Roksana Burek Funkcjonowanie egipskich pralni począwszy od czasów Starego Państwa po okres ptolemejski Wynalazki nowoczesnego świata uczyniły nasze życie łatwiejszym. Nasuwa się, więc pytanie jak radzili sobie ludzie w odległych czasach? Starożytni Egipcjanie odkrywają przed nami sekrety swoich czystych i pachnących strojów, podkreślając zarazem prestiż jakim cieszył się pracz. Egipcjanie przywiązywali dużą uwagę do higieny, co miało też związek z krajem, w którym mieszkali. Panowały tu wysokie temperatury i duża wilgotność powietrza, które zwiększały ryzyko wystąpienia chorób. Także religia nakazywała zadbanie o czystość ciała i strojów w miejscach kultu. Brzydkie zapachy kojarzone były z grzechem, tak więc mycie się było swego rodzaju rytuałem mającym na celu oczyszczenie duszy. Myto się rano i wieczorem, a także przed czynnościami kultowymi. Każdy Egipcjanin mył ręce przed posiłkiem. Zamożniejsi myli się kilka razy dziennie, w specjalnie służących do tego pomieszczeniach. Natomiast biedniejsi myli się w Nilu albo w domu w misie z wodą. Niektórzy posiadali ogrody, wtedy miejscem kąpieli stawały się, znajdujące się w nich sadzawki. Kiedy bogaty Egipcjanin mógł sobie pozwolić na długie kąpiele, drogie pachnidła i maści, biedny Egipcjanin nie miał czasu na codzienne ablucje oraz pieniędzy na drogie kosmetyki. Warunki sanitarne poprawiły się w okresie panowania rzymskiego, w większości domów pojawiły się łazienki, a wśród środków do mycia dużą popularnością cieszyła się mieszanina popiołu i gliny, mająca właściwości piorące. Gorący klimat przystosował Egipcjan do noszenia delikatnych lekkich tkanin, wykonanych z lnu, który był łatwy w praniu, a dla Egipcjan czystość była ważniejsza niż jakiekolwiek deko-
Egipt racje. W dodatku cienko je przędzono, tworząc tym samym przepuszczające powietrze tkaniny. Starożytni Egipcjanie prali swoje ubrania bardzo sumiennie, a szczególnie bieliznę, której mieli więcej niż jakichkolwiek innych ubrań. Dbałość o świeżość ubrania podkreślał nawet Herodot z Halikarnasu pisząc: Noszą płócienne szaty, zawsze świeżo wyprane, o co najwięcej dbają 1. Obecnie to kobiety piorą rzeczy na brzegach Nilu, jednak starożytna praktyka zatrudniała do tego mężczyzn, aż do okresu ptolemejskiego. Sama czynność prania była ciężką pracą, wymagającą wiele wysiłku, dlatego właśnie powierzano ją w szczególności mężczyznom. Należy wspomnieć, że była to także jedna z mniej bezpiecznych prac wykonywanych w starożytnym Egipcie, gdyż każdy pracz był narażony na czające się w rzece zarówno hipopotamy jak i krokodyle, zwierzęta dziś już nie zagrażające społeczeństwu egipskiemu. Pracz pracuje na brzegu, w pobliżu znajduje się krokodyl, Ojcze opuść rzekę mówi jego syn i córka 2, jak brzmiał jeden z antycznych utworów. Pracze są wymieniani w różnych tekstach, np. poematach miłosnych lub listach umieszczanych na ostrakonach oraz przedstawiani na reliefach począwszy już od okresu Starego Państwa. Byli w pół-niezależnymi ludźmi związanymi z gospodarstwami domowymi i instytucjami świątynnymi jak Karnak czy Medinet Habu. W późnym okresie Nowego Państwa (1570 1070 p.n.e. ) na