świątynię, co oznaczało koniec kultu i wyłączenie z czynności religijnych kapłanów, tym samym na plan dalszy musieli usunąć się saduceusze, którzy wywodzili się w większości z środowisk kapłańskich, związanych ze świątynią. Po roku 70. n.e. historia faryzeuszy wchodzi na nowe tory wielkiego rozwoju ruchu i zdominowania całej tradycji rabinicznej. Od tego momentu rabini żydowscy będą formowani w duchu faryzeizmu. Nauczanie faryzeuszy stanęło w ostrym konflikcie z nauczaniem Jezusa i apostołów głównie z powodu odmiennego podejścia do Tory pisanej (Prawa Mojżeszowego) i Tory ustnej (tradycji ojców, kultywowanej w kręgach faryzejskich). Jezus bardzo często zarzucał im małoduszność i niepotrzebną koncentrację na rytuale z pomniejszeniem znaczenia samego człowieka. To z jego ust padły najostrzejsze chyba z zachowanych do dzisiaj świadectw historycznych oceny faryzeuszy 15

(szczególnie Mt 23). Trzeba jednakże pamiętać, że faryzeusze należeli do ludzi niezwykle poświęconych sprawie Izraela i jego religii, nie bez powodu cieszyli się właśnie tak ogromnym uznaniem wśród ludzi. Zarówno oni sami jak i lud widzieli w nich strażników czystości wiary. Z faryzeuszami rywalizowało inne ugrupowanie religijne tj. saduceusze. Pojawili się na początku II w. p.n.e., ale w swej działalności odwoływali już do osoby kapłana Sadoka z czasów króla Salomona. Byli to właściwie arystokraci, dość ugodowo nastawieni do władzy rzymskiej, dzięki czemu z nich to wywodzili się arcykapłani w czasach Jezusa. Rzymianie bowiem ingerując w sprawy wewnętrzne Żydów, mieli spory udział w tym, kto może a kto nie może zostać arcykapłanem (wcześniej o wyborze arcykapłana decydowali sami Żydzi i ich wewn. prawa). Skoncentrowani wokół świątyni, ortodoksyjni, uznawali za obowiązującą jedynie Torę, nie przyjmowali jako autorytetu w sprawach wiary i praktyki religijnej tzw. tradycji ustnej, szczególnie tej autorstwa faryzejskiego, z nimi bowiem pozostawali w ustawicznych konfliktach. Stanowili główną siłę w Radzie Najwyższej tj. Sanhedrynie. Starali się interpretować Prawo Mojżeszowe dosłownie, odrzucając niepotrzebne spekulacje religijne. Nie wierzyli w istnienie aniołów, nie uznawali zmartwychwstania i raczej też życia po śmierci w ogóle (Dz.Ap. 23,8). Z prostym ludem raczej nie sympatyzowali. Po zburzeniu świątyni jerozolimskiej w 70 r. ich działalność i obecność zanika. Zarówno saduceusze jak i faryzeusze starali się w swoich sporach pozyskać na rzecz własnych poglądów osobę Jezusa, co jednak nigdy się nie udało. Niestety, nie wiemy na ich temat wiele z powodu nielicznych, a przede wszystkim, bardzo nieprzychylnych źródeł. Warto tu nadmienić, że zarówno saduceusze jak i faryzeusze uczestnicząc w obradach Sanhedrynu przeciwko Jezusowi będą ostatecznie za skazaniem Go na śmierć. 16

