Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze

Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze

Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze Redaktorzy: Grzegorz Kłys, Bronisław W. Wołoszyn, Elena Jagt-Yazykova, Anna Kuśnierz

Organizatorzy konferencji mięczynarodowej Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze: Stowarzyszenie Społeczny Ruch Ekologiczno-Rekreacyjno-Sportowy w Bytomiu-Suchej Górze Dolomity Sportowa Dolina w Bytomiu-Suchej Górze Książka powstała dzięki wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych oraz Sportowej Doliny. Recenzenci: prof. dr hab. Adam Nadachowski, prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński Tłumaczenie: Elena Jagt-Yazykova ISBN 83-83-916841-1-3 Stowarzyszenie Społeczny Ruch Ekologiczno-Rekreacyjno-Sportowy Autor fotografii na okładładce Ewa Kaleta Wydawca: ZPW Plik, ul. Siemianowicka 98, Bytom BYTOM 2008

Komitet Organizacyjny Konferencji Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze: Grzegorz Kłys, Arkadiusz Stępień Partnerzy projektu: Dolomity Sportowa Dolina Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt Państwowej Akademii Nauk w Krakowie Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska w Katowicach Urząd Miasta Bytom Urząd Miasta Tarnowskie Góry Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w Będzinie Nadleśnictwo Brynek w Tworogu Brynku Uniwersytet Śląski, Wydział Nauk o Ziemi, Samodzielny Zakład Geo-Ekoturystyki w Sosnowcu Centrum Studiów nad Bioróżnorodnością, Katedra Biosystematyki Uniwersytet Opolski w Opolu Muzeum Górnośląskie w Bytomiu Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej w Tarnowskich Górach Tarnogórski Klub Taternictwa Jaskiniowego w Tarnowskich Górach Uczniowski Klub Sportowy KARB w Bytomiu-Karbie Socjeta Naturalisti Padova Umberto D Ancona,Włochy, Padova Patronat: Prof. Dr hab. Andrzeja Legockiego Członka Rzeczywistego PAN, Przewodniczącego II Wydziału Nauk Biologicznych Mgr Arkadiusza Czecha Burmistrza Miasta Tarnowskich Gór Mgr Piotra Koja Prezydenta Miasta Bytomia Prof. Macieja Nowickiego Ministra Ochrony Środowiska Dr Bogusława Piotra Śmigielskiego Marszałka Województwa Śląskiego Komitet honorowy: Dr Inż. Kazimierz Szabla Dyrektor Regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach Dr Andreas Streit Sekretarz Generalny Eurobats Mgr Halina Bieda Zastępca Prezydenta Miasta Bytomia Mgr Jolanta Tuszyńska Zastępca Burmistrza Miasta Tarnowskie Góry Dr Dymitru T. Murariu Narodowe Muzeum Historii Naturalnej, Rumunia Mgr inż. Józef Omylak Dyrektor Babiogórskiego Parku Narodowego Prof. dr hab. Wiesław Bogdanowicz Członek Rady Naukowej Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN

SŁOWO WSTĘPNE Dla wielu organizmów żyjących w strefie klimatu umiarkowanego, w tym również nietoperzy, zima jest okresem trudnym do przetrwania. Tylko właściwe dostosowanie się do niskiej temperatury w okresie braku pokarmu pozwala nietoperzom żyć w tych warunkach. Ze względu na dietę istnieją dwie strategie przetrwania tego niekorzystnego okresu. Jednym jest wędrówka w cieplejsze strefy klimatyczne, a drugim hibernacja w umiarkowanych warunkach klimatycznych. W strefach cieplejszych, dokąd migrują nietoperze, nisze pokarmowe są już zajęte, dlatego hibernacja w umiarkowanych strefach klimatycznych wydaje się najlepszym rozwiązaniem dla nietoperzy naszej strefy klimatycznej. Jako organizmy heterotermiczne nietoperze mogą regulować temperaturę ciała w pewnych granicach. Termoregulacja ich jest tak szczególna, że w okresie zimowym potrafią obniżyć temperaturę ciała niemal do temperatury otoczenia. Bywa tak, że nietoperze w krótkiej chwili potrafią znacznie podnieść temperaturę swojego ciała, w szczególnych przypadkach nawet do 40 C, przy temperaturze otoczenia wynoszącej tylko kilka stopni. Tak więc nietoperze strefy umiarkowanej wchodzą w okresie chłodnym w odrętwienie by przeczekać okres, w którym brak odpowiedniej bazy pokarmowej. Dlatego obniżają temperaturę ciała niemal do temperatury otoczenia, co powoduje znaczne zmniejszenie metabolizmu hibernującego nietoperza. Na świecie, w tym również w Polsce, przeprowadzono wiele badań związanych z nietoperzami, w tym również nad ich ekologią zimowania. Badania prowadzono zarówno w jaskiniach, jak i sztucznych podziemiach stworzonych przez człowieka. Początkowo badania dotyczyły inwentaryzacji zimowych schronień, liczebności i składu gatunkowego. Później rozpoczęto obserwacje ekologiczne, opisujące strukturę zespołu i interakcje międzygatunkowe u zimujących nietoperzy. Niezależnie z badaniami nad hibernacją nietoperzy prowadzono również obserwacje mikroklimatyczne. Zajęto się badaniami temperatury i wilgotności w miejscach hibernacji poszczególnych gatunków w okresie zimowym. Dlatego meteorologia jaskiniowa została uznana za ważną dziedzinę nauki na początku XX wieku. Początkowo jednak pomiary różnych parametrów meteorologicznych wykonywane były przy okazji własnych badań prowadzonych np. przez biologów. W systemach przyrodniczych podziemi warunki mikroklimatyczne odgrywają bardzo istotną rolę, są one uzależnione od wpływu szeregu czynników świata zewnętrznego. W kształtowaniu warunków mikroklimatycznych systemów podziemnych zasadnicze znaczenie mają trzy naturalne, ściśle ze sobą powiązane procesy: Wymiana powietrza pomiędzy środowiskiem podziemi i jego otoczeniem. Przepływ i wymiana ciepła pomiędzy górotworem a powietrzem i wodą w podziemiach. Obieg wody w podziemiach, w tym również obieg wilgoci na drodze parowania i kondensacji. W wyniku działania tych procesów zachodzi związek pomiędzy warunkami topoklimatycznymi a mikroklimatycznymi w podziemiach co stwarza odpowiednie 7

