ZMIANY MORFOLOGII BRZEGU WYDMOWEGO MIERZEI JEZIORA JAMNO W LATACH 1998-2010

Geologia i geomorfologian n9n nsłupsk 2012, s. 125-144 Tomasz Arkadiusz Łabuz ZMIANY MORFOLOGII BRZEGU WYDMOWEGO MIERZEI JEZIORA JAMNO W LATACH 1998-2010 Słowa kluczowe: brzeg wydmowy, dynamika wydm, mierzeja jeziora Jamno Key words: dune coast, dunes dynamics, Jamno Lake Barrier WSTĘP W pracy przedstawiono wyniki dwunastoletnich badań nad dynamiką rzeźby brzegu wydmowego, prowadzonych na mierzei jeziora Jamno. Omawiany obszar jest przykładem odcinka wybrzeża narażonego na erozję w wyniku oddziaływania morza w trakcie spiętrzeń sztormowych oraz narastającej antropopresji turystycznej. CHARAKTERYSTYKA OBSZARU Mierzeja Jamna położona jest na środkowym wybrzeżu, należącym do Pobrzeża Koszalińskiego (rys. 1D). Jezioro rozwinęło się wskutek zamknięcia od północy zatoki i ujść kilku rynien lodowcowych, w ten sposób powstały m.in. zbiorniki jezior Jamno i Bukowo (Rosa 1964). Wypełnia je zagłębienie depresyjne w utworach plejstoceńskich, powstałe w okresie borealnym (ok. 9300 BP), które pomiędzy okresem atlantyckim a subatlantyckim było zatoką morską, a po odcięciu od morza mierzeją ponownie stało się jeziorem (ok. 2000 BP) (Zawadzka-Kahlau 1995 za: Wypych 1973). Obecne położenie mierzei to wynik powolnego jej wycofywania i nasuwania na jezioro z powodu erozji brzegu (Bohdziewicz 1963, Rosa 1964). Dno podbrzeża stanowią w przewadze piaski drobnoziarniste, okrywające relikty rzeźby polodowcowej, oraz równiny i terasy abrazyjno-akumulacyjne pochodzenia morskiego. Forma mierzei rozwinęła się na torfach, gytii i piaskach rzeczno-jeziornych, zlegających na morskich otoczakach i żwirze, przykrywających utwory plejstoceńskie (Bohdziewicz, Piątkowski 1963). Mierzeja zbudowana jest z piasków morskich, plażowych i eolicznych o niewielkiej miąższości, do 10 m. Od południa utwory mierzei stanowią utwory akumulacji jeziornej o miąższości do 2 m. Występują tu również pokrywy eoliczne, pojedyncze pagórki wydmowe o wysokości 2-4 m n.p.m. i pas wydm nadmorskich. 125

Rys. 1. Położenie i uwarunkowania mierzei jeziora Jamno: A spiętrzenia sztormowe powyżej stanu alarmowego (570 cm; dane Kapitanatu Portu Kołobrzeg). B- róża prędkości i kierunków wiatrów (Łabuz 1998), C tempo zmian brzegu mierzei (Zawadzka 1995), D mapa mierzei (Łabuz 2003c): a) zabudowa, b) drogi, c) wały wydm, d) ochrona brzegu, e) kilometraż, E a) wysokość, b) szerokość pasa wydm (Łabuz 2005), F przykłady szerokości pasa wydm, tempa cofania i zagospodarowania mierzei:mierzei a) budynki, drogi, b) roślinność Rys. 1. Położenie i uwarunkowania jeziora Jamno: A spiętrzenia sztormowe powyżej stanu alarmowego Fig. 1. Location andportu conditions of Jamno A i storm surgeswiatrów over alarm state1998), (570 cm; (570 cm; dane Kapitanatu Kołobrzeg), B Lake róża Barrier: prędkości kierunków (Łabuz C tempo Harbormierzei Masters(Zawadzka Office in Kołobrzeg), wind velocity and direction (Łabuz 1998), C the rate wydm, zmian brzegu 1995), D Bmapa mierzei (Łabuz 2003c): rose a) zabudowa, b) drogi, c) wały of coast changes (Zawadzka D barrier map (Łabuz a) buildings, c) duneszerokod) ochrona brzegu, e) kilometraż, E 1995), a) wysokość, b) szerokość pasa2003c): wydm (Łabuz 2005),b)Froads, przykłady coastcofania protection, e) kilometrage, Emierzei: a) dune width,drogi, b) height (Łabuz 2005), F