10 15 25 Polska transformacja Od niepewności do sukcesu Polish Transformation From Suspense to Success www.mttp.pl/25
Szukając dobrego pomysłu na Polskę Seeking Good Ideas for Poland Ryszard Bugaj Błędy popełnione na początku transformacji sprawiają, że dość szybkie tempo rozwoju ostatnich 25 lat będzie w kolejnych latach spadać. Bez usprawnień Polsce nie uda się dogonić najbardziej rozwiniętych krajów Europy Zachodniej. / The errors committed at the beginning of the transformation mean that the last 25 years of fairly rapid growth rate will decline in the future. Without adjustments, Poland will not manage to catch up with the most developed countries of Western Europe. 4,5 proc. średnio w takim tempie rozwijała się każdego roku polska gospodarka w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. To niezły wynik; nie należy się go wstydzić. Ale nie jest niewiarygodnym osiągnięciem zwłaszcza jeśli się pamięta, jak dużymi rezerwami (choćby energii i przedsiębiorczości Polaków) Polska dysponowała w 1989 r. W dodatku w konsekwencji wielu błędów i zaniechań popełnionych w ostatnich latach utrzymanie tak wysokiego tempa wzrostu może być niemożliwe. Grozi nam, że będziemy się rozwijać w tempie 2 3 proc. PKB rocznie. Dla kraju na dorobku, jakim jest Polska, to za wolno. Poland s economy has been growing at an average rate of 4.5 per cent for the last 25 years. That s not bad at all and there s no reason to be ashamed of it. But it s not an incredible achievement especially if one bears in mind how large were the reserves Poland had in 1989 (if only in terms of Poles energy and entrepreneurship). Moreover, as consequence of many errors and omissions committed in recent years, maintaining such a high rate of growth could become impossible. We are in danger of having an annual growth rate at 2-3 per cent of GDP. For a country that is making up for lost ground, such as Poland, that is too slow. FOt. / PhOTo: Tomasz Krufczyk/Forum
Poszukiwanie polskiego Erharda Gdy już było wiadomo, że Tadeusz Mazowiecki będzie kompletował skład pierwszego solidarnościowego rządu, dostałem od niego telefon. Słuchaj, szukam kandydata na Ludwiga Erharda. Masz kogoś? spytał mnie. Żadnego Erharda nie widzę, ale kręcą się różne wilczki odpowiedziałem żartem. W krótkiej rozmowie uzgodniliśmy, że wyślę mu notatkę z pomysłem, jak powinny wyglądać zmiany w kraju. Ta notatka składała się z dwóch części. W pierwszej opisałem, co należy robić w Polsce natychmiast i w ten sam sposób chwilę później zaczął działać Balcerowicz. W drugiej części zaproponowałem powołanie dwóch zespołów roboczych o różnych poglądach gospodarczych. Jeden miał bardziej liberalny, drugi bardziej społeczny charakter. Każdy z nich przedstawiłby własną wizję reform, rozgorzałaby między nimi dyskusja i w ten sposób wypracowany zostałby kierunek zmian w Polsce. Ale do takiej dysputy nigdy nie doszło. Ministrem finansów został Leszek Balcerowicz i zaczął forsować liberalny model zmian. W ówczesnym klimacie politycznym dyskusja programowa była niemożliwa. To w pewien sposób naturalne. Zmiany przełomu 1989/1990 to były czasy rewolucji, a w takim okresie zawsze górę biorą radykalizmy. A że w tym momencie dziejowym liberalne rozwiązania gospodarcze absolutnie dominowały w gospodarkach zachodnich, to Leszek Balcerowicz dopasował się do tych standardów. Brak polityki przemysłowej Już na wstępie przy wprowadzaniu pakietu reform popełniono dwa brzemienne w skutki błędy. Po pierwsze, nie zadbano o polskie przedsiębiorstwa. Balcerowicz nie miał wizji polityki przemysłowej, dążył jedynie do prywatyzacji państwowych firm. Dodatkowo dosłownie z dnia na dzień ówczesne przedsiębiorstwa w czasach komunizmu funkcjonujące w skomplikowanym systemie subwencji, regulacji cen, centralnego rozdzielnika zostały postawione In search of a Polish Erhard When Tadeusz Mazowiecki was putting together his first Solidarity government, I received a call from him. Listen, I m looking for a candidate to be Ludwig Erhard. Do you know anyone? he asked me. I don t see any Erhards, I joked, but various little wolves are circling about.. During our short talk we agreed that I would send him a memo delineating what the country s transformation should look like. The memo was composed of two parts. In the first, I described what should be done in Poland at once and this is