warunki refugioklimatyczne dla hibernacji nietoperzy. Poznanie najważniejszych cech siedliskowych hibernaculum nietoperzy pozwala na analizy zależności pomiędzy uwarunkowaniami siedliska (refugioklimatu) a preferencjami poszczególnych gatunków i może mieć istotne znaczenie teoretyczna jak i praktyczne. Znajomość tych zależności pozwoli na stworzenie sztucznych siedlisk dla zagrożonych i ginących gatunków nietoperzy. Mimo tak licznych badań nie znamy wielu czynników, których istnienie może mieć wpływ na rozmieszczenie nietoperzy w systemach podziemnych. W związku z tym zorganizowano międzynarodową konferencję naukową Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze, która odbyła się w dniach 28 30 września 2008r. w ramach projektu Promocja tarnogórsko bytomskich osobliwości przyrodniczych w szczególności obszaru Natura 2000 w kontekście zrównoważonego rozwoju dzięki wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Celem konferencji było przedstawienie aktualnego stanu badań warunków środowiskowych decydujących o wyborze schronień (hibernaculum) przez nietoperze oraz prognoza przyszłych kierunków badań w aspekcie działań na rzecz ochrony tych ssaków. W konferencji wzięło udział ponad 60 osób. W ciągu 3 dni zaprezentowano liczne referaty dotyczące badań i problemów w systemach podziemnych wykorzystywanych przez nietoperze. Zakres tematyczny dotyczył głównie: analizy zespołu warunków ekoklimatu hibernaculum, przeglądu współcześnie stosowanych metod oraz sprzętu niezbędnego do prowadzenia badań, preferencji różnych gatunków nietoperzy w wyborze typu schronienia (jaskinie, lochy, piwnice, forty, nowoczesne budownictwo itd.), zróżnicowania fauny nietoperzy przebywających w hibernaculum w zależności od położenia geograficznego, zespołu czynników mikroklimatycznych i innych w hibernaculum, wybranych problemów ochrony hibernujących nietoperzy w aspekcie użytkowania hibernaculum jako obiektu turystycznego, systemu NATURA 2000 w ochronie nietoperzy. Wyrażamy nadzieję, iż konferencja Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze będąca swoistym panelem wymiany doświadczeń i osiągnięć wielu ośrodków naukowych z kraju i zagranicy na polu światowej chiropterologii przyczyni się do lepszego poznania zjawisk towarzyszącym zimowaniu nietoperzy, a tym samym spowoduje wypracowanie skuteczniejszych metod ochrony zimowisk tych ssaków. Wszystkim Uczestnikom serdecznie dziękujemy za 3 dni owocnej współpracy. 8 Anna Kuśnierz; Grzegorz Kłys

Szczególne podziękowania pragniemy skierować do spółki ECORYS Polska, jako Operatora projektu, a w szczególności dla Pani Violetty Korkuś za profesjonalną opiekę nad projektem. Dodatkowo chcielibyśmy podziękować i wyróżnić naszego Partnera i Sponsora spółkę Sportowa Dolina, reprezentowaną przez Prezesa Jarosława Szylwańskiego, za wszelką pomoc, wsparcie oraz fachową współpracę podczas realizacji projektu. Uczestnicy konferencji Wpływ środowiskowych warunków na wybór hibernaculum przez nietoperze 28 30 wrzesnia 2008 w Bytomiu 9

10

Spis treści Wołoszyn B.W. Ekologiczne aspekty ochrony hibernacji nietoperzy (jaskinie i jaskinio podobne schroniska) w europejskiej perspektywie Kłys G. Wybrane aspekty hibernacji nietoperzy Kłys G. Nietoperze Podziemi Tarnogórsko-Bytomskich Caputa Z. Wpływ warunków zewnętrznych na mikroklimat fragmentu Podziemi Tarnogórsko-Bytomskich Lehotská B. Różnorodnośc nietoperzy w różnych typach hibernaculum w górach Małe Karpaty, Republika Słowacja. Wojciuch M., Kłys G. Nietoperze (Chiroptera) obiektów naturalnych i antropogenicznych zachodniej części Beskidu Żywieckiego. Mika D. Hibernacja a choroby nietoperzy Murariu D. Występowanie nietoperzy w Rumuńskiej części Karpat Rossina V.V. Hibernacja nietoperzy w jaskiniach Północno Zachodniego Ałtaju (Rosja) Stanik K., Gubała W. J. Nietoperze Jaskini Oblica Czyżewska M. Inwentaryzacja nietoperzy w ramach powszechnej inwentaryzacji przyrodniczej Lasów Państwowych. Doniec A., Stępień A. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie: niektóre aspekty geologii, geomorfologii i klimatu. Preidl W., Wójcik A. J. Sztolnie odwadniające kopalń węgla kamiennego jako potencjalne miejsce schronień nietoperzy 11

EKOLOGICZNE ASPEKTY OCHRONY HIBERNACJI NIETOPERZY (JASKINIE I JASKINIO PODOBNE SCHRONISKA) W EUROPEJSKIEJ PERSPEKTYWIE Bronislaw W, Wołoszyn Chiropetrological Information Center Institute of Systematics and Evolution of Animals Polish Academy of Sciences 31-016 Kraków, Slawkowska str.17, Poland e-mail: woloszbr@isez.pan.krakow.pl 12 Abstrakt Istnieją ciągle duże luki w naszej znajomości rozmieszczenia i zachowania poszczególnych gatunków nietoperzy. Odmienny od ludzkiego cykl aktywności nietoperzy sprawia trudności w obserwowaniu tych zwierząt w ich środowisku. Miejsca żerowania poszczególnych gatunków są słabo rozpoznane, wskutek czego wyznacza się obszary żerowania raczej intuicyjnie, a nie na solidnych naukowych podstawach. Nietoperze nie budują schronień, wykorzystując istniejące naturalne lub sztuczne schronienia, które są często trudne lub niemożliwe do penetracji przez człowieka. Ocena liczebności populacji nietoperzy, ze względu na ich zachowanie jest bardzo trudna, a publikowane dane opierają się zazwyczaj na bardzo kruchych podstawach. Nietoperze są zwierzętami migrującymi, czyli co najmniej dwa razy do roku zmieniają swoje kwatery, wskutek czego ocena wielkości populacji dla danego obszaru jest często problematyczna. Nietoperze dość łatwo ulegają synantropizacji, chętnie wykorzystując konstrukcje wznoszone przez człowieka jako schronienia. Wpływ czynników antropogenicznych na ich populacje nie jest jednoznaczny i nie musi być szkodliwy. Populacje nietoperzy odradzają się po katastrofie jaka dotknęła je w dekadach lat 50 do połowy 80 ubiegłego wieku. Preferuje to w niejednakowym stopniu różne gatunki. Obserwowane współcześnie ocieplanie się klimatu ułatwia ciepłolubnym gatunkom migracje na północ. Zjawisko to potwierdzają coraz częstsze pojawianie się w Polsce rzadkich dawniej gatunków takich jak podkowiec duży czy nocek orzęsiony i dynamiczny wzrost populacji podkowca małego. Słowa kluczowe: ochrona, hibernacja, nietoperzy, ekologia, synantropizacja Wstęp Nietoperze to są małe, endotermiczne zwierzęta. Charakteryzują się wysokim metabolizmem i do procesów życiowych potrzebują dużej ilości żywnosci. Jednak, żywność zdobywana przez nietoperze dostępna jest zwykle sezonowo. Dlatego takie