Odmiennym ugrupowaniem byli zeloci, wyraźnie zaangażowani politycznie. Przejawiali bardzo często skrajnie nacjonalistyczne zapędy wyzwoleńcze. Jako wierni słudzy Jahwe dążyli do wyzwolenia Izraela i zaprowadzenia nowych rządów przede wszystkim drogą zbrojną z wykorzystaniem przemocy. Uważali siebie za narzędzie boże w uwolnieniu Izraela z niewoli. Byli przekonani, że Bóg w pełni objawi swą moc, jeżeli wszyscy Izraelici chwycą za miecze i powstaną do walki. Możliwe, że oni właśnie widzieli w Jezusie człowieka mogącego poprowadzić Żydów do wyzwolenia. Swoją gorliwością i zaangażowaniem w sprawy polityczne przyczynili się bezpośrednio do wybuchu pierwszego powstania żydowskiego w 66 r. n.e. Samarytanie grupa właściwie etniczna zamieszkująca tereny między Galileą a Judeą. Ich pochodzenie sięga jeszcze VIII w. p.n.e. kiedy na skutek działań potęgi asyryjskiej w 722 p.n.e. ludność zamieszkująca tereny północnego Izraela została przesiedlona daleko na płn-wsch., w zamian zaś sprowadzono tu ludność uznającą własne kulty i tradycje religijno-kulturowe. W efekcie doszło do przemieszania się wiary w Jahwe z nowymi, sprzecznymi elementami religijnymi. Samarytanin to określenie odnoszące się w czasach NT do osób zamieszkujących owe tereny i wyznających judaizm z elementami pogaństwa. Sami Samarytanie jednak postrzegali siebie jako wiernych wyznawców tradycji Mojżesza. Głównym źródłem ich wierzeń i praktyk religijnych pozostawał właśnie Pięcioksiąg Mojżeszowy. Zarówno oni jak i Żydzi tkwili od samego początku w silnym konflikcie i nienawiści, która do czasów Jezusa mocno komplikowała wzajemne relacje. Co ciekawe, Jezus darzył Samarytan szacunkiem, a jego przypowieści i nauki przedstawiają ich w pozytywnym świetle. W końcu, nie można pominąć bardzo oryginalnego ugrupowania religijnego, zamieszkującego północno-zachodnie tereny niedaleko Morza Martwego. Była to niewielka wspólnota oddzielona piaskami pustyni od 17

otaczającego świata. Esseńczycy z Qumran, bo tak ich nazywamy, pojawili się na znak sprzeciwu wobec nazbyt pojednawczej postawy władców hasmonejskich w II w. p.n.e., jak też nieprzestrzegania przepisów świątynnych wśród Żydów. Prowadzili życie raczej hermetyczne w nastrojach apokaliptycznych i eschatologicznych, w poczuciu zbliżającej się kary i sądu Boga. Bezbożnych nazywali synami ciemności, siebie synami światłości, którzy są zobowiązani do skrupulatnego posłuszeństwa nakazom moralnym, rytualnym i regułom życia wspólnotowego. Własność prywatna nie istniała, zastępowała ją własność i dobro wspólnoty. Wierzyli w nieśmiertelność duszy i jej dalszą egzystencję po śmierci ciała, chociaż wyznawali jednocześnie ideę zmartwychwstania. Uznawali determinizm tzn. pogląd, wg którego wszystko co spotyka człowieka, zostało z góry przewidziane i zaplanowane przez Boga, to on przed wiekami określił jak będzie przebiegać historia i życie poszczególnych ludzi. Czasami mówi się o obowiązującym wśród nich bezżeństwie, jednak na odkopanych w okolicy wspólnoty cmentarzach znajdowały się także kości kobiet i dzieci, co wydaje się wskazywać na występowanie wśród nich małżeństw. Wg J.Flawiusza esseńczycy jako większą cnotę traktują bezżeństwo niż związki małżeńskie, a wychodząc z założenia o rozwiązłości kobiet, poddawali je trzyletniej próbie czystości i dopiero wtedy je poślubiali 4. Zarówno Flawiusz jak i Pliniusz Starszy szacują ich liczbę na ok. 4000 członków, ale analiza pozostałości osady pozwala na przyjęcie do 300 osób w jej granicach, stąd wniosek, że reszta przebywała gdzieś na terenach Palestyny 5. Po odkryciach w Qumran rękopisów wspólnoty w 1947 r., pojawiło się w ostatnich latach wiele interesujących opracowań na jej temat. Warto wspomnieć, że znalezione w 11 grotach zwoje tekstów religijnych, zawierają prawie komplet tekstów ST (oprócz Księgi Estery). 4 J.Flawiusz, Wojna żydowska, II, 120.160-161. Możliwe, że esseńczycy z Qumran raz uznawali celibat raz zezwalali na małżeństwa w zależności od okresu lub miejsca przebywania. 5 J.C.VanderKam, dz.cyt. s. 102. 18

