Rynek consumer finance z perspektywy Rzecznika Finansowego Bartosz Wyżykowski Radca Prawny Zastępca Dyrektora Wydziału Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego Biuro Rzecznika Finansowego Warszawa, grudzień 2016
Uwagi wstępne 1. prezentacja rodzaju i zakresu spraw będących przedmiotem analizy RF; 2. sytuacja uczestników rynku consumer finance: a) z perspektywy przedsiębiorców: coraz więcej regulacji prawnych (np. ustawa o RF, nowelizacja ustawy uokik, projekt ustawy o kredycie hipotecznym, implementacja PSD2) -> oznacza dodatkowe obowiązki i koszty; b) z perspektywy konsumentów: teoretycznie coraz więcej uprawnień (lepsza ochrona); w praktyce jednak ogromna nierównowaga informacyjna, a w przypadku sporów skuteczne dochodzenie roszczeń jest bardzo utrudnione; 3. praktyczne problemy konsumentów.
Pola działania Rzecznika Finansowego Najważniejsze kompetencje Rzecznika Finansowego w odniesieniu do dochodzonych przez klientów roszczeń: 1. RF chroni interesy klientów podmiotów rynku finansowego a nie tylko konsumentów, a zatem wszystkich osób fizycznych (art. 2 pkt 1 ustawy o RF); 2. Podmioty rynku finansowego: banki, SKOKi, instytucje pożyczkowe, zakłady ubezpieczeń, instytucje płatnicze, firmy leasingowe (?), firmy inwestycyjne, TFI i inne; 3. RF działa na: a) etapie przedsądowym postepowanie w przypadku nie uwzględnia reklamacji; b) etapie przedsądowym postępowanie w sprawie pozasądowego rozwiązania sporu; c) etapie sądowym możliwość przedłożenia sądowi istotnego poglądu;
3500 Liczba skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wynosząca 3969 z podziałem na podmioty rynku finansowego 82% 3000 2500 2000 1500 3252 1000 500 1% 5% 3% 1% 7% 0 LICZBA SKARG DOTYCZĄCA BANKÓW 41 212 121 56 287 LICZBA SKARG DOTYCZĄCA BIUR MAKLERSKICH LICZBA SKARG DOTYCZĄCA INSTYTUCJI POŻYCZKOWYCH LICZBA SKARG DOTYCZACA SKOK LICZBA SKARG DOTYCZĄCA TFI LICZBA SKARG INNYCH (FAKTORING, KIP, PUB, LEASING, INNE)
Liczba skarg zarejestrowanych w WBK w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wynosząca 3969 z podziałem na produkty 1600 1400 1200 26% 34% 1000 800 600 400 200 0 1043 1354 8,3% 330 4% 1,7% 2,3% 163 67 91 15% 596 1% <1% 2,3% 4% 43 30 93 159
Statystyka porównawcza 1267 skarg zostało złożonych w okresie działalności 11.10.2015 r. 10.04.2016 r. 2702 skarg zostało złożonych w okresie działalności 11.04.2016 r. 30.11.2016 r. Jednocześnie należy podkreślić, iż w ubiegłym roku, w okresie 2,5 miesiąca działania (11.10.2015 r. - 31.12.2015 r.) do WBK wpłynęło 350 wniosków. Natomiast obecnie tzn. w drugim półroczu bieżącego roku, odnotowujemy wpływ około 400 wniosków miesięcznie.