zwierzęta jak nietoperze oraz inne małe kręgowce zmuszone są do wyboru odpowiedniej strategii przetrwania kiedy zdobycie żywności jest utrudnione. Wśród strategii przeżycia można wymienić: przejście na alternatywny i bardziej obfity typ pożywienia, zmagazynowanie żywności w okresie dostatku, migrację do miejsca gdzie jest żywność lub wejście w stan hibernacji. Większość nietoperzy wybiera ostatnią strategię, możemy ją nazwać ucieczka w czasie, w przeciwieństwie do strategii ucieczka w przestrzeń dotyczącej migracji wielu gatunków ptaków (Wołoszyn, 2007). Dla hibernujących nietoperzy bardzo ważnym jest znalezienie bezpiecznego i ekologicznie adekwatnego hibernaculum. Zanim nietoprze zaczeły wykorzystywać schroniska zrobione przez człowieka, wykorzystywały dwa główne typy schronisk: jaskinie oraz dziuple drzew. Jaskinie są najważniejszymi schronieniami, ponieważ reprezentują stałe schroniska, które mogą być wykorzystywane przez wiele generacji nietoperzy. Nietoperze mogą używać podziemnych schronisk w zależności od warunków środowiska oraz ich połozenia geograficznego. W czasie hibernacji nietoperze są w stanie śpiączki, a naruszenie tego stanu może być bardzo niebezpiecznym dla tych zwierząt i zmniejszyć ich szanse na przetrwanie w czasie zimy. Dlatego hibernaculum jak i również schroniska letnie z licznymi koloniami nietoperzy wymagają ochrony (Altringham, 1996). Wszystkie gatunki nietoperzy są w różnym stopniu chronione w każdym kraju na kontynencie Europejskim. Zagadnienie to zostało w sposób bardzo kompetentny przedstawione w wielu publikacjach (Altringham, op. cit., Kunz and Fenton, 2003, Mitchell-Jones at al. 2007). Natomiast opisanie ochronnych działań dotyczących Polski zostanie przedstawione w niniejszym artykule. Charakterystyka fauny nietoperzy Polski Dotychczas 25 gatunków nietoperzy należące do dwóch rodzin: Rhinolophidae i Vespertilionidae zostały odnotowane w Polsce (Tabela 1) (Nierman et al. 2007, Piksa, 2006, Sachanowicz et. al. 2006, Wołoszyn, 2001, Wołoszyn and Bashta, 2001) Tabela 1. Lista nietoperzy Polski. Akronimy i nazwy polskie na podstawie: Wołoszyn, 2001 (uzupełnione o najnowsze badania), nazwy łacińskie: Aneks 1, Porozumienia o ochronie populacji nietoperzy europejskich (Eurobats) Akronim Nazwa polska Nazwa łacińska Rodzina: Podkowcowate (Rhinolophidae) RHH podkowiec mały Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) RHF podkowiec duży Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) Rodzina: Mroczkowate (Vespertilionidae) MYM nocek duży Myotis myotis (Borkhausen, 1797) MBO nocek ostrouszny Myotis blythii (Tomes, 1857) MBE nocek Bechsteina Myotis bechsteinii (Kuhl, 1817) 13

MYN nocek Natterera Myotis nattereri (Kuhl, 1817) MEM nocek orzęsiony Myotis emerginatus (Geoffroy, 1806) MYS nocek wąsatek Myotis mystacinus (Kuhl, 1817) MYB nocek Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845) MAL nocek alcathoe Myotis alcathoe van Helversen and Heller, 2001 MDA nocek rudy Myotis daubentonii (Kuhl, 1817) MDS nocek łydkowłoy Myotis dasycneme (Boie, 1825) VMU mroczek posrebrzany Vespertilio murinus Linnaeus, 1758 ENI mroczek pozłocisty Eptesicus nilssonii (Keyserling et Blasius, 1839) ESE mroczek późny Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) PIP karlik malutki Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) PPY karlik karliczek Pipistrellus pygmaeus (Leach, 1825) (karlik drobny) PIN karlik większy Pipistrellus nathusii (Keyserling et Blasius, 1839) PIK Karlik średni Pipistrellus kuhli (Natterer, 1819) NLA borowiec olbrzymi Nyctalus lasiopterus (Schreber, 1780) NYN borowiec wielki Nyctalus noctula (Schreber, 1774) NYL borowiec Leislera Nyctalus leisleri (Kuhl, 1817) PAR gacek brunatny Plecotus auritus (Linnaeus, 1758) PAS gacek szary Plecotus austriacus (Fischer, 1829) PAM gacek alpejski Plecotus macrobularis Kuzjakin, 1956* BAR mopek Barbastella barbastellus (Schreber, 1774) MIS podkasaniec Schreibersa Miniopterus schreibersii (Kuhl, 1817)* *gatunki oznaczone gwiazdką nie zostały dotychczas stwierdzone na terenie Polski, ale ich występowanie jest możliwe. Ekologiczne aspekty rozpowszechnienia nietoperzy w Polsce Wszystkie gatunki nietoperzy znane z terenu Polski są owadożerne, zasiedlają jednak różne środowiska i wykazują znaczną specjalizację pokarmową, polując na różne grupy owadów. Jako przykład można tu wymienić nocka rudego polującego głównie na komary czy nocka dużego odławiającego duże chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Tego rodzaju zróżnicowanie ekologiczne zmniejsza konkurencję pomiędzy nietoperzami i pozwala współżyć różnym gatunkom na jednym terenie, zwiększa to zarazem znaczenie nietoperzy jako czynnika ograniczającego ilość owadów (Altringham, 1996). Nietoperze owadożerne są drapieżnikami I lub II stopnia i zajmują najwyższy poziom troficzny w swoim łańcuchu pokarmowym (Ryc. 1). Powoduje to, że są one bardziej wrażliwe na zanieczyszczenie środowiska niż organizmy zajmujące niższą pozycję w łańcuchu troficznym. 14

Ryc.1. Pozycja nietoperzy owadożernych w ekosystemie NIETOPERZE DRAPIEŻNIKI I LUB II RZĘDU DRAPIEŻNIKI I RZĘDU OWADY DRAPIEŻNE KONSUMENCI OWADY ROŚLINOŻERNE PRODUCENCI ROŚLINY ZIELONE Wśród nietoperzy należących do fauny Polski można wyróżnić kilka grup różniących się ekologią (Ryc. 2): A. Nietoperze, tzw. jaskiniowe, które związane są z terenami skalistymi i zasiedlają jaskinie lub jaskiniopodobne schronienia, w których zimują, a niekiedy spędzają w nich również okres letni. Do tej grupy zaliczamy podkowca małego (Rhinolophus hipposideros), podkowca dużego (Rhinolophus ferrumequinum), nocka dużego (Myotis myotis), nocka orzęsionego (Myotis emarginatus), mroczka pozłocistego (Eptesicus nilssonii) oraz mopka (Barbastella barbastellus). B. Nietoperze eurytopowe, pierwotnie leśne, chroniące się jednak niekiedy zimą w jaskiniach lub w zabudowaniach. Do tej grupy należą: gacek brunatny (Plecotus auritus), mroczek późny (Eptesicus serotinus), czy nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii). C. Nietoperze tzw. leśne, spędzające całe lato w lesie, gdzie znajdują schronienie w dziuplach. Na zimę chronią się w dziuplach, czasem w zabudowaniach. Należą tu głównie borowce: borowiec wielki (Nyctalus noctula), borowiaczek (Nyctalus leisleri), borowiec olbrzymi (Nyctalus lasiopterus), a także karliki: malutki (Pipistrellus pipistrellus), większy (Pipistrellus nathusii) i karliczek (Pipistrellus pigmaeus). Biogeograficzne aspekty rozpowszechnienia nietoperzy w Polsce Trzy różnych typy faun nietoperzy ustalonych na terenie kraju: Strefa borealna, 15