każde trzydzieści gospodarstw był przydzielony jeden pracz. W osadzie robotników w Deir el- Medina pracz stworzył własny cech, który był prawdopodobnie opłacany przez państwo. Sam faraon w swoim pałacu posiadał grupę ludzi wyspecjalizowanych w różnych dziedzinach. Indywidualne potrzeby władcy zaspokajał m.in. krawiec, nadzorca peruk, nosiciel sandałów czy królewski fryzjer oraz nadworny pracz. Czynność prania przedstawiano na wielu grobowych reliefach. Istnieje sześć wyraźnych scen tej profesji, datowanych na okres Średniego Państwa. Cztery z nich pochodzą z Beni Hassan, 1 Herodot, [Historiai] Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2002, s. 114. 2 P.T. Nicholson, I. Shaw, Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge 2000, s. 284 (tłum. własne). R. Hall, Egyptian Textiles, Princes Risborough 2001, s. 5. B. Bob, H. Hoyt, Daily Life of the Ancient Egyptians, Westport, Connecticut-London 2008, s. 76-77. a pozostałe dwie z Deir el-gabrawi i Asuanu 5. Znany jest również model przedstawiający praczy podczas swojej pracy, pochodzący z grobu User-Mut i Inpu-emhat w Sakkarze z XI/XII dynastii. Patrząc od prawej strony na relief z grobowca w Beni Hassan (Rys.1), widać na nim, że brudne tkaniny najpierw rolowano w kłębek zanim je namoczono. Starożytni Egipcjanie nie znali mydła, środkiem piorącym był natron, czyli naturalna soda, którą wcierano w ubranie. Mamy poświadczenie na używanie tego składnika w liście: Co się tyczy Nakhtsobek a, nie znalazłem w jego posiadaniu natronu, pomimo tego, że mu go dałeś. Tak szybko jak ustalisz przyczynę zwłoki, oni powinni zdobyć natron do ubrań 7. Natronem czyszczono w Nowym Państwie najlepsze, przeźroczyste stroje należące do bogatej warstwy społeczeństwa egipskiego. Innym używanym środkiem był potaż (węglan potasu) stosowany dziś w wyrobie mydeł oraz wyciąg wodny z korzenia trującej a zarazem leczniczej rośliny, mydlnicy lekarskiej (Saponaria officinalis, Struthium) 8. Dioskurides wspomina o niej w swym dziele: Struthium (którego pracze używają do czyszczenia ich wełny) jest powszechnie znane. Korzeń jest ostry i moczopędny. Przedstawienia z grobowca rzeźbiarza Ipi z Deir el-medina (Rys.2), ukazują lekką modyfikację tego początkowego prania, mianowicie mówią o użyciu dwóch naczyń z uchwytami. Najpierw namaczano ubrania w zimnej wodzie w pierwszym naczyniu, potem przenoszono je do kolejnego z ciepłą wodą, aby prać w natronie. Drugie naczynie z wodą, stało w kopcu i było podgrzewane przy użyciu węgla drzewnego. Zapewne mógł być to skuteczniejszy sposób, gdyż wiadomo, że proszek szybciej rozpuszcza się w ciepłej wodzie. Dalsze czynności na obu przedstawieniach wyglądały podobnie. Za pomocą drewnianych pałek tłuczono i bito ubrania zanurzone w wodzie (Rys.3). W późniejszych czasach pałki zostały wyparte przez pomysł tłuczenia tkanin bez- R. Hall, op. cit., s. 48. A.M.J. Tolley, Egyptian models and scenes, Princes Risborough 1995, s. 47. 7 P.T. Nicholson, I. Shaw, op. cit., s. 284 (tłum. własne). 8 Ibidem, s. 284. Dioskurides, [De materia medica], tłum. T.A. Osbaldeston, Johannesburg 2000, s. 323 (tłum. własne).