examści pasaridges, wydm,d)tempa i zagospodarowania a)belt budynki, b) roślinność ples of dune width, erosion rate andbarrier: its development: buildings, roads,state b) vegetation Fig. 1. Location and belt conditions of Jamno Lake A storma) surges over alarm (570 cm; Harbor Masters Office in Kołobrzeg), B wind velocity and direction rose (Łabuz 1998), C the rate of coast changes (Zawadzka 1995), D barrier map (Łabuz 2003c): a) buildings, b) roads, c) dune ridges, d) coast protection, e) kilometrage, 126 belt width, b) height (Łabuz 2005), F examples of dune belt width, erosion rate and its development: E a) dune a) buildings, roads, b) vegetation

Mierzeja odgradzająca jezioro od morza ma długość około 10 km, jest wąska, o szerokości przeciętnie 480 m. Rozcięta jest przetoką łączącą jezioro z morzem. Jej ujście obecnie jest nieustabilizowane (pozostały fragmenty dawnej palisady drewnianej), co wpływa na zmiany szerokości i położenia odpływu wody. Latem przy niskim poziomie morza odpływ bywa odcięty od morza wałem brzegowym. W okresie jesienno-zimowym, podczas spiętrzeń sztormowych woda poszerza odpływ i wdziera się do jeziora, odkładając na brzegach osad i znaczne ilości materii organicznej. Cały obszar wokół jeziora Jamno wzniesiony jest zaledwie do 2 m nad poziomem morza, przed zalaniem z powodu spiętrzeń sztormowych chroni go wąski pas wydm nadmorskich (Bohdziewicz, Piątkowski 1963). Współcześnie pas ten tworzy tylko jeden wał wydmowy, przeważnie stale podcięty abrazyjne na całej swej długości. Wał ten przebiega w kierunku SW-NE i osiąga wysokość 5-8 m z kulminacjami do 18 m (rys. 1E). Jego szerokość sięga 50-100 m. Na nisko położonym nad poziomem morza zapleczu można zaobserwować ramiona wydm śródlądowych dawniej formowanych za pasem wydm nadmorskich, obecnie przez niego zasypywanych w wyniku cofania mierzei. Ramiona tych form układają się poprzecznie do współczesnej linii brzegowej, zgodnie z kierunkiem formujących je najczęstszych wiatrów (W). Plaże mają szerokość 20-40 m. Wysokość plaży nie przekracza 2 m, często po rozmyciu jej osadu widoczne są wychodnie torfów oraz pnie drzew dawnego lasu w pozycji in situ (rejon Łaz). Pomiędzy Łazami a przetoką Jamna wydma przednia jest stale abradowana i rozwiewana. Osad przewiewany jest na zaplecze, gdzie tworzy formy wędrujące. Roczny rozkład częstotliwości i prędkości wiatrów w tym rejonie decyduje o znacznych spiętrzeniach sztormowych (Rosa 1984, Zawadzka-Kahlau 1999) oraz o niekorzystnym dla rozwoju wydm kierunku przebiegu procesów eolicznych (dane pochodzą z położonego na zachód Kołobrzegu; Borówka 1999). Na podstawie róży prędkości i częstotliwości wiatrów z lat 1961-1995 w Kołobrzegu (Łabuz 1998) należy stwierdzić, że w tej części wybrzeża przeważają wiatry z sektorów W, SW, NW i NE, powodujące rozwiewanie wydm i przewiewanie osadu na ich zaplecze (tam, gdzie nie są pokryte lasem) oraz transport po plaży wzdłuż brzegu. Wiatry o prędkości powyżej 6 m/s występują najczęściej z sektorów północnych i zachodnich (rys. 1B). Wahania poziomu morza osiągają w Kołobrzegu wartość 3,4 m. W tym rejonie notuje się powolny, lecz stały wzrost średniego poziomu morza rzędu 1,2 mm/rok (Zeidler i in. 1995). Długotrwałe wiatry o dużych prędkościach od otwartego morza powodują powstawanie silnego falowania zwanego sztormowym. Najwięcej spiętrzeń w rejonie