Północno-zachodnia strefa, Południowa Europa (centralna Śródziemnomorska) co robi ten teren specjalnie interesującym z perspektywy zoogeograficznej. Gradient bogactwa różnorodności gatunków może być zidentyfikowany w Polsce. Bardzo dobrze wyróżniane są gradienty z południowego-zachodu na północny-wschód odzwierciadlający transit z Atlantyki w stronę kontynentalnego klimatu (Sachanowicz et al. 2006, Wołoszyn, 1994, 2001). Występowanie poszczególnych gatunków nietoperzy uzależnione jest, więc od położenia geograficznego. Na południu Polski można oczekiwać większej liczby gatunków niż na terenach położonych dalej na północy Polski. Kilka północnych gatunków ogranicza swoje występowanie do Polski. Trzeba jednak dodać, że nietoperze mogą być stosunkowo łatwo przeniesione biernie na dość znaczne odległości, toteż znalezienie pojedynczego osobnika danego gatunku daleko poza jego areałem nie świadczy jeszcze o jego stałym występowaniu. Tabela 2. Występowanie nietoperzy w różnych rejonach Polski (częściowo wg. Wołoszyn 1994, oraz Sachanowicz i Ciechanowski, 2006). Występowanie nietoperzy na terenie Polski Grupa 1: Gatunki, które zasiedlają znaczne obszary i mogą być stwierdzone na terenie całego kraju. Gatunki MYS, MYB, MDA, MDS, MYN, PIP, PPY, PIN, ESE, ENI, VMU, NYN, PAR, BAR Grupa 2: Gatunki ograniczone w swoim występowaniu do południowej, centralnej zachodniej i północnozachodniej Polski. Grupa 3: Gatunki występujące na południu Polski (Karpaty, Sudety, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska). MYM, MBE, NYL, PAS, NLA, RHF, RHH, MEM MBO, MAL Grupa 4: Gatunki nie stwierdzone dotychczas na terenie Polski; ich występowanie jest jednak możliwe PAM, MIS 16 Charakterystyka podziemnych schronisk W naszej strefie klimatycznej jaskinie stanowią dla nietoperzy główne miejsce snu zimowego. Jednakże do hibernacji wykorzystywane są także często konstrukcje

wznoszone przez człowieka, a więc różne budynki, piwnice, opuszczone sztolnie (jak np. Podziemia Tarnogórsko-Bytomskie), lochy, studnie itp., jeśli tylko posiadają odpowiedni mikroklimat (Altringham, 1996. Kłys, 2003, Kłys et.al. 2007, Kłys and Wołoszyn, 2005, Michell-Jones et al. 2007, Postawa, 2000,Wołoszyn, 1976, 1998, 2004). Naturalne, a także sztuczne próżnie skalne tworzą odrębne środowisko, charakteryzujące się właściwym ekoklimatem, swoistymi warunkami obiegu materii organicznej oraz często specyficznym światem zwierzęcym (Wołoszyn, 2004). Charakterystyczną cechą klimatu jaskiń jest dominacja trzech jego elementów: temperatury i wilgotności powietrza oraz braku światła. Wymienione czynniki klimatyczne wykazują wyraźny gradient. W miarę przesuwania się w głąb jaskini ilość światła zmniejsza się stopniowo aż do osiągnięcia całkowitej ciemności. Temperatura i wilgotność powietrza są bardzo zmienne w partiach przyotworowych, natomiast w głębi jaskini wykazują dużą stabilność. Temperatura powietrza w głębszych partiach jaskiń jest w znacznym stopniu niezależna od wahań sezonowych zachodzących na powierzchni i utrzymuje się na poziomie zbliżonym do średniej, wieloletniej temperatury terenu otaczającego jaskinię. Wilgotność powietrza w korytarzach usytuowanych w pobliżu otworu zmienia się sezonowo. W głębi jaskiń, a szczególnie w miejscach pozbawionych przepływu powietrza, wilgotność jest bardzo wysoka i występuje często całkowite nasycenie powietrza parą wodną. Oprócz opisanych powyżej trzech głównych elementów klimatu kilka dalszych, znacznie mniej dotychczas badanych ma wpływ na modelowanie ekoklimatu jaskiń, są to: ciśnienie atmosferyczne, prędkość i kierunek przepływu powietrza, gazowy skład powietrza i promieniowanie ciepła. Klimat każdej jaskini może być modyfikowany przez szereg dalszych czynników geograficznych i morfologicznych takich jak: położenie jaskini w terenie, ekspozycja i wielkość otworów, wielkość oraz rozwinięcie poziome i pionowe korytarzy, a także dopływ wody i rodzaj podłoża (Mitchell-Jones et. al. 2007, Kłys, 2003, Kozakiewicz, 1997, Postawa 2000, Wołoszyn1976). Występowanie zwierząt w jaskiniach i jaskiniopodobnych schronieniach nie ogranicza się tylko do strefy przyotworowej. Spotykamy je także w najgłębszych partiach jaskiń, a niektóre z nich wykazują daleko idące przystosowanie do podziemnego trybu życia Zwierzęta bytujące w jaskiniach wykazują różny stopień przystosowania do tego środowiska. Biorąc pod uwagę ten aspekt wyróżnia się w faunie jaskiń trzy grupy ekologiczne: Troglobionty są to gatunki przystosowane całkowicie do podziemnego biotopu. Troglofile zaliczamy do tej grupy zwierzęta stale żyjące w jaskiniach, ale mogące także egzystować w innych biotopach o zbliżonych warunkach środowiskowych Troglokseny stanowią najliczniejszą grupę mieszkańców jaskiń. Są to gatunki żyjące przeważnie na powierzchni, a jaskinie wykorzystują jako miejsce czasowego pobytu. Do trogloksenów zaliczamy nietoperze, które hibernują regularnie w jaskiniach. Można wyróżnić trzy sposoby wykorzystywania jaskiń przez nietoperze: jaskinie służące jako hibernaculum, w których nietoperze spędzają okres zimy, jaskinie służące w okresie letnim jako miejsca kolonii rozrodczych, 17

18 jaskinie służące jako tymczasowe schronienie w okresie przejściowym (transit period) oraz jako miejsce żerowania. Jaskinie służące jako hibernaculum W naszej strefie klimatycznej jaskinie stanowią dla nietoperzy główne miejsce snu zimowego. Jednakże do hibernacji wykorzystywane są także konstrukcje wznoszone przez człowieka, a więc różne budynki, piwnice, opuszczone sztolnie, lochy, studnie itp. O ile tylko posiadają odpowiedni mikroklimat. Trzy główne elementy decydują o wyborze schronienia na okres hibernacji przez nietoperze: Hibernaculum powinno posiadać strefę całkowitej ciemności, stabilną temperaturę w zakresie od 4 do 8 0 C, wilgotność zbliżoną do pełnego nasycenia powietrza parą wodną, niewielki przepływ powietrza Uważano dotychczas, że przepływ powietrza jest czynnikiem negatywnym dla nietoperzy. Najnowsze badania wskazują jednak na ważną i pozytywną rolę tego czynnika w doborze miejsca hibernacji przez nietoperze. Jego działanie można wykazać, na co najmniej dwóch przykładach: umiarkowany przepływ powietrza przyspiesza wychładzanie biologiczne i ułatwia nietoperzowi wejście w stan hibernacji (Kłys, 2003), W pionowych wielootworowych jaskiniach położonych wysoko w górach ciepłe powietrze jest zasysane w dolnym otworze u unosi się korytarzami do górnego otworu ogrzewając wyżej położone korytarze Umożliwia to nietoperzom znalezienie dogodnego miejsca do hibernacji w wyższych położeniach niż byłoby to możliwe w jaskiniach o rozwinięciu poziomym (Piksa, Nowak, 2001). Jaskinie służące w okresie letnim jako miejsca kolonii rozrodczych W naszej strefie klimatycznej nietoperze ulegają silnej synantropizacji i w zasadzie nie tworzą kolonii rozrodczych w jaskiniach. Znamy dwa wyjątki: Jaskinia Studnisko w Górach Sokolich, w której przebywa kolonia rozrodcza nocka dużego (Myotis myotis) (Gas i Postawa, 2001), MRU Rezerwat Nietoperek, gdzie także ten sam gatunek tworzy kolonię rozrodcza (Sachanowicz i in. 2005). Jaskinie służące jako tymczasowe schronienie W okresie przejściowym (transit period) oraz jako miejsce żerowania. W okresach przejściowych tzn., gdy nietoperze zmieniają swoje kryjówki: wiosną z zimowych na letnie i jesienią z letnich na zimowe wykorzystują jaskinie jako tymczasowe schronienia. Strefy przyotworowe jaskiń są wykorzystywane w okresie aktywności letniej przez nietoperze jako miejsca żerowania. Zwiększona wilgotność powietrza oraz brak silniejszego przepływu powietrza powodują, że gromadzą się tutaj owady, co przyciąga nietoperze (Altringham, 1996, Ciechanowski et. al. 2004, Kozakiewicz, 1996, Labocha et. al. 2005, Postawa et. al. 2005).