Kredyty hipoteczne Do Rzecznika Finansowego w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wpłynęło 1043 skarg dotyczących kredytów hipotecznych, co stanowi 26% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego W ramach tych skarg 320 dotyczy kwestii związanych ubezpieczeniami (bancassurance), co stanowi 30% skarg kredytów hipotecznych i 8% wszystkich skarg zarejestrowanych Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego
Kredyty konsumenckie Do Rzecznika Finansowego w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wpłynęło 1354 skarg dotyczących kredytów konsumenckich, co stanowi ponad 34% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowym. Liczba skarg dotycząca kredytów konsumenckich zarejestrowanych w WBK w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wynosząca 1354 z podziałem na podmioty rynku finansowego 24% 943 2% 78 5% 205 3% 128 banki SKOK instytucje pożyczkowe inne
Kredyty konsumenckie W ramach kredytów konsumenckich 217 skarg dotyczy elementów związanych z ubezpieczeniem, co stanowi 16% skarg dot. kredytów konsumenckich i 5% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Bankowo Kapitałowym: w tym 172 skarg związanych jest z elementami ubezpieczeniowymi w umowach zawieranych przez banki, co stanowi 12% skarg kredytów konsumenckich i 4% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowym. w tym 45 skarg związanych jest z elementami ubezpieczeniowymi w umowach zawartych przez inne podmioty rynku finansowego niż banki, co stanowi 3% skarg kredytów konsumenckich i 1% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Bankowo Kapitałowym
Ubezpieczenia z UFK Do WBK w okresie od 11.10.2015 r. do 30.11.2016 r. wpłynęło 330 skarg dotyczących ubezpieczenia z UFK, co stanowi 8,3% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo- Kapitałowego: w tym 287 skargi dotyczą ubezpieczeń z UFK sprzedanych przez banki, co stanowi 87% skarg dotyczących ubezpieczenia z UFK i około 7 % wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego. w tym 33 skargi dotyczą ubezpieczeń z UFK sprzedanych przez TFI, co stanowi 10% skarg dotyczących ubezpieczenia z UFK i poniżej 1% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego. w tym 10 skarg dotyczy ubezpieczeń z UFK sprzedanych przez pośredników finansowych, co stanowi 3% skarg dotyczących ubezpieczenia z UFK i 0,25% wszystkich skarg zarejestrowanych w Wydziale Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego.
Istotne poglądy Pierwsze statystyki stan na 30 listopada 2016 r. 150 tyle wniosków o istotne poglądy wpłynęło do Rzecznika Finansowego 95 istotnych poglądów zostało przygotowanych CZEGO DOTYCZYŁY PRZYGOTOWANE JUŻ POGLĄDY? 83 spory dotyczące kredytów hipotecznych waloryzowanych (indeksowanych) kursem waluty obcej (najczęściej CHF), w tym: klauzule waloryzacyjne; klauzule modyfikacyjne (zmiana wysokości oprocentowania); klauzule związane z ubezpieczeniem niskiego wkładu własnego (ok. 30 poglądów) klauzule związane z ubezpieczeniem pomostowym; 5 sporów z firmą inwestycyjną tzw. rynek FOREX ; 1 spór dot. opcji walutowych; 2 spory dotyczące odpowiedzialności dłużników rzeczowych; 2 spory dotyczące missellingu i ubezpieczenia z UFK; Stan na 30 listopada 2016 r. 3 spory dotyczące kredytu konsumenckiego; 15 w tylu przypadkach odmówiono przedstawienia poglądu
Istotne poglądy Podstawy prawne Kiedy Rzecznik Finansowy przedstawia sądowi istotny pogląd w sprawie? Rzecznik Finansowy może przedstawić pogląd z własnej inicjatywy, na wniosek klienta, na wniosek sądu; Przedstawienie poglądu ma charakter fakultatywny; Co najmniej zawisłość sporu etap sądowy w art. 63 k.p.c. mowa jest o sprawie ; W każdej instancji, również do Sądu Najwyższego; Na podstawie całokształtu okoliczności faktycznych i prawnych (konieczność przekazania wszelkich niezbędnych informacji i dokumentów, tak aby nie narażać się na zarzut niekompletności poglądu); Jakie znaczenie prawne ma istotny pogląd? Opinia biegłego społecznego; Jest elementem materiału procesowego; Przedmiotem poglądu mogą być przede wszystkim fakty, ale także i pewne oceny wchodzące w skład podstawy tak faktycznej jak i prawnej sprawy; Ma charakter doradczy Może mieć charakter ogólny lub indywidualny Nie wiąże sądu Pogląd Rzecznika Finansowego wyraża jego ocenę stanu faktycznego sprawy oraz stanu prawnego, istotnego dla rozstrzygnięcia danej sprawy.