Kołobrzegu przypada na okres jesienno-zimowy. Największe sztormy, o sile 10-12 B, powstają przy wiatrach z sektora NE. W latach 1995-2010 co roku notowano 1-2 spiętrzenia sztormowe z przekroczonym alarmowym poziomem morza 570 cm. Podczas tych zjawisk woda zawsze zalewa plażę i sięga do podnóża wydmy. Wielokrotnie w przeszłości takie zjawiska powodowały rozmycie wydm i przerwanie wąskich mierzei jezior Jamno czy Bukowo (Basiński 1995), m.in. sztormy w 1962 roku silnie uszkodziły wydmy na mierzei, doprowadzając w wielu miejscach do rozerwania wałów i zagrożenia niektórych budynków w Mielnie (Bohdziewicz, Piątkowski 1963). 127

O niszczeniu mierzei świadczą znajdowane na plaży otoczaki, wymywane z erodowanego dna, oraz pnie drzew i pokłady torfów na plaży, porastające dawne zaplecze wydm (Bohdziewicz 1963, Rosa 1964). Analiza przedwojennych map niemieckich wskazuje na zgodny kierunek przemieszczania się położenia linii wody i podstawy wydmy w kierunku południowym w stronę lądu; według Zawadzkiej-Kahlau (1995, 1999) średnia prędkość cofania się podnóża wydm w tym rejonie w latach 1960-1983 wyniosła 0,3 m/rok (rys. 1C). Cały obszar mierzei i na południe od jeziora Jamno uznano za zagrożony wskutek podnoszenia się poziomu morza (Rotnicki i in. 1995). W celu ochrony wydm i nisko położonego zaplecza stosowano różne formy ochrony brzegu: od ostróg, wykonanej w latach 90. ścianki szczelnej i narzutu z gwiazdobloków (w Mielnie i fragment w Unieściu), po refulację wydmy. Planowane jest też sztuczne zasilanie najbardziej zagrożonego odcinka w okolicy przetoki. W Mielnie i Unieściu na zrefulowanej wydmie sadzono wierzby i trawy w celu stabilizacji procesów deflacyjnych. Ze względu na dużą liczbę turystów eksplorujących wydmy działania te nie przyniosły pożądanych rezultatów. Roślinność naturalna jest zdegradowana, w jej składzie gatunkowym duży udział mają gatunki synantropijne, zawleczone przez człowieka. Ponadto powstały liczne dzikie ścieżki, na osi których rozwijają się procesy deflacyjne. Pozostałe działania antropogeniczne w strefie pasa mierzei obejmują noclegową i rekreacyjną infrastrukturę turystyczną, przystań rybacką w Unieściu oraz użytkowane opuszczone tereny wojskowe pomiędzy Unieściem a Łazami. Mielno, Unieście i Łazy łączy jedna droga, poprowadzona na niskim zapleczu pasa wydmowego. Największe zamiany rzeźby mierzei zachodzą pod wpływem rozwoju funkcji turystycznych. Od lat 80., a potem w 90. przybywało obiektów w bezpośrednim sąsiedztwie jedynego wału wydmowego oraz na nim. Zbudowano promenadę na koronie wału (przerwaną w wyniku cofania brzegu), a także liczne zejścia rozcinające wał wydmowy. W ostatnich latach powstały nowe schody betonowe oraz zjazdy dla osób niepełnosprawnych w Mielnie i Unieściu. Ponadto w 2010 roku przebudowano główne zejście na plażę w Mielnie na szeroki zjazd. Na plaży lokowana jest lekka infrastruktura sezonowa, zaburzająca przebieg naturalnych procesów. Należy podkreślić, że miejscowości Mielno i Unieście to popularne ośrodki wypoczynku letniego, a masowa turystyka mocno oddziałuje na środowisko nadmorskiego pasa wydm (eksploracje, niszczenie podłoża i roślinności, śmiecenie). Obszar rozwoju tych miejscowości ogranicza niewielka szerokość mierzei (rys. 1F). Współcześnie pod zabudowę przeznacza się więc strefę położoną na brzegu jeziora, do niedawna zalewaną przy