what Balcerowicz began to do shortly thereafter. In the second part, I suggested calling together two work groups with varying economic views. One was to be more liberal, and the other more social in nature. Each would present its own vision of reforms, there would be a discussion between them, and in this way the direction of Poland s changes could be worked out. But such discussions never took place. Leszek Balcerowicz became minister of finance and began to force through a liberal model of change. In the then political climate, policy discussions were not possible. In a certain sense, it was natural. The 1989/1990 breakthrough was a revolutionary period, and in such periods radical ideas always prevail. At that moment of history, liberal economic solutions were absolutely dominant in Western economies, and Leszek Balcerowicz adapted to those standards. Lack of industrial policy At the very outset, during the introduction of the package of reforms, two fateful errors were committed. First, care was not taken of Polish companies. Balcerowicz had no vision of an industrial policy; he only strove to privatise state companies. In addition, literally from day to day, those companies, that had been functioning in a complicated system of subsidies, price regulations and central management, were faced with a fait accompli in the form of a new order in which there were no regulations or subsidies. They were not given any
przed faktem dokonanym w postaci nowego porządku, w którym nie było żadnych regulacji i dopłat. Nie dano im żadnych okresów dostosowawczych. Nic dziwnego, że mnóstwo firm zwyczajnie wtedy zbankrutowało. Skoro ówczesne przedsiębiorstwa nie miały zdolności kredytowej, to nie miały najbardziej podstawowych możliwości manewru. Kolejnym utrudnieniem był też podatek od ponadnormatywnych wypłat wynagrodzeń, czyli popiwek. Nałożono go tylko na przedsiębiorstwa państwowe. Przekaz do obciążonych tym podatkiem firm był jasny: zaczniecie być przedsiębiorstwami prywatnymi, popiwek przestanie was obowiązywać. W ten sposób próbowano przyspieszyć procesy prywatyzacyjne ale w wielu przypadkach efektem były tylko szybsze bankructwa. A konsekwencją błędnej polityki przemysłowej jest fakt, że do dziś nie powstało w Polsce ani jedno przedsiębiorstwo, które ma silną pozycję globalną. Drugim poważnym błędem Balcerowicza były zbyt radykalne działania makroekonomiczne. Zależało mu przede wszystkim na ustabilizowaniu gospodarki ale ten proces można było rozłożyć w czasie. To doprowadziło do fali bankructw państwowych firm, ale także stało się przyczyną dramatu milionów Polaków, którzy znaleźli się bez pracy. Ich sytuacja była tym bardziej dramatyczna, że jednocześnie rozpoczął się demontaż państwa opiekuńczego. Nie podjęto próby jego przebudowy, tylko go zdemontowano przez co ci, którzy wypadli na margines, nie mieli gdzie szukać wsparcia. Do dziś żyją w Polsce rzesze osób, które można uznać za ofiary transformacji. Wzmacniać państwo Słabości pierwszych lat polskiej transformacji to poniekąd konsekwencja działań opozycji antykomunistycznej lat 80. Wtedy nasza podstawowa myśl sprowadzała się do koncepcji: obalić rządy komunistów, otworzyć śluzę nowych możliwości. Nie zostały wypracowane szczegółowe koncepcje działania po odzyskaniu wolności, nie powstały dalekosiężne plany systemu reform. Wykuwano je na bieżąco, niemalże z dnia na dzień. W takiej sytuacji błędy są nie do uniknięcia. Ale trzeba szukać możliwości poprawienia tych błędów. Najlepiej zacząć od jasnego zdefiniowania koncepcji państwa i funkcji, które powinno spełniać. Opowiadam adjustment period. It wasn t surprising that a host of companies went bankrupt at the time. Since enterprises then were not creditworthy, they didn t have the slightest room for manoeuvre. Another difficulty was the tax on abnormally high salaries the popiwek. It was levied solely on state enterprises. The message to the companies thus burdened was clear: when you become private enterprises the popiwek won t apply. The privatisation process was supposed to be hastened in this manner, but in many cases the effect was only a quicker bankruptcy. And one consequence of the misguided industrial policy is the fact that to this day, not a single enterprise with a strong global position has emerged in Poland. Balcerowicz s second serious error was an