Jurysdykcja sądu innego państwa członkowskiego UE i prawo właściwe dla rozwiązania sporu? problematyka wynika z faktu świadczenia niektórych usług finansowych przez podmioty zagraniczne w umowach lub w ogólnych warunkach omów znajdują się zapisy, zgodnie z którymi spory: poddawane są wyłącznej jurysdykcji właściwego sądu w kraju w którym siedzibę ma podmiot zagraniczny podlegają przepisom prawa państwa w którym siedzibę ma podmiot zagraniczny Przykładowe klauzule: W sporach pomiędzy klientem a X dotyczących relacji z klientem, warunków oraz wszelkich innych transakcji pomiędzy nimi klient i X podlegają wyłącznej jurysdykcji i właściwości sądu w Y. Relacje z klientem i warunki podlegają przepisom prawa X jako jedynego i wyłącznego prawa i będą zgodnie z nim interpretowane.
Praktyczne problemy konsumentów dwa sposoby prowadzenia działalności gospodarczej przez banki/zagraniczne firmy inwestycyjne (dyrektywa 2013/36 UE): 1. w formie oddziału: -> zgodnie z art. 48l ust. 2 ustawy prawo bankowe, KNF ma prawo wskazać warunki, które w interesie dobra ogólnego, w szczególności w celu ochrony dóbr konsumenta, oddział musi spełniać przy prowadzeniu dz. g. -> w praktyce warunki dot. np. zobowiązania podmiotu zagranicznego do: zapewnienia, aby wszelkie powództwa cywilnoprawne dotyczące zawartych umów poddawane były rozstrzygnięciom sądów polskich na takich samych warunkach, jak powództwa dotyczące umów zawieranych przez banki krajowe; stosowania się do wskazań KNF dotyczących prowadzenia działalności przez oddział w sposób zgodny z interesem dobra ogólnego, a w szczególności dotyczących ochrony dóbr konsumenta, zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego lub zapobieżenia naruszeniom prawa; 2. transgranicznie na podstawie notyfikacji do KNF zgodnie z zasadą jednolitego paszportu: -> brak ww. mechanizmów chroniących polskich obywateli
Praktyczne problemy konsumentów klauzula jurysdykcyjna a regulacje prawne rozporządzenie nr 1215/2012 (Bruksela I bis) brak szczególnych regulacji w odniesieniu do usług finansowych; Art. 17 - Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie sekcji 4. W sekcji 4 jest m.in. art. 18 ust. 1 Konsument może wytoczyć powództwo przeciwko swojemu kontrahentowi przed sądem państwa członkowskiego, na którego terytorium kontrahent ten ma miejsce zamieszkania, albo bez względu na miejsce zamieszkania kontrahenta przed sądem miejsca, w którym konsument ma miejsce zamieszkania. Art. 19 przewiduje 3 wyjątkowe okoliczności (przesłanki) pozwalające na odstąpienie od zasad wynikających z art. 17 i 18. Art. 25 ust. 4 Umowy jurysdykcyjne nie wywołują skutku prawnego, jeżeli są sprzeczne z przepisami art. 19.
Dyrektywa 93/13 EWG system klauzul abuzywnych Art. 3851. 1. Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny. 2. Jeżeli postanowienie umowy zgodnie z 1 nie wiąże konsumenta, strony są związane umową w pozostałym zakresie. 3. Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta. 4. Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje. Art. 3852. Oceny zgodności postanowienia umowy z dobrymi obyczajami dokonuje się według stanu z chwili zawarcia umowy, biorąc pod uwagę jej treść, okoliczności zawarcia oraz uwzględniając umowy pozostające w związku z umową obejmującą postanowienie będące przedmiotem oceny.
Przesłanki abuzywności postanowienia umownego problemy praktyczne Przedmiot badania wyłącznie treść umowy (postanowienia) z chwili jej zawarcia, czy również okoliczności związane z wykonywaniem umowy? Polska wersja art. 4 dyrektywy 93/13/EWG do dnia 13 października 2016 r. Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna. 13 października 2016 r. opublikowane zostało sprostowanie do dyrektywy; Nowe brzmienie art. 4 dyrektywy: Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna. Powyższe ma kluczowe znaczenie w kontekście tego, co stanowi przedmiot badania abuzywności konkretna klauzula w brzmieniu z chwili zawarcia umowy, czy tez sposób jej interpretacji i sposób wykonywania umowy w trakcie jej trwania.