wysokich stanach wód, oraz strefę należącą do pasa wydm nadmorskich (opuszczone tereny wojskowe). Wydmy mierzei są w dużej mierze pokryte przez roślinność stanowiącą starsze etapy sukcesji. Są to rośliny charakterystyczne dla wydm żółtych i szarych już utrwalonych. Na znacznym odcinku wydmę przednią pokrywa nadmorski bór sosnowy. Na pozostałych grzbietach wałów wydmowych wzdłuż miejscowości Mielno Unieście rozpoczęły się procesy deflacyjne. Liczne niecki i rynny deflacyjne nie osłania żadna roślinność. W miejscach tych najbardziej widoczny jest tranzyt osadu przez grzbiet na zaplecze wydmy. Na zapleczu tych wałów piasek gromadzi się w postaci rozległych stożków i zasypuje las. Tam też, a nie na odmorskim stoku 128

występują rośliny wspomagające powstawanie wydm (przede wszystkim piaskownica zwyczajna). MATERIAŁ I METODY BADAŃ Pierwszym celem badań prowadzonych na mierzei w latach 1997-2001 było ustalenie rodzaju roślinności porastającej wydmy nadmorskie oraz jej wpływu na procesy eoliczne (Łabuz 2003a). Dzięki badaniom florystycznym można było określić współczesne etapy rozwoju wydm. Na tej podstawie oceniono kondycję wydm nadmorskich i procesy kształtujące je na badanym odcinku. Badania florystyczne wykonywano na wydzielonych pod względem morfologicznym pasach brzegu i nadbrzeża: plaży górnej odpowiadającej aktywnemu przedpolu wydmy przedniej, stoku odmorskim wydmy przedniej, grzebiecie wydmy przedniej oraz jej zapleczu. Jednocześnie też prowadzono badania nad wpływem różnych form antropogenicznych na rozwój rzeźby mierzei (w latach 2001-2003). W tym celu zliczano miejsca widocznej ingerencji człowieka oraz występowania obiektów i działań antropogenicznych na wydmach i w ich najbliższym sąsiedztwie (Łabuz 2001, 2002, 2003b, c). Zmiany rejestrowano wzdłuż brzegu mierzei oraz na wybranych profilach poprzecznych. W latach 1998-2003 prowadzono zwiady terenowe wzdłuż brzegu mierzei i kontrolne pomiary rzeźby na ustalonych profilach poprzecznych, by określić jej zmienność w czasie. Profile zlokalizowano w różnych częściach mierzei w celu wskazania reprezentatywnych zmian na całej jej długości. W latach 2006-2009 ponownie wykonywano badania nad zmiennością rzeźby na wybranych profilach poprzecznych brzegu. Profile wyznaczano od stabilnego podłoża mierzei, położonego na zapleczu wału wydmy nadmorskiej, i prowadzono do linii wody oraz czasami do głębokości 1 m w płytkim podbrzeżu. W trakcie tych prac zarejestrowano zmiany rzeźby związane z powstawaniem form eolicznych, np. w 2001 roku, oraz erozją wydm z powodu spiętrzeń sztormowych z lat 2001, 2003, 2004, 2006, 2007 i 2009 (rys. 1A). Łącznie wyznaczono 35 profili poprzecznych, przebiegających przez zróżnicowane morfologicznie wydmy nadmorskie. Badania nad rzeźbą podłoża polegały na rejestracji kształtu i form plaży oraz grzbietu i zaplecza wydmy przedniej (z uwzględnieniem szaty roślinnej). Zwrócono uwagę na formy abrazyjne i deflacyjne na stoku i grzbiecie wydmy przedniej (Łabuz 2005, 2007a). Prowadzono je, stosując metody niwelacji topograficznej. Wykorzystano niwelator o dokładności podwójnej niwelacji ±2 mm na kilometr oraz składanej łaty niwelacyjnej długości 5 m, wykonanej z aluminium. Pomiar prowadzono z dokładnością do 5 mm. Odległości mierzono, używając taśm mierniczych. Profile w podbrzeżu prowadzono od linii wody do głębokości 1,5 m. Dane z pomiarów w arkuszu programu Excel były zestawianie ze sobą i na tej podstawie obliczano zmiany wysokości oraz objętości form rzeźby na 1 m.b. brzegu. Objętość osadu form, tj. wydmy i plaży, liczono sumując zmiany wysokości liczone dla poszczególnych serii pomiarowych na każdym metrze długości profilu (przykładowe zestawione w tabelach 1 i 2). Do liniowej rejestracji zmian podstawy wydmy wykorzystano 129

