Inga Markiewicz Klinika Psychiatrii Sądowej IPiN Prawo do zawarcia małżeństwa przez osoby z zaburzeniami psychicznymi Kazus Katarzyny B. Urzędnik z u.s.c. Praga-Północ w Warszawie odmówił udzielenia ślubu, ponieważ uznał, że kobieta się dziwnie zachowuje i dziwnie wygląda. Kobieta cierpi na dziecięce porażenie mózgowe, jest niepełnosprawna fizycznie, ma pewne problemy z mówieniem, ale nie jest chora psychicznie ani ubezwłasnowolniona przez sąd Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 12 1 kro Nie może zawrzeć małżeństwa osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub umysłu takiej osoby nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolić na zawarcie małżeństwa. Kodeks rodzinny i opiekuńczy Art. 5 kro Kierownik urzędu stanu cywilnego, który dowiedział się o istnieniu okoliczności wyłączającej zawarcie zamierzonego małżeństwa, odmówi przyjęcia oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński lub wydania zaświadczenia ( ), a w razie wątpliwości zwróci się do sądu o rozstrzygnięcie, czy małżeństwo może być zawarte. Konstytucja RP Małżeństwo ( ) znajduje się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej (art. 18) Zasada favor matrimonii Ograniczanie przeszkód w zawieraniu małżeństwa do koniecznego minimum oraz w miarę możliwości utrzymanie już zawartego małżeństwa Małżeństwo nie dla każdego? (wedle kodeku cywilnego) Przesłanki pozytywne Odmienność płci Jednoczesna obecność przy składaniu oświadczeń przed kierownikiem u.s.c. 1
Przeszkody małżeńskie Wiek Ubezwłasnowolnienie całkowite Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy Bigamia Pokrewieństwo, powinowactwo Przysposobienie Brak świadomości Błąd co do tożsamości drugiej str. Groźba bezprawna Przeszkody natury psychicznej Ubezwłasnowolnienie Choroba psychiczna Niedorozwój umysłowy Przeszkoda ubezwłasnowolnienia Zakaz zawierania małżeństw przez osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 11 kro)!!! Ubezwłasnowolnienie całkowite musi być w momencie zawierania małżeństwa Ubezwłasnowolnienie całkowite Art. 13 1 kc Osoba, która ukończyła lat 13, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek: choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Ubezwłasnowolnienie częściowe Nie stanowi przeszkody małżeńskiej!!! Wyrok SN Ubezwłasnowolnienie częściowe z powodu choroby psychicznej albo niedorozwoju umysłowego nie jest żadnym kryterium ustawowym do oceny zdolności do zawarcia małżeństwa, lecz jest nim choroba psychiczna względnie niedorozwój. 2
Przeszkoda choroby psychicznej Zasada: Zakaz małżeństwa chorych psychicznie (art.12 kro) Jednakże gdy: 1. Stan zdrowia lub umysłu: - nie zagraża małżeństwu - nie zagraża zdrowiu przyszłego potomstwa 2. Nie zostali ubezwłasnowolnieni całkowicie SĄD może im udzielić ZEZWOLENIA na zawarcie małżeństwa * o zezwolenie mogą wnosić tylko osoby, dla których zezwolenie ma być wydane Choroba psychiczna Zamęt terminologiczny/ dookreślenie pojęcia? Które zaburzenia mają wykluczać zawarcie małżeństwa? Co z pojęciami z kodeksu cywil. pijaństwo i narkomania? Lucida intervalla (orzecznictwo SN) Orzecznictwo OSN z 1968 r. jeżeli materiał dowodowy pozwala na przyjęcie, że małżonek, który został przed zawarciem związku małżeńskiego dotknięty chorobą psychiczną, wyleczył się w takim stopniu, że jego postępowanie i psychika nie odbiegają od psychiki i postępowania przeciętnego człowieka, a nadto istnieją podstawy do uznania, że najpewniej stan ten nie ulegnie już zmianie - to sam fakt, że nauka stan taki określa jako stan remisji, nie uzasadnia oceny, iż jest to stan choroby psychicznej w rozumieniu art. 12 kro OSN z 1968 r. Dla oceny, czy w momencie zawarcia małżeństwa osoba wstępująca w związek małżeński jest dotknięta chorobą psychiczną w rozumieniu art. 12 1 kro istotny jest nie stan jej przejściowej świadomości (remisja), lecz stan jej zdrowia psychicznego. Ocena, czy osobę, która była przed stanem remisji dotknięta chorobą psychiczną, należy uznać za chorą w rozumieniu art. 12 kro, zależy od okoliczności konkretnego wypadku * Chorobą psych. z 12 1 w chwili zawarcia małżeństwa osoba musi przejawiać ostre, czynne objawy psychotyczne Przeszkoda niedorozwoju umysłowego Obecnie upośledzenie umysłowe 3