Przesłanki i skutki abuzywności postanowienia umownego problemy praktyczne Co należy rozumieć pod pojęciem postanowienia umownego? 2 poglądy: a) treść konkretnej jednostki redakcyjnej w umowie; b) reguła postępowania wynikająca z klauzuli umownej (rozumiana jako językowo-normatywna część umowy) co oznacza, że badana jest nie tylko językowa treść klauzuli lecz cały mechanizm jej (za)stosowania (niekiedy w związku z innymi zapisami umowy); Problem z tym związany pytanie o skutki uznania klauzuli za abuzywną? Ogólna zasada: klauzule o charakterze niedozwolonym są bezskuteczne i nie wiążą konsumentów z mocy prawa (ex tunc) w toku kontroli abstrakcyjnej lub incydentalnej fakt bezskuteczności danego postanowienia zostaje jedynie potwierdzony orzeczeniem o charakterze deklaratoryjnym; w zależności od treści postanowienia uznanego za niedozwolone, luka spowodowana jego bezskutecznością może zostać wypełniona przez odpowiednie przepisy prawa o charakterze dyspozytywnym (o ile takowe istnieją); niedozwolone postanowienie nie wiąże konsumenta w całości, a nie tylko w takim zakresie, w jakim jego treść jest niedopuszczalna;
Skutki uznania klauzuli za abuzywną w trybie kontroli abstrakcyjnej tożsamość podmiotowa W doktrynie długo istniał spór co do skutków prawnych wpisu klauzuli do rejestru. Spór ten rozstrzygnięty został uchwałą składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 2015 r., sygn.: III CZP 17/15. W orzeczeniu tym, Sąd Najwyższy przesądził trzy istotne zagadnienia, stwierdzając, że: 1. rozszerzona podmiotowo prawomocność materialna wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone działa jednokierunkowo, tj. na rzecz wszystkich osób trzecich, ale wyłącznie przeciwko pozwanemu przedsiębiorcy, przeciwko któremu ten wyrok został wydany. W efekcie omawiany wyrok działa na rzecz wszystkich (strony powodowej i wszystkich osób trzecich), ale tylko przeciwko konkretnemu pozwanemu przedsiębiorcy. 2. skutki wyroku działają na ich rzecz w indywidualnych sporach z tym przedsiębiorcą. 3. kluczowe znaczenie ma treść normatywna danego postanowienia, a nie jego literalne brzmienie.
Skutki uznania klauzuli za abuzywną w trybie kontroli abstrakcyjnej brak tożsamości podmiotowej fakt umieszczenia ww. klauzul w rejestrze postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, nie jest również pozbawiony znaczenia dla podmiotów trzecich (niebędących stronami postępowania w którym zapadł wyrok) i skuteczności prawnej, lecz stanowi bardzo ważną wskazówkę interpretacyjną dla wszystkich uczestników obrotu gospodarczego (a więc w tym m.in. banków), ale również dla sądów powszechnych, rozstrzygających sprawy indywidualne; tam gdzie kontrola miała charakter czysto abstrakcyjny i nie dotyczyła kontroli indywidualnego stosunku zobowiązaniowego, wyrok SOKiK nie wpływa w sposób bezpośredni na uprawnienia takich klientów oraz nie wiąże sądu w indywidualnej sprawie w tym sensie, że nie rodzi automatycznego obowiązku uznania klauzul zawartych w umowie za niewiążące; wpis taki powoduje ten skutek, że istnieje domniemanie prawne (a przynajmniej reguła interpretacyjna), iż tożsame lub podobne klauzule stosowane przez innych przedsiębiorców są abuzywne, chyba że, z uwagi na konkretne okoliczności faktyczne, nie naruszają one rażąco dobrych obyczajów lub interesów konsumentów.
Dziękuję za uwagę! Bartosz Wyżykowski Radca Prawny Zastępca Dyrektora Wydziału Klienta Rynku Bankowo-Kapitałowego Biuro Rzecznika Finansowego www.rf.gov.pl biuro@rf.gov.pl facebook.com/@rzecznikfinansowy