Tabela 1 Zmiany objętości osadu wału wydmowego pokrytego lasem na 1 m.b. brzegu Table 1 The sand volume changes in dune ridge covered by forest per 1 m coast width 296 km 05.1998 07.2001 08.2002 01.2006 05.2009 11.2009 Objętość osadu wydmy/ 3 99,34 102,41* 92,17 85,00 81,77 48,71 Dune sand volume m Objętość osadu wydmy/ Dune sand volume m 3 2 4,14 4,27 4,19 3,86 3,72 3,48 /1 m * powstanie wydmy przedniej o wys./ new foredune 3 m n.p.m. Tabela 2 Zmiany objętości osadu wału wydmowego rzadko pokrytego przez niską roślinność na 1 m.b. brzegu Table 2 The sand volume changes in dune ridge rarely covered by low plants per 1 m coast width 296 km 05.1998 07.2001 08.2002 01.2006 05.2009 11.2009 Objętość osadu wydmy/ 3 206,03 130,44 99,19 106,29 97,93 136,56 Dune sand volume m Objętość osadu wydmy/ Dune sand volume m 3 2 5,57 5,43 4,72 5,06 4,66 5,69 /1 m dwukrotnie odbiornik GPS firmy Trimble GeoXH, pracujący z dokładnością poziomą 0,3 m. Na tej podstawie w systemie Microsoft Windows Mobile 5.0 oraz arkuszu Excel wyznaczono krótkookresowe zmiany położenia podstawy wydmy. W celu określenia litodynamiki podłoża przeanalizowano 120 prób osadu pobranego z powierzchni charakterystycznych form rzeźby przekroju brzegu, m.in. z: zaplecza wydmy przedniej, grzbietu, stoku, podnóża wału (plaży górnej), plaży dolnej, linii wody, rynny i pierwszej rewy w podbrzeżu. Próby pobierano w latach 1998- -2001 i 2006-2007, dwukrotnie w ciągu roku w okresie jesiennym-zimowym i wiosennym. Po wysuszeniu w piecu elektrycznym firmy Zelmer w temperaturze około 105 C próby były przesiewane na zestawie sit firmy Fritsch o rozstawie oczek co 0,5 lub 0,25 phi. Stosowano zakres sit od 0,0 do 4,0 phi. Zawartość poszczególnych frakcji osadu określono według podziału na piasek: gruboziarnisty (0,0-1,0 phi), średnioziarnisty (1,25-2 phi), drobnoziarnisty (2,25-3 phi), bardzo drobnoziarnisty (3,25-4 phi) oraz pył (poniżej 4 phi). Dane uzyskane na podstawie analizy uziarnienia zostały wpisane do programu Excel, gdzie dokonano obliczeń statystycznych polegających na określeniu procentowego udziału danej frakcji w próbce. Parametry statystyczne osadu opracowano na podstawie wzorów R.L. Folka i W.C. Warda. Obliczono średnią średnicę ziarna (Mz), wskaźnik wysortowania osadu (d) oraz określono rodzaj osadu. Sumując wartości uziarnienia z poszczególnych prób, uzyskano przeciętną wartość dla analizowanych form brzegu (rys. 2). 130

Rys. 2. Uśrednione uziarnienie osadu form brzegu (phi): Mz średnia średnica ziarna, d wysortowanie; 1 zaplecze wydmy przedniej, 1a rozwiewany stok zawietrzny, 2 grzbiet wydmy przedniej, 2a rozwiewany grzbiet wydmy przedniej, 2b akumulacja zimowa na wydmie przedniej, 3 plaża górna, 3a wydmy embrionalne, 3b akumulacja eoliczna na plaży górnej, 4 plaża dolna, 5a linia wody wiosną, 5b linia wody jesienią, 6 podbrzeże, 6a podbrzeże wiosną, 6b podbrzeże jesienią Fig. 2. Average sand parameters of the relief (phi): Mz mean, d