excessively radical macro-economic policy. He was concerned, above all, with stabilising the economy but that process could have been extended in time. It led to a wave of bankruptcies in state companies and also caused trauma for millions of Poles, who found themselves out of work. Their situation was all the drastic as the welfare state began to be dismantled at the same time. No attempt was made to rebuild it, only to tear it apart with the result that those who found themselves on the margins of society had nowhere to turn for support. Today there is a whole host of people in Poland who can be considered victims of the transformation. Strengthening the state The weakness of the first years of Poland s transformation was partly the consequence of the anti-communist opposition s activities in the 1980s. Then, our basic view was to get rid of the communist government and open the gates of opportunity. No detailed plan of action was worked out for the time after the recovery of liberty, no far-reaching plans for a system of reforms emerged. The plans were forged on the fly, almost from day to day. In such a situation, errors are unavoidable. But some method of correcting these mistakes should be sought. The best thing would be to begin with a clear concept of the state and the function it should perform. I support the model whose foundations were laid by Józef Piłsudski s Polish Socialist Party (PPS) in the interwar period. The principal point should be to have a sovereign state governed in a democratic manner. In order for democracy
się za modelem, pod który fundament wylał PPS Józefa Piłsudskiego w okresie przedwojennym. Nadrzędną wartość powinno mieć państwo suwerenne rządzone w sposób demokratyczny. Aby demokracja mogła funkcjonować prawidłowo, nie można dopuścić do tego, by doszło do nadmiernego rozwarstwienia majątkowego między poszczególnymi grupami społecznymi oraz nie można pozwolić na ograniczenie procesu demokratycznego przez instytucje ponadpaństwowe (takie zakusy czyni przede wszystkim Unia Europejska). Nowoczesne państwo powinno opierać się na trzech filarach. Po pierwsze, na wolnym rynku i prywatnej własności. Po drugie, na państwie, które ma instrumenty pozwalające mu podejmować własną inicjatywę gospodarczą oraz działania zmniejszające nierówności, które wolny rynek kreuje. Po trzecie, na demokracji obywatelskiej. W obecnym systemie przedstawicielskim właściwie o wszystkim decydują politycy. Tymczasem klasa polityczna ma silną tendencję do alienacji, co jest dużym zagrożeniem dla systemu demokratycznego. Aby uniknąć sytuacji, w której wyborcy tracą kontakt z własnymi przedstawicielami, opowiadam się za wzmocnieniem możliwości przeprowadzania referendum. Oczywiście nie w każdej sprawie. Niemniej w kwestiach fundamentalnych (jak np. podniesienie wieku emerytalnego) decyzję powinni podejmować wszyscy Polacy. To jedyny sposób na utrzymanie kontroli nad procesami politycznymi. to function properly, excessive wealth differences between various social groups must not be allowed, nor should limitations on the democratic process by supra-state institutions be permitted (it is the EU, above all, that has such tendencies). A modern state should be based on three pillars. First, on the free market and private property. Second, on a state whose instruments allow it to undertake its own economic initiatives and engage in activities to reduce the inequalities created by a free market. Third, on civic democracy. In the present representative system, politicians in actuality make all the decisions. At the same time, the political class has a strong tendency towards alienation, which is highly dangerous for a democratic system. In order to avoid a situation where voters lose contact with their own representatives, I support greater possibilities for holding referendums. Not in every instance, of course. But on major questions, such as, for for example, raising the retirement age, the decision should be made by all Poles. This is the only way to maintain control over political processes. prof. Ryszard Bugaj: ekonomista; działacz opozycji antykomunistycznej, uczestnik obrad Okrągłego Stołu, doradca prezydenta Lecha Kaczyńskiego / economist, former anti-communist opposition member, a participant in the Round Table negotiations and an adviser to President Lech Kaczyński