Wszystkie znalezione teksty są praktycznie takie same jak wersje ksiąg ST wydawane we współczesnych Bibliach, co oznacza, że tekst biblijny Starego Testamentu nie uległ, mimo upływu czasu, istotnym zmianom, a to z kolei niezwykle potwierdziło wiarygodność ST, jaki posiadamy dzisiaj. Ponadto znaleziono wiele pism charakterystycznych dla samej wspólnoty, które cieszyły się we wspólnocie bardzo dużym autorytetem, może nawet takim, jak ST. Koniec esseńczyków qumrańskich nastąpił w okresie powstania żydowskiego w drugiej połowie lat 60-ych. Analogia między naukami i praktykami esseńczyków a np. działalnością Jana Chrzciciela zrodziła hipotezy o wzajemnych powiązaniach, choć ostatecznie po wielu spekulacjach, uznano, że związki te, nawet jeśli występowały, są powierzchowne. Można przyjąć np., że Jan Chrzciciel pozostawał w kontakcie z esseńczykami przebywając na Pustyni Judzkiej w Izraelu, mógł nawet czerpać ich nauki, jednak w ostatecznym kształcie jego nauczanie i misja poprzedzająca wystąpienie Jezusa Chrystusa staje się czymś zupełnie odrębnym, czego nie sposób sprowadzić do wierzeń i teologii esseńczyków. Jak widać, świat judaizmu nie był jednolity. Obejmował nie tylko różne ośrodki myśli żydowskiej, ale też różne ugrupowania, a przecież wspomniane ugrupowania same w sobie również nie tworzyły monolitu. Mimo tego zróżnicowania, życie duchowe Izraela koncentrowało się wokół świątyni jerozolimskiej (aż do jej zburzenia) gdzie składano ofiary, pielgrzymowano podczas wielkich świąt, pełniono służbę kapłańską, jak też wokół synagogi, w których co tydzień odbywały się sobotnie zgromadzenia z uwielbianiem Jahwe, czytaniem zwojów Pisma i modlitwami. Był to świat wielobarwny, otwarty na dyskusje, choć mocno skoncentrowany na fundamentach Tory i Proroków. 19

Bibliografia: CZĘŚĆ I. Tło religijno-polityczne Nowego Testamentu Literatura zalecana: Dąbrowski E., Nowy Testament na tle epoki, cz. I (geografia i historia), cz. II (kultura), Pallottinum, Poznań-Warszawa 1956. Rops H.D., Życie w Palestynie w czasach Chrystusa, Cyklady, Warszawa 1994. Flawiusz J., Wojna żydowska, Księgarnia Św. Wojciecha, Poznań 1984. Grant M., Herod Wielki, Cyklady, Warszawa 2000. Jaczynowska M., Religie świata rzymskiego, PWN, Warszawa 1990. Simon M., Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa, PIW, Warszawa 1992 (s. 46-92). Świderkówna A., Rozmowy o Biblii ciąg dalszy, PWN, Warszawa 1998, (s. 229-253). Świderkówna A., Rozmowy o Biblii, Nowy Testament, PWN, Warszawa 2002 (s. 21-52). Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. I, PWN, Warszawa 1970 (s. 53-160 wybrane fragm.). VanderKam J.C., Manuskrypty znad Morza Martwego, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 1996. Winniczuk L., Ludzie, zwyczaje i obyczaje starożytnej Grecji i Rymu, PWN, Warszawa 2006. Literatura uzpełniająca: Brat Efraim, Jezus Żyd praktykujący, Wydawnictwo M, Kraków 1994. Encyklopedia Biblii, Pat A. (red.), Świat Książki, Warszawa 1997. Flawiusz J., Dawne dzieje Izraela, t. I-II, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 1993. Fredouille J.C., Rachet G., Cywilizacje śródziemnomorskie, Książnica, Katowice 2007. Fritz V., Archeologia biblijna, Verbinum, Warszawa 1995. Gądecki S., Archeologia biblijna, t. 1-2, Gaudentinum, Gniezno 2004. Koziróg B., Starożytny Rzym. Historia, filozofia, religia, Signa Temporis, Podkowa Leśna 2008. Krawczuk A., Herod, król Judei, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985. Kumaniecki K., Historia i kultura starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1964. Lengauer W., Religijność starożytnych Greków, PWN, Warszawa 1994. Mała Encyklopedia Kultury Antycznej, Kumaniecki K., Michałowski K., Winniczuk L., (red.), PWN, Warszawa 1966. Mały atlas biblijny, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1990. Rakocy W., Faryzeusze. Historia ewangelie, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005. Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. II, Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1996. Sikora A., Siedmiu greckich filozofów, KAW, Warszawa 1983. Słownik kultury antycznej, Winniczuk L., (red.), PWN, Warszawa 1988. Tyloch W., Rękopisy z Qumran nad Morzem Martwym, Książka i Wiedza, Warszawa 2001. Wells C., Cesarstwo rzymskie, Prószyński i S-ka, Warszawa 1992, (s. 11-209). 20