sorting; 1 back of the foredune, 1a deflation on back slope, 2 foredune ridge, 2a deflation of the foredune ridge, 2b winter accumulation on the foredune, 3 upper beach, 3a embryo dune, 3b aeolian accumulation on upper beach, 4 lower beach, 5a water line spring, 5b water line autumn, 6 shore, 6a shore spring, 6b shore autumn Na podstawie badań prowadzonych od 1998 roku zebrano materiał, który posłużył do określenia uwarunkowań zmian rzeźby mierzei oraz kierunku jej transformacji. Do analiz wykorzystano informacje hydrometeorologiczne z Kapitanatu Portu w Kołobrzegu oraz własne dane o kierunku i prędkości wiatru pomierzonego podczas prac terenowych. Zbierane dane terenowe lokalizowano na mapach topograficznych (1:10 000 i 1:25 000). Ponadto wykonywano szkice sytuacyjne najbardziej dynamicznych odcinków brzegu. Postępujące w obrębie wydm nadmorskich zmiany rejestrowano na fotografiach. Badaniami objęto odcinek brzegu całej mierzei pomiędzy 289 i 300 km według kilometrażu Urzędu Morskiego. Są one częścią projektu nad zmianami rzeźby wydm polskiego wybrzeża (http://polishdunes.szc.pl). UZIARNIENIE OSADU PODŁOŻA WPŁYW NA BILANS PROCESÓW EOLICZNYCH Ustalono, że osad różni się na całym badanym odcinku przestrzennie i sezonowo. U podstawy wydmy piasek średnioziarnisty wynosił 75-82%, a gruboziarnisty nie- 131

132

Rys. 3. Morfodynamika wydm na wybranych profilach poprzecznych brzegu mierzei Fig. 3. Dunes morphodynamics on the selected cross-sections of the coast of barrier 133

znacznie przekraczał 2%. Zawartość frakcji piasku średnioziarnistego w wydmie przedniej wynosiła do 89%, drobnoziarnistego do 25%, a gruboziarnistego 2-3%. W większości badane formy są zbudowane z piasku średnioziarnistego (1,25-2 phi). Piasek drobnoziarnisty łącznie stanowił maksymalnie 43% osadu brzegu. W okresach występowania wiatrów o dużych prędkościach ilość piasku gruboziarnistego u podnóża wydmy wzrastała do 25%. Podczas eolicznej akumulacji u podnóża wydmy 61% stanowił osad drobnoziarnisty i 39% średnioziarnisty. Na wydmach ruchomych, niepokrytych roślinnością osad średnioziarnisty stanowił 59-66%, a drobnoziarnisty 35-40%. Frakcje drobniejsze były więc sukcesywnie wywiewane. Na najmłodszej części wału wydmy przedniej, pokrytej murawą napiaskową z domieszką pionierskich traw (stok odmorski), w warstwie osadu nawianego przez okres zimy udział piasku drobnoziarnistego wzrastał do 46-60%, a nawet do 80% (w tym resztę stanowił średnioziarnisty 19% i bardzo drobnoziarnisty 1%). Średnia średnica ziaren osadu traktowanego jako eoliczny w większości prób z wydmy i plaży górnej wahała się od 1,57 do 1,9 phi (rys. 2). Średnia średnica ziarna osadów wydmowych wyniosła 1,8 phi, a wysortowanie 0,3. Wartości te sugerują akumulację przy wiatrach o dużych prędkościach. Osad pochodzący z falowania, budujący plażę dolną, rynnę i rewę do ok. 20-40 m od brzegu, charakteryzował się większą średnicą ziarna zsumowana średnia to 1,35 phi i wysortowanie 0,6. Po okresach sztormowych średnia średnica osadu sięgała 0,5 phi, a wysortowanie nawet do 1,2. Tylko w trzech próbach ze wszystkich pobranych z form brzegu średnia średnica przekroczyła 2 phi. Jedna próba pochodziła z grzbietu wydmy przedniej, gdzie w okresie jesienno-zimowym zachodzi akumulacja eoliczna piasku drobnoziarnistego, a druga i trzecia to próby piasku z plaży górnej, w tym