Zagrożenia dla podziemnych schronisk Środowisko jaskiniowe jest szczególnie wrażliwe na destrukcję. Spowodowane jest to zarówno jego ograniczonymi rozmiarami jak i relatywnie niskim potencjałem życiowym zwierząt tam zamieszkujących. Z tego powodu nawet lokalne, czasowo ograniczone zmiany zaistniałe w środowisku mogą wywołać nieodwracalne szkody (Furmankiewicz and Furmankiewicz, 2003, Kozakiewicz, 1997,, Mithell-Jones and McLeish, 2004, Węgiel and Węgiel, 1998, Wołoszyn, 1981, 2004, 2007, Wołoszyn and Głowaciński, 1996). Zniszczenie habitatu Jaskinie mogą być niszczone fizycznie przykładowo podczas eksploatacji kamieniołomów. Przykłady tego typu zniszczeń znamy z terenu Gór Świętokrzyskich (np. Kadzielnia, Wietrznia) czy Dolnego Śląska (kamieniołomy w Wojcieszowie). Trzeba tu jednak zaznaczyć, że eksploatacja kamienia może mieć także dodatni skutek, bowiem wiele jaskiń zostało otwartych w czynnych kamieniołomach. Także większe inwestycje związane z przemieszczaniem znacznych mas gruntu, np. podczas budowy dróg mogą powodować zniszczenie jaskiń. Przypadki tego typu są na szczęście w Polsce bardzo rzadkie. Nadmierny ruch turystyczny Jaskinie na terenie polski są zjawiskiem stosunkowo rzadkim. Występują na relatywnie niewielkich obszarach, położonych do tego w pobliżu wielkich aglomeracji miejskich jak Kraków, Katowice, Łódź (Wyżyna Krakowsko-Częstochowska) czy Kielce (jaskinie krasowe w Paśmie Chęcińskim). Bliskość i atrakcyjność terenu powoduje, że jaskinie bywają masowo odwiedzane, szczególnie w dni wolne od pracy. Przykładem mogą być jaskinie w rezerwacie Sokole Góry k. Częstochowy. Nadmierny ruch turystyczny doprowadza do zanieczyszczenia jaskini materiałem biologicznym i innym nieulegającym biologicznej degradacji (np. tworzywa sztuczne), zmianę niektórych elementów konfiguracji korytarzy jaskiniowych, niepokojenie zwierząt (nietoperzy), może wpływać znacznie na ekoklimat jaskini. Fakt, że większość jaskiń znajduje się na terenach w takim czy innym stopniu prawnej ochrony (rezerwat, park narodowy, park krajobrazowy) w minimalnym tylko stopniu ogranicza turystykę. Wandalizm i świadoma destrukcja Środowisko jaskiniowe może ulec degradacji lub zniszczeniu zarówno w przypadku aktów wandalizmu takich jak niszczenie form naciekowych, pisanie na ścianach, palenie ognisk, użycie materiałów wybuchowych itp. Świadoma destrukcja biotopu tylko schematycznie różni się od wandalizmu. Polega na eksploatacji jaskini celem wydobycia w celach komercyjnych i w sposób niekontrolowany form naciekowych, kości zwierząt kopalnych z namuliska, nielegalnym przekopywaniu korytarzy jaskiniowych w celu eksploracji. 19

Zanieczyszczenie chemiczne Występowanie tego typu zanieczyszczeń związane jest z industrializacją urbanizacją i gospodarką rolną. Zanieczyszczenie dostają się w głąb jaskini w ciekach wodnych lub z przenikającej z powierzchni wody. Drugim źródłem dopływu zanieczyszczeń jest powietrze.. Trzecim źródłem zanieczyszczeń jest karygodny zwyczaj wrzucania do jaskiń wszelkich odpadów. Zanieczyszczenie środowiska jaskiniowego jest najczęstsze (ocenia się, że osiąga ono do 60 % wszystkich zanieczyszczeń), następnym źródłem są herbicydy i inne. Biotop jaskiniowy jest szczególnie wrażliwy na tego typu zagrożenia wskutek słabej zdolności do filtracji zanieczyszczeń. Ekosystem jaskiniowy charakteryzuje się bardzo niska produktywnością i jego istnienie zależy w przeważającej części od dopływu materii organicznej z zewnątrz. Zarządzanie Ochrona nietoperzy powinna być skierowana w pierwszym rzędzie na ochronę schronień zimowych Mitchell-Jones at al. 2004, 2007). W tym celu należy wyselekcjonować pewną ilość jaskiń i schronień jaskiniopodobnych, które stanowią miejsce przebywania większych kolonii zimowych i miejsca te skutecznie zabezpieczyć. Sposób zabezpieczenia schronienia powinien być opracowany dla poszczególnych stanowisk indywidualnie, w taki sposób, aby nie utrudniał dostępu nietoperzom, nie narażał wylatujących ze schronienia nietoperzy na ataki drapieżników, uniemożliwiał wtargnięcie do wnętrza osobom niepowołanym i nie zmieniał w istotny sposób mikroklimatu schronienia. Jaskinie powinny być zabezpieczone kratami, tak aby odległość pomiędzy elementami poziomymi wynosiła ok. 15 cm, między pionowymi ok. 30 do 50 cm (Wołoszyn, 2001). Zamknięcia z litych blach nie spełniają swoich zadań; utrudniają nietoperzom wlot oraz wpływają na zmianę mikroklimatu jaskiń. Samo zamknięcie jaskini jest tylko połowicznym rozwiązaniem. Ze względu na dużą presję ludzi zainteresowanych jaskiniami, powinno się wyznaczyć opiekuna jaskini związanego ze środowiskiem działających w tym rejonie speleoklubów. Kluczami do zamknięć powinien dysponować konserwator przyrody, ewentualnie dyrekcje parków krajobrazowych lub narodowych na terenie, których znajduje się dany obiekt. Dostęp do jaskiń powinien być ograniczony w okresie zimowym, natomiast jaskinia, o ile nie posiada innych walorów, (np. bogata szata naciekowa), może pozostać otwarta w okresie letnim. Stan jaskiń powinien być kontrolowany kilkakrotnie w ciągu roku, tak, aby wykluczyć możliwość dzikiej eksploatacji namuliska, a stan populacji nietoperzy powinien być monitorowany. Procedura ochrony nietoperzy Ochrona przyrody ożywionej jako całości i jej składników opiera się na wynikach badań nauk podstawowych, takich jak faunistyka, ekologia, biogeografia, genetyka populacyjna (Altringham, 1996, Furmankiewicz and Furmankiewicz, 2003, Kozakiewicz, 1997, Wołoszyn and Głowaciński, 1996, Wołoszyn and Cieślak, 1999). 20