Życie codzienne pośrednio o kamienie. Tak jak w dzisiejszych pralkach automatycznych po namaczaniu i rozpuszczeniu proszku, przychodził czas na płukanie. Ubranie płukano w bieżącej wodzie, a potem wytrząsywano je z wody, aby pozbyć się nadmiaru wilgoci. Następnym etapem było wyciskanie, umieszczano w ziemi pionowo słup i okręcano wokół niego kawałek ubrania. Drugi koniec ubrania przywiązywano do innego kijka, obracając nim, skręcano materiał, wyżynając z wody. Każde ubranie musiało być wyciśnięte do ostatniej kropli, dlatego zazwyczaj kijek obracało aż dwóch mężczyzn 10. Na pewno każdy z nas chcąc kiedyś wycisnąć materiał z wody, nie raz stosował podobny sposób, skręcając w rękach mokre ubranie. Należy wspomnieć, że stroje podczas prania i suszenia, były zawsze przewijane na drugą stronę. Pranie rozkładano do wyschnięcia na wybielonej ziemi, po czym większe rzeczy jak prześcieradła składano. Czyste pranie do transportu pakowano w duże tłumoki, które wiązano końcami oddzielnego kawałka materiału. Końcowe sceny reliefu pokazują dozorcę odnoszącego pakunek na głowie. Ta czynność, ukazana jest również na wspomnianym już wcześniej modelu z grobowca w Sakkarze. Do tej pory we współczesnym Egipcie wciąż spotyka się kobiety niosące na głowie jakieś zawiniątka czy kosze. Jest to widok bardzo absorbujący i zarazem napełnia nas ciekawością, jak możliwe jest niechwiejne chodzenie z ciężarem na głowie. Także w innych częściach świata w małych wioskach, na przykład w Indiach, kobiety noszą na głowie dzbany napełnione wodą. Z drugiej strony, owa umiejętność może wydawać się bardzo przydatna, gdyż pozostawia wolne ręce, pozwalając na wykonywanie kilku czynności naraz. Ostatecznie przychodził czas na prasowanie, jednak należy dodać, że starożytni Egipcjanie nie prasowali swoich strojów 11. Stosowali oni zabieg plisowania, fałdowania ubrań, wykonywany w chwili, gdy pranie było wciąż mokre 12. Jednak same narzędzia do plisowania nie zostały zobrazowane na reliefach. Znany nam jest zachowany przykład deski karbującej w Turynie (Rys.4). Posiada on ząbkowane rowki 10 P.T. Nicholson, I. Shaw, op. cit., s. 284-285. 11 M. Toussaint-Samat, O Strojach inaczej. Historia stroju, Warszawa 2002, s. 213. 12 R. Hall, op. cit., s. 52. wycięte w górnej powierzchni twardego drewna. Sam, natomiast proces polegał na układaniu ubrania w zakładki i dociskania ich palcami, otrzymując zakładki nożowe. Kiedy pracowano na sąsiedniej sekcji, zrobione już plisy były utrwalane przez dociśnięcie ich kamieniami. Opisaną powyżej deskę pracz używał tylko do karbowania odświętnych ubrań, będącym czasochłonnym zajęciem. Oba sposoby dawały równomiernie rozmieszczone plisowanie nożowego lub jodełkowatego 13 typu albo karbowanie. W Egipcie ptolemejskim plisowanie zastąpiono drapowaniem wzorując się przy tym na stylu grecko-rzymskim 14. Nowy kierunek w modzie, pozwalający na swobodniejszy ruch widzimy na przedstawieniach reliefowych w świątyni w Kom Ombo, Sakkarze czy Edfu. Mimo zmierzchu Egiptu dynastycznego, wciąż adaptowano stroje z tego okresu, nadając im cechy ubioru greckiego lub rzymskiego 15. Świeżo wyprane ubrania przechowywano w skrzyniach, a w biedniejszych domach w naczyniach glinianych. Skrzynie zamykano za pomocą