- wrodzone i nabyta - jako przeszkoda małżeńska wina być analizowana w wymiarze społecznym - jako przeszkoda niedorozwój musi być bardzo znaczny - jeśli stan zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa sąd może udzielić ZEZWOLENIA Zezwolenie sądu Przesłanki: - Przyszły małżonek nie może być ubezwłasnowolniony - Jego stan zdrowia lub umysłu nie zagraża małżeństwu - Jego stan zdrowia lub umysłu nie zagraża przyszłemu potomstwu Ważne!!! Przed wydaniem zezwolenia sąd zasięgnie opinii biegłego lekarza, w miarę możliwości psychiatry (art. 561 3 kpc) Zezwolenie sądu Przy wydawaniu zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie chorej psychicznie, upośledzonej umysłowo, ubezwłasnowolnionej częściowo - powołanie biegłego jest KONIECZNE! Psychiatra zazwyczaj Psycholog pomocniczo, ale coraz częściej Rola biegłegopsychiatry/psychologa Opiniowanie o zdolności do zawarcia małżeństwa - przed wydaniem przez sąd zezwolenia na zawarcie małżeństwa - w procesie o unieważnienie małżeństwa Treść opinii: Pytania do biegłego przed udzieleniem zezwolenia Czy osoba X cierpi na chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe? 4
Jeśli tak, to czy jej stan zdrowia lub umysłu zagraża małżeństwu albo zdrowiu przyszłego potomstwa? A uzależnienia? art. 11 i 12 kro a art. 13 1 i 16 kc ( pijaństwo i narkomania ) Uzależnienia należy traktować podobnie jak chorobę psychiczną i upośledzenie umysł. Należy je rozpatrzyć pod kątem, czy nie zagrażają małżeństwu i zdrowiu przyszłego potomstwa Co należy rozważyć? Czy stany chorobowe umożliwiają/uniemożliwiają pełnienie ról i funkcji charakteryzujących przeciętne małżeństwa, tj. nawiązanie trwałej więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej Relacje między przyszłymi współmałżonkami, szanse powodzenia związku ważny jest wywiad od partnera! Możliwość odziedziczenia chorób przez ew. potomstwo Możliwość prawidłowego rozwoju potomstwa w atmosferze rodzinnej nieskażonej dewiacjami Czy stan psych. małżonka nie wyłącza prawidłowego wychowania dzieci i wykonywania władzy rodzicielskiej Orzecznictwo SN Pojęcie zagrożenie zdrowia przyszłego potomstwa należy ujmować w tym sensie, że dotyczy ono nie tylko kwestii możliwości przekazania choroby psychicznej ewentualnemu potomstwu, ale także zagadnienia, czy stan psychiczny określonej osoby nie wyłącza prawidłowego, zgodnego z przyjętymi zasadami, wychowywania dzieci i w ogóle wykonywania władzy rodzicielskiej. Nie można bowiem pomijać tego, że wiele chorób psychicznych lub stanów wywołanych tymi chorobami wywiera bezpośredni lub pośredni wpływ na sferę intelektu i życia uczuciowego innych osób. Unieważnienie małżeństwa Art. 12 kro z powodu choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego (muszą istnieć w dacie zawarcia małżeństwa!!!) tylko taka choroba psychiczna lub upośledzenie, których stan zagraża małżeństwu lub zdrowiu potomstwa może żądać każdy z małżonków nie można unieważnić po ustaniu choroby psych. (oblig. oddalenie powództwa o unieważnienie) Powołanie biegłego w sprawach o unieważnienie 5