Programy badawcze i działania ochronne, realizowane są na podstawie ogólnych standardów metodologicznych i procedur postępowania. Podstawowym elementem wszystkich procedur badawczych i ochronnych jest ewidencja stanu konkretnych grup taksonomicznych lub ekologicznych. Szczególna, porządkująca rola przypada tu publikacjom czerwonych list i ksiąg, które określają status ochronny gatunków oraz stan ich zagrożenia i perspektywy przetrwania. Nietoperze stanowią jeden z elementów biocenozy. Skuteczna ochrona poszczególnych gatunków nietoperzy jak również biocenoz, w których żyją wymaga szeregu działań, które można sprecyzować za pomocą następującego schematu: Procedura ochrony nietoperzy 8.1. Prawne aspekty ochrony nietoperzy, 8.1.1. Prawo krajowe, 8.1.2. Umowy i porozumienia międzynarodowe, 8.2. Identyfikacja i ocena zagrożeń, 8.2.1. Czynniki naturalne, 8.2.2. Czynniki antropogenne, 8.3. Działania ochronne, 8.4. Monitoring i ocena rezultatów zabiegów ochronnych, 8.5. Informacja i edukacja. Poniżej podaję, krótkie omówienie poszczególnych etapów procedury. Prawne aspekty ochrony nietoperzy Idea ochrony nietoperzy ma dość długą historię. Po raz pierwszy objęto je ochroną prawną ponad 200 lat temu w Niemczech w roku 1798 r. w kraju Hesse-Cassel. Powodem ustanowienia tej ochrony była próba chronienia lasów zagrożonych gradacją owadów. Ochroną objęto owadożerne ptaki i nietoperze. Po ustaniu zagrożenia w znowelizowanej ustawie, która weszła w życie w 1802 roku nietoperze nie były powtórnie wymienione jako podlegające ochronie. Drugą, historycznie próbę ochrony nietoperzy podjęto w Polsce, a ściślej biorąc w Galicji. Kilkuletnie zabiegi prof. dr Maksymiliana Nowickiego i ks. dr Eugeniusza Janoty wspieranych przez Komisję Fizjograficzną Towarzystwa Naukowego Krakowskiego zaowocowały skierowaniem do Sejmu Galicyjskiego projektów uchwał mających na celu objęcie ochroną w tej części polski różnych gatunków ssaków i ptaków (jako ciekawostkę można podać, ze w pierwszej wersji ustawy nietoperze zaliczone były do ptaków). Ustawy te zostały przyjęte przez Sejm w dniu 5 października 1868 roku. Niestety ustawa odnosząca się do nietoperzy i ptaków napotkała u władz centralnych w Wiedniu na silny opór, nie uzyskała sankcji cesarskiej i nigdy nie weszła w życie (Lina 1996, Wołoszyn, 2001). Regulacje prawne nie stanowią jeszcze o skuteczności ochrony fauny. Wyznaczają jedynie ramy i pole naszych działań. Z punktu widzenia ochrony fauny istniejące prawodawstwo krajowe wydaje się wystarczająco zabezpieczać prawną stronę ochrony fauny. 21

Prawo krajowe Obecnie w Polsce, podobnie jak w większości krajów europejskich nietoperze objęte są całkowitą ochroną gatunkową. Aktualnie obowiązuje Ustawa o Ochronie Przyrody uchwalona przez Sejm 16 października 1991 r z późniejszymi zmianami (Ostatnia nowelizacja z dnia 1.10.2001, Dz.U. nr. 99, poz. 1079) Stronę prawną ochrony nietoperzy uregulowało po raz pierwszy rozporządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 4 listopada 1952 r (Dz.Ustaw nr. 45 z dnia 17.11.1952, poz. 307), której fragmenty dotyczące nietoperzy przytaczamy: Na podstawie art. 15 ustawy z dnia 7 kwietnia 1949 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr. 25, poz. 180), zarządza się co następuje: 1. Niżej wymienione gatunki zwierząt uznaje się za podlegające ochronie na całym obszarze Państwa (...): 116. Nietoperze (Chiroptera) wszystkie gatunki. Całkowita ochrona nietoperzy została utrzymana we wszystkich kolejnych nowelizacjach tego rozporządzenie, łącznie z aktualnie obowiązującym rozporządzenie Ministra o Ochronie Zwierząt (Dz.U. nr 130, poz. 1456 z 2001). Umowy i porozumienia międzynarodowe Oprócz ustawodawstwa krajowego obowiązują nas w zakresie ochrony nietoperzy postanowienia porozumień międzynarodowych, których sygnatariuszem jest nasz kraj. Najważniejsze z nich to: Konwencja Bońska (CMS), dotycząca ochrony wędrownych gatunków zwierząt, Porozumienie Bońskie (Eurobats) dotyczące ochrony nietoperzy w Europie, Konwencja Ramsarska, dotycząca ochrony terenów podmokłych, Konwencja Berneńska, dotycząca ochrony europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk, Konwencja o różnorodności biologicznej, zobowiązująca państwasygnatariuszy do zachowania pełnej różnorodności form życia w biosferze poprzez ich ochronę i rozsądne, oszczędne użytkowanie. W 1996 roku Polska przystąpiła do Konwencji o Ochronie Wędrownych Gatunków Dzikich Zwierząt (Konwencja Bońska) oraz do Porozumienia o Ochronie Populacji Nietoperzy Europejskich (Porozumienie Bońskie). Obydwie te umowy międzynarodowe mają podstawowe znaczenie dla ochrony nietoperzy na naszym kontynencie. Natura 2000 Zgodnie z postanowieniami prawa Wspólnoty Europejskiej, Natura 2000 to europejska sieć ekologiczna, której celem jest zachowanie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków uważanych za ważne dla wspólnoty. Rodzaje siedlisk oraz gatunki będące obiektami ochrony wymienione są w załącznikach Dyrektywy 92/43/EWG, czyli Dyrektywy Siedliskowej. 22