sznurka obwiązywanego wokół wystających gałek skrzyni i wieka. Dodatkowym zabezpieczeniem była pieczęć, wykonana w mokrej glinie z wytłoczonym znakiem właściciela. Pracze sporządzali indywidualne listy brudnych rzeczy otrzymywanych od każdego domostwa, aby każde ubranie wróciło do swojego właściciela. Znamy całą zachowaną listę z Deir el-medina, napisaną pochylonym hieratycznym pismem na odłamku ceramiki (Rys.5). Również dzięki takim listom mamy świadomość jakie ubrania nosili mieszkańcy starożytnego Egiptu. Przytoczę dwa przykłady takich list. ( ) pracz Baki Dom ( ): Dom Iny: Dom Amen-( ): kilty, 2; majtki, 2; tuniki, ( ); rękawy, 1; ( ); wstęgi, 3 kilty, ( ); prze paska biodrowa, 1 kilt, 1; prze paski biodrowe, 2; rękawy, 1; chustki, ( ) 13 J. Lipińska, W. Koziński, Cywilizacja miedzi i kamienia. Technika starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, s. 237-238. 14 R. Hall, op. cit., s. 52. 15 M.G. Houston, F.S. Hornblower, Ancient Egyptian, Assyrian and Persian Costumes, London 1920, s. 30. 7
Egipt Dom Chonsu: kilt, 1; przepaska biodrowa, 1; szal, 1; majtki, 1; rękawy, 1; szmatki, ( ) Dom Pen-dua: kilty, 2; przepaski biodrowe, ( ) 16 Rok I, trzeci miesiąc zimy, dzień 15. Tego dnia oddano ubrania do pracza. Zwrot w trzecim miesiącu zimy, dnia 16. Do prania na brzegu rzeki oddano: kilty 10 przepaski biodrowe 8 ręczniki 5 17 Pracze na skorupkach umieszczali także inne informacje czy przejawy własnej twórczości, jak na przykład wiersze. Ciekawym wyrazem uczuć jest miłosny poemat, także pochodzący z Deir el-medina, zapisany na skorupce. Możemy po nim wnioskować jak pożądanym zawodem dla Egipcjan mogło być zajęcie pracza. Zapewniało nie tylko zarobek, ale miało też podtekst erotyczny, gdyż dawało mężczyźnie możliwość przebywania z ukochaną, przez trzymanie w rękach ubrań, które wcześniej dotykały ciała wybranki. Obecnie jedna część tego utworu znajduje się we Francuskim Instytucie w Kairze, a druga w Muzeum w Kairze: Gdybym był praczem mojej siostry (ukochanej) przez jeden miesiąc. Byłbym szczęśliwy piorąc stroje, które dotykały jej ciała. Chciałbym być tym, który wypłukuje maści które są w jej chustce. Chciałbym pocierać moje ciało jej sukienką 18 W starożytnym Egipcie pracz, a zwłaszcza królewski nadzorca przedstawiany jest, jako wybitna osobowość. Jednak w wielu społeczeństwach starożytnych czynność prania uważana była za poniżającą i godną politowania, gdyż oznaczało to kontakt z nieczystościami czy krwią 16 A.G. McDowell, Village Life in Ancient Egypt: Laundry Lists and Love Songs, USA 1999, s. 59 (tłum. własne). 17 Ibidem, s. 60 (tłum. własne). 18 R. Hall, op. cit., s. 56 (tłum. własne). menstruacyjną kobiet 19. Znamy przykład utworu The Satire of the Trades, w którym Duaf wysyła swojego syna Khety do szkoły dla skrybów, przekonując go zarazem, że będzie to najlepszy zawód na świecie 20. W swojej argumentacji wykorzystuje negatywne strony pozostałych profesji wykonywanych w starożytnym Egipcie. Powołuje się między innymi na pracza, stolarza czy wytwórcę ceramiki, pokazując jakie wygody zapewnia życie skryby w porównaniu z żywotem rzemieślnika. Należy jednak zaznaczyć, że jest to utwór satyryczny, mający wyolbrzymić i ośmieszyć niektóre fakty z życia