Powołanie biegłego KONIECZNE!!! Lekarz/w miarę możliwości psychiatra Psycholog pomocniczo Pytania do biegłego Czy osoba X w dacie zawarcia małżeństwa cierpiała na chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe? Czy choroba ta trwa nadal, czy ustąpiła? Jeśli trwa nadal, to czy stan zdrowia lub umysłu tej osoby nie zagraża małżeństwu albo zdrowiu potomstwa? Czy stan zdrowia pozwanego pozwala mu na uczestniczenie w wychowaniu dziecka i w jakim zakresie ze względu na dobro dziecka? Zatajenie leczenia psychiatrycznego Gdy przyszły małżonek był o chorobę pytany i zaprzeczył, albo zdawał sobie sprawę z kodeksowego ograniczenia Drugi małżonek może powoływać się przy unieważnieniu na to, że jego partner zawarł małżeństwo w złej wierze Art. 20 kro Za będącego w złej wierze uważa się tego małżonka, który w chwili zawarcia małżeństwa wiedział o okoliczności stanowiącej podstawę jego unieważnienia Wady oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński (art.15 kro) Małżeństwo może być unieważnione: Gdy oświadczenie zostało złożone w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli Pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony Pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, wywołującej obawę, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste Stan wyłączający świadome wyrażenie woli Art.15 Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie zostało złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli Unieważnienia może żądać tylko małżonek, który złożył to wadliwe oświadczenie Nie może po upływie 6 m-cy od ustania stanu wyłączającego świadome wyrażenie woli, po 3 latach od zawarcia małżeństwa Powołanie biegłego (zasady takie jak przy 82 kc i 945 kc) Psychiatrę lub psychologa 6
Pytanie do biegłego: czy w chwili składania oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński osoba była w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli Prawo kanoniczne Kodeks prawa kanonicznego z 1983 r. Tytuł IV zawiera 110 rozbudowanych kanonów, stanowiących m.in. o warunkach, celach, przymiotach i obowiązkach chrześcijańskiego małżeństwa Atrybuty małżeństwa trwałość i nierozerwalność, dlatego nie ma możliwości rozwodu ani unieważnienia Przed Sądami Kościelnymi toczą się jedynie sprawy o uznanie małżeństwa za nieważnie zawarte albo o wyrażenie zgody na zawarcie małżeństwa Psychiczna niezdolność do zawarcia małżeństwa Kanon 1095 Niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 1. są pozbawieni wystarczającego używania rozumu; 2. mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych; 3. z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich. Katalog przyczyn natury psychicznej Choroba psychiczna Niedorozwój umysłowy Inne ciężkie schorzenia OUN Alkoholizm i inne uzależnienia Zaburzenia sfery seksualnej Zaburzenia osobowości, tj. Os. antysocjalna (niezdolność do więzi uczuciowej, brak poczucia winy, wstydu, itp.) Os. histeryczna Infantylizm Autodestrukcyjny styl życia Niedojrzałość psych. (np. patologiczne uzależnienie od rodziców, bezkrytyczne podporządkowanie się im, z negatywną oceną współmałżonka Narcyzm, zainteresowanie wyłącznie własną osobą Egocentryzm Zaborczość Prawo cywilne vs prawo kanoniczne Opiniując o psychicznej zdolności do zawarcia małżeństwa w prawie cywilnym i prawie kanonicznym należy brać pod uwagę inne przesłanki Realna jest zatem sytuacja, iż ten sam biegły, badając tę samą osobę, raz w sprawie przed sądem powszechnym, a drugim razem przed sądem kościelnym, diagnozując 7
tak samo, może wydać różne opinie na temat psychicznej zdolności do zawarcia małżeństwa Zakaz zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie -słuszny czy niesłuszny? Naruszenie konstytucyjnej zasady równości? Brak medycznego uzasadnienia zakazu (postęp wiedzy medycznej i psychologicznej nt. zaburzeń psychicznych) Domniemanie, iż małżeństwo zawarte przez os. chore psych. będzie skutkowało zagrożeniem małżeństwa lub zdrowia przyszłego potomstwa Dopuszczalność zasięgania opinii biegłego lekarza, niekoniecznie psychiatry Anachroniczne pojęcie choroby psychicznej, odmienności interpretacyjne wśród prawników, częste nieodróżnianie choroby psychicznej od zaburzeń psychicznych Rozwiązanie problemu Przeredagowanie odpowiednich przepisów? Rezygnacja z przesłanek eugenicznych? RPO należy zastanowić się nad całkowitą rezygnacją z choroby psychicznej lub niepełnosprawności intelektualnej jako przeszkody małżeńskiej 8