Identyfikacja i ocena zagrożeń Jest następnym elementem procedury. Należy rozpatrywać zarówno czynniki naturalne (np. katastrofy ekologiczne wywołane czynnikami naturalnymi, np. powodzie, pożary lasów czy przedłużanie się zimy w rejonach górskich, co może spowodować wymarcie kolonii zimowej w konkretnym stanowisku, etc.), jak i spowodowane tymi zmianami migracje różnych elementów fauny. Czynniki antropogenne stanowią jednak znacznie poważniejsze zagrożenie i ich identyfikacja stanowi podstawę skutecznego działania na rzecz ich eliminacji lub ograniczenia ich wpływu na populacje nietoperzy. Działania ochronne Obejmują wszelkie działania mające na celu ograniczenie lub likwidowanie skutków zagrożeń, bez względu na ich źródło. Podstawową i najskuteczniejszą formą ochrony poszczególnych gatunków i populacji nietoperzy jest ochrona biotopów i ekosystemów, czyli ochrona w miejscu występowania podmiotów ochrony. Monitoring i ocena rezultatów zabiegów ochronny Każde działanie ochronne, zarówno z zakresu ochrony biernej, ale w pierwszym rzędzie ochrony czynnej winno być kontrolowane, a jego skutki okresowo oceniane. Sposób i częstotliwość kontroli zależy oczywiście od konkretnego gatunku nietoperza, czy kolonii w miejscu schronienia, ale kontrole takie winny być integralną częścią naszego działania na rzecz ochrony nietoperzy. Można rozważyć wprowadzenie do instrukcji sporządzania planów ochrony parków narodowych obowiązku opracowania ochrony nietoperzy. Informacja i edukacja Najlepsze ustawodawstwo, najaktywniejsze zaangażowanie służb związanych z ochroną środowiska, będzie mało skuteczne, jeśli do idei ochrony przyrody nie pozyskamy możliwie najszerszych kręgów społeczeństwa. Dopiero wówczas, gdy idea ochrony przyrody, zarówno ta szeroko rozumiana jak i w odniesieniu do poszczególnych elementów środowiska zostanie zrozumiana i zaakceptowana przez społeczeństwo, dopiero wówczas ochrona środowiska będzie skuteczna. W kulturze europejskiej nietoperze nie cieszą się niestety zbyt dobrą sławą, toteż ważnym problemem w działaniu na rzecz ochrony nietoperzy jest czynienie wysiłków w celu zmiany mentalności ludzi. Działalność ta powinna być prowadzona zarówno w środkach masowego przekazu, jak i poprzez szeroko zakrojoną akcję odczytową i szkoleniową. Należy uświadomić społeczeństwu rolę, jaką nietoperze spełniają w ekosystemie i korzyści, które pośrednio i bezpośrednio przynoszą człowiekowi. Należy zachęcić do współpracy możliwie liczne rzesze ludzi młodych. Konieczność uświadamiania o potrzebie ochrony nietoperzy dotyczy nie tylko szerokich rzesz obywateli, ale w równym stopniu także administracji terenowej. Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN w Krakowie służy w tej sprawie niezbędnymi 23

informacjami. Od ponad 20 lat CIC prowadzi edukację ekologiczną w zakresie chiropterologii. Jednym z elementów tej edukacji są tzw. Kursy chiropterologii praktycznej, które organizowane są corocznie dla personelu parków narodowych i krajobrazowych oraz biur konserwatorów przyrody. Podczas kursów szczególną uwagę zwraca się na prawne i praktyczne aspekty ochrony nietoperzy. Centrum popularyzuje też wiedzę o nietoperzach publikując artykuły w czasopismach przyrodniczych oraz przedstawiając te problemy w innych środkach masowego przekazu (radio, telewizja), prowadzona jest także akcja odczytowa, wystawy itp.. Wydawane są publikacje Centrum: książki i klucze do oznaczania nietoperzy, materiały informacyjne, pocztówki, kalendarze a ostatnio interaktywny CD-room. W wielu ośrodkach działają prężne grupy chiropterologów, zrzeszające amatorów. Grupy te prowadzą szeroką akcję uświadamiającą i propagandową na rzecz ochrony nietoperzy na swoim terenie (np. Poznań: PTOP Salamandra, Warszawa: OTON, Wrocław,: Pro Natura Gdańsk). W 2000 roku szereg organizacji, których podstawowym lub ubocznym celem działania jest ochrona nietoperzy utworzyło Porozumienie o Ochronie Nietoperzy. Wydawane są czasopisma naukowe: Acta Chiropterologica (IZ PAN Warszawa), Nietoperze ( Pro Natura Wrocław), Studia Chiropterologica (CIC ISEZ PAN Kraków). Działalność tych wszystkich ośrodków, a także znakomite filmy przyrodnicze przedstawiane w telewizji, liczne artykuły prasowe powodują, że stosunek ludzi do nietoperzy ulega pozytywnym zmianom. 24 Antropogeniczne zagrożenia dla nietoperzy Aktualny stan populacji nietoperzy jest wypadkową działania wielu czynników, zarówno pozytywnych jak i negatywnych, nie wszystkie z nich są w dostatecznym stopniu rozpoznane przez naukę. Przyjmuje się w literaturze fachowej (m. in. Mitchell-Jones at al. 2004, 2007, Stebbings, 1988, Wołoszyn, 1981), że najważniejsze zagrożenia cywilizacyjne dla nietoperzy mogą znacznie ograniczyć ich populacje, są następujące: utrata siedlisk, utrata lub redukcja zasobów pokarmowych, zanieczyszczenie środowiska, celowe niszczenie, niepokojenie zwierząt. Utrata siedlisk Dotyczy w największym stopniu nietoperzy eurytopowych i tzw. leśnych tj. gatunków w zasadzie niehibernujących w jaskiniach. Te właśnie gatunki są stosunkowo mało zbadane i niewiele wiemy o stanie ich populacji. Utrata siedlisk polega na zniszczeniu starych dziuplastych drzew, a także starych, drewnianych domów na poddaszach, których często przebywają kolonie rozrodcze nietoperzy. Niszczenie i zawalanie się starych piwnic także ogranicza ilość dostępnych dla nietoperzy schronień.

Utrata niszy i redukcja zasobów pokarmowych Wszelkie zmiany w krajobrazie takie jak plantowanie terenu, wycinanie drzew, wycinanie sadów i ogrodów, niszczenie starych domów etc. powodują jego zubożenie i zmniejszenie dogodnych dla nietoperzy biotopów. Tym samym zmniejsza się ilość dostępnych nisz ekologicznych w wyniku czego fauna nietoperzy może ulec zubożeniu zarówno ilościowemu (zmniejszenie populacji) jak i jakościowemu (zmniejszenie ilości gatunków). Od wielu lat panuje dość powszechne przekonanie, poparte wynikami konkretnych badań, że jedną z najważniejszych przyczyn wymierania nietoperzy jest stosowanie środków owadobójczych w rolnictwie i leśnictwie. Wiele środków używanych do chemicznej ochrony roślin, jest wysokotoksyczne dla nietoperzy. Szczególnie niebezpieczne są pestycydy chloroorganiczne, na które nietoperze są znacznie bardziej wrażliwe niż inne wyższe kręgowce (Clark, 1981). Ich negatywne działanie może przejawiać się w różny sposób: w pierwszym rzędzie zostaje zniszczona lub poważnie uszczuplona baza pokarmowa nietoperzy owadożernych, a warto tu przypomnieć, że wszystkie krajowe gatunki nietoperzy należą właśnie do tej grupy, odżywianie się zatrutymi owadami powoduje wzrost koncentracji szkodliwych substancji w ciele nietoperzy, może to spowodować w konsekwencji zatrucie zwierzęcia lub obniżenie jego kondycji, co zmniejsza szanse przetrwania okresu zimowego, ubocznym skutkiem działania środków owadobójczych mogą być zaburzenia procesu rozmnażania i spadku płodności, co przy stosunkowo niskim wskaźniku rozrodczości u nietoperzy może katastrofalnie obniżyć liczebność populacji. Zmiany tego typu można zobrazować dwoma przykładami. Na wieży Kościoła Mariackiego w Krakowie, oraz w Jaskini Nietoperzowej na Wyżynie Krakowskiej istniały przed kilkudziesięciu laty duże, liczące kilka tysięcy okazów kolonie rozrodcze nocka dużego (Myotis myotis). Jeszcze przed 40 laty kolonie te liczyły po kilkaset okazów każda. Później zanikły one całkowicie (Wołoszyn, 1981). Zanieczyszczenie środowiska Wszelkim zmianom w krajobrazie polegającym na zubożeniu szaty roślinnej towarzyszy na ogół zwiększenie zanieczyszczenia środowiska, zubożenie fauny owadów, a w konsekwencji wywiera to negatywny wpływ na nietoperze. Używanie w przeszłości na znaczną skalę różnorakich środków owadobójczych i ochrony roślin spowodowało na początku lat 60-tych katastrofę ekologiczną, w wyniku, której populacje nietoperzy w strefie umiarkowanej drastycznie zmalały. W przypadku niektórych gatunków, np. podkowca małego (Rhinolophus hipposideros) zmniejszenie się populacji było prawie stukrotne. Zaprzestanie używania wielu z tych substancji dało w efekcie w połowie lat 80-tych ubiegłego wieku powstrzymanie tej tendencji, a następnie powolną restytucję populacji (Wołoszyn, 1996). Trzeba jednak dodać, że zmiany w środowisku mogą mieć w odniesieniu do nietoperzy w dłuższym horyzoncie czasowym różne aspekty niekoniecznie 25