Egipcjan. Jego jedzenie zmieszane jest z błotem. Żadna jego część nie jest czysta, kiedy znajduje się pośród spódnic kobiety w czasie menstruacji. On płacze, spędzając cały dzień nad deską do prania. Ktoś mówi: Brudne rzeczy! Przynoszę ci tutaj na brzeg rzeki 21 Zajęcie pracza wzbudzało wiele emocji, negatywnych jak i pozytywnych. Jednak pomimo podzielnych opinii był bardzo ważną postacią w społeczeństwie egipskim, gdyż przywracał tkaninom czystość i świeżość, a wiemy jaki nacisk kładziono na higienę w tym kraju. Same pralnie niewiele zmieniły się przez okres trwania starożytnego Egiptu, były jedynie usprawniane. Jednak trzeba przyznać, że miały wpływ na późniejsze narzędzia używanie do tego procesu, jak np. najprostsze tarki do prania. Starożytni Egipcjanie wykorzystywali naturalne składniki do czyszczenia swoich strojów, pozyskiwane z otaczającego ich środowiska. Odkrywając, które mikstury są skuteczne, a które śmiertelne, sprawdzając w jakich proporcjach użyte składniki tworzą najlepsze preparaty, stworzyli własne recepty. Jest tu mowa zarówno o środkach piorących, jak i lekach czy kosmetykach. Trzeba tu także zaznaczyć, że z właściwości roślin poznanych przez starożytnych, korzystamy w znacznej mierze do dzisiaj. 19 A. Krzemińska, Miłość w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004, s. 33. 20 M. Lichtheim, Ancient Egyptian Literature: The Old and Middle Kingdoms, London 1975, s. 184. 21 P.T. Nicholson, I. Shaw, op. cit., s. 284 59 (tłum. własne). 8
Życie codzienne Rys. 1. Scena prania. Grobowiec Chnumhotepa w Beni Hassan, Średnie Państwo, XII dynastia. Rys. 2. Scena prania. Grobowiec Ipi w Deir el-medina, Nowe Państwo, XIX dynastia.
Egipt Rys.. Drewniana pałka używana do bicia tkanin. Deir el-medina. Rys.. Deska karbująca. Rys. 5. Ostrakon z Deir el-medina. Lista obejmuje: dziesięć kiltów, osiem przepasek biodrowych, cztery ręczniki, Nowe Państwo, XIX dynastia. 10
BIBLIOGRAFIA: Źródła: Dioskurides, [De materia medica], tłum. T.A. Osbaldeston, t. II, Johannesburg 2000. Herodot, [Historiai] Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2002. Opracowania: Brier B., Hobbs H., Daily Life of the Ancient Egyptians, Connecticut-London 2008. Hall R., Egyptian Textiles, Princes Risborough 2001. Houston M.G., Hornblower F.S., Ancient Egyptian, Assyrian and Persian Costumes, London 1920. Krzemińska A., Miłość w starożytnym Egipcie, Warszawa 2004. Lichtheim M., Ancient Egyptian Literature.The Old and Middle Kingdoms, London 1975. Lipińska J., Koziński W., Cywilizacja miedzi i kamienia. Technika starożytnego Egiptu, Warszawa 1977. McDowell A.G., Village Life in Ancient Egypt. Laundry Lists and Love Songs, Oxford 1999. Nicholson P.T., Shaw I., Ancient Egyptian Materials and Technology, Cambridge 2000. Tolley A.M.J., Egyptian models and scenes, Princes Risborough 1995. Toussaint-Samat M., O Strojach inaczej. Historia stroju, tłum. Krystyna Szeżyńska-Maćkowiak, Warszawa 2002. Źródła ilustracji: Rys. 1. Reeves C., Egyptian Medicine, Risborough 2001. Rys. 2. Reeves C., Egyptian Medicine, Risborough 2001. Rys. 3. http://www.digitalegypt.ucl.ac.uk/textil/tools.html Rys. 4. Reeves C., Egyptian Medicine, Risborough 2001. Rys. 5. Reeves C., Egyptian Medicine, Risborough 2001.