wyłącznie negatywne, wiele szkód, które już powstało i które jeszcze powstaną są w pewnym stopniu odwracalne. Planowa restytucja środowiska może przywrócić w znacznym stopniu korzystny stan chiropterofauny pod warunkiem zastosowania odpowiednich środków. 26 Celowe niszczenie Nietoperze w kulturze europejskiej posiadają złą konotację. Często bywały obiektem agresji lub celowego niszczenia. W przeszłości dotyczyło to głównie nietoperzy przebywających w budynkach. W ostatnich latach notowane są akty wandalizmu skierowane przeciwko koloniom zimowym (np. nagłośniony przez środki przekazu fakt zniszczenia hibernującej kolonii nietoperzy w fortach w Poznaniu zimą 1998 r.). Dokonywanie na zwierzętach jakichkolwiek eksperymentów jest zabronione bez uzyskania odpowiedniego zezwolenia. Jednakże nietoperze w okresie hibernacji są w jaskiniach dosyć łatwo dostępne i autorowi znane są przypadki chwytania nietoperzy do nie zawsze przemyślanych badań. Niepokojenie zwierząt Nietoperze są zdolne zgromadzić zapasy tłuszczu wystarczające na około 180 dni hibernacji. W chłodniejszych rejonach klimatu umiarkowanego znajdują się, więc w pobliżu fizjologicznej granicy swojego występowania. Hibernacja nie jest stanem ciągłym. Z przyczyn fizjologicznych lub wskutek zmian mikroklimatycznych nietoperze, co kilka lub kilkanaście dni budzą się spontanicznie. Każde przebudzenie związane jednak jest ze znacznym wydatkiem energetycznym i obniża zwierzęciu szanse przetrwania do wiosny. Częste budzenie nietoperzy może, więc w konsekwencji prowadzić do nadmiernego zużycia zapasów tłuszczu i spowodować śmierć zwierzęcia przed końcem okresu hibernacji. Niebezpieczeństwo to dotyczy szczególnie nietoperzy hibernujących w jaskiniach gdzie mogą być budzone przez penetrujących jaskinie grotołazów. Turystyka jaskiniowa rozwinęła się znacznie w ostatnich latach. Przed 30 laty było w Polsce około pół setki grotołazów, obecnie jest ich, co najmniej kilkuset. Jaskinie są intensywnie odwiedzane w ciągu całego roku przez duże grupy zwiedzających i chociaż przypadki wandalizmu w stosunku do nietoperzy zdarzają się raczej rzadko, jednakże wzmożony ruch turystyczny, ciągłe niepokojenie zwierząt silnym światłem, wywiera niewątpliwie negatywny wpływ na populacje nietoperzy. Najbardziej pod tym względem zagrożone są niektóre jaskinie Wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej oraz rezerwat Nietoperek. Co prawda tylko kilkanaście jaskiń Jury jest celem licznych odwiedzin, ale te właśnie jaskinie (Racławicka, Nietoperzowa, Wiercica, Studnisko, Koralowa, Pod Sokolą Górą, Szachownica) znane są jako miejsca występowania dużych kolonii nietoperzy. Przypadkowe niepokojenie zwierząt podczas hibernacji występuje oczywiście także na innych obszarach naszego kraju i zdarza się zarówno w jaskiniach jak i w schronieniach jaskiniopodobnych (sztolnie, bunkry, tunele, forty). Kolonie rozrodcze nietoperzy, przebywające często w budynkach, są również

narażone na niepokojenie. W tym przypadku krytyczny okres przypada na czas tuż przed porodem i w pierwszych tygodniach wychowu młodych, czyli w czerwcu i lipcu. Uwagi Końcowe Istnieją dotychczas duże luki w naszej znajomości rozmieszczenia i zachowania poszczególnych gatunków nietoperzy. Odmienny od ludzkiego cykl aktywności nietoperzy sprawia trudności w obserwowaniu tych zwierząt w ich środowisku. Miejsca żerowania poszczególnych gatunków są słabo rozpoznane, wskutek czego wyznacza się obszary żerowania raczej intuicyjnie, a nie na solidnych naukowych podstawach. Nietoperze nie budują schronień, wykorzystując istniejące naturalne lub sztuczne schronienia, które są często trudne lub niemożliwe do penetracji przez człowieka. Ocena liczebności populacji nietoperzy, ze względu na ich zachowanie jest bardzo trudna, a publikowane dane opierają się zazwyczaj na bardzo kruchych podstawach. Nietoperze są zwierzętami migrującymi, czyli co najmniej dwa razy do roku zmieniają swoje kwatery, wskutek czego ocena wielkości populacji dla danego obszaru jest często problematyczna. Nietoperze dość łatwo ulegają synantropizacji, chętnie wykorzystując konstrukcje wznoszone przez człowieka jako schronienia. Wpływ czynników antropogenicznych na ich populacje nie jest jednoznaczny i nie musi być szkodliwy. Populacje nietoperzy odradzają się po katastrofie jako dotknęła je w dekadach lat 50 do połowy 80 ubiegłego wieku. Preferuje to w niejednakowym stopniu różne gatunki. Obserwowane współcześnie ocieplanie się klimatu ułatwia ciepłolubnym gatunkom migracje na północ. Zjawisko to potwierdzają coraz częstsze pojawianie się w Polsce rzadkich dawniej gatunków takich jak podkowiec duży czy nocek orzęsiony i dynamiczny wzrost populacji podkowca małego. Literatura ALTRINGHAM, J.D. 1996. Bats. Biology and Behaviour. Oxford University Press, pp. 262. Oxford. CIECHANOWSKI M., SZKUDLAREK R., DUDEK I., PIKSA K. 2004. Aktywność nietoperzy w otworach kryjówek podziemnych poza okresem hibernacji w Polsce przegląd dotychczasowych danych. Nietoperze, 5(1 2): 85 94. FURMANKIEWICZ J., FURMANKIEWICZ M. 2002. Bats hibernating in the natural caves in the Polish part of the Sudetes. Przyroda Sudetów Zachodnich. Suplement 2: 15-38. FURMANKIEWICZ J., GÓRNIAK, J. 2002. Seasonal changes in number and diversity of bat species (Chiroptera) in the Stolec mine (SW Poland). Przyroda Sudetów Zachodnich. Suplement 2:49-70. 27