jedna z ponad 70% udziałem minerałów ciężkich zalegających u podnóża wydmy w pasie 5-10 m plaży. Miąższość tych osadów na plaży górnej na odcinku 294,5-297,5 km brzegu dochodzi już do 20 cm. W okresie jesienno-zimowym średnia średnica osadu eolicznego była większa niż na wiosnę. Osad gromadzący się na plaży górnej miał większą średnicę niż w typowych formach eolicznych innych brzegów wydmowych (Łabuz 2005). Nie sprzyja to procesom eolicznym transportującym osad z plaży w kierunku wydmy, ponieważ wymaga wystąpienia wiatrów o większej prędkości, zdolnych do transportu osadu o takich parametrach. SZATA ROŚLINNA ZMIANY MORFOLOGII Na większości badanego odcinka wał wydmowy jest porastany przez las sosnowy, zaś roślinność sprzyjająca akumulacji eolicznej na wydmach występuje jedynie na krótkim odcinku w Unieściu oraz w rejonie Łaz. Wiele pni drzew, które jeszcze kilka lat temu rosły na koronie wydmy (w latach 2001 i 2002), obecnie wystaje z plaży, świadcząc o intensywnym cofaniu się lądu (od 2006 roku). Stan ten pokazuje ikonografia na rysunku 3. W szacie roślinnej grzbietów wydm zaobserwowano duży udział roślinności synantropijnej, towarzyszącej przemianom naturalnej roślinności w wyniku działalności człowieka (Łabuz 2001, 2003a). W rejonie odcinków z zabudową położoną blisko brzegu rośliny były sadzone 134

135 Rys. 4. Zmiany rzeźby wału wydmowego pokrytego lasem na odcinku 295 km: A górna plaża z wydmami embrionalnymi, B podcios klifowy rozmytego wału pokrytego murawą napiaskową i trawami wydmowymi; na odcinku 294 km: C górna plaża z wydmami embrionalnymi, D podcios klifowy rozmytego wału i rozwiewany grzbiet niepokryty roślinami, plaża górna pokryta minerałami ciężkimi Fig. 4. The relief changes coastal dune covered by forest, section 295 km: A upper beach with embryo dunes, B cliffed slope of the washed ridge covered by heat and psammophilous plants; section 294 km: C upper beach with embryo dunes, D cliffed slope of the washed ridge and blown top, beach with heavy minerals

przez człowieka, jednak obumierają one z powodu braku akumulowanego osadu. Bilans osadu na tych grzbietach jest ujemny, ponieważ wiatr zwiewa piasek na ich zaplecze, gdzie znajduje się promenada spacerowa. Osad z części promenady był sukcesywnie usuwany w okresach wiosennych. Na tym przykładzie widoczny jest stopień zaburzeń naturalnego środowiska wydm w sąsiedztwie miejscowości. Na badanym odcinku wybrzeża roślinność wydmotwórcza na plaży obecnie nie występuje. Obserwowano ją jedynie w latach 1997-2001 pomiędzy 297 i 291 km brzegu (rys. 4A, C). Ponadto w rejonie tym znaleziono jedyne okazy mikołajka nadmorskiego (Eryngium maritimum), który niegdyś na mierzei Jamna rósł bardzo licznie (np. Łabuz 2007b). Obecnie pojedyncze rośliny na plaży pojawiają się pomiędzy 292 i 290 km brzegu. Mała wysokość plaży i coroczne jej niszczenie przez spiętrzenia sztormowe uniemożliwiają rozwój wydm embrionalnych. SPIĘTRZENIA SZTORMOWE EROZJA MORSKA W 1997 roku sytuacja morfologiczna wydm i plaży ukształtowana była przez silne spiętrzenia z listopada 1995 roku z poziomem wody do 1,5 m powyżej średniego i przez kilka mniejszych z 1997 roku. Płaska i wąska plaża o małej wysokości (do 1,5 m n.p.m.) w górnej części pokryta była w tym czasie nieliczną roślinnością, zatrzymującą akumulowany osad. Do 2001 roku nie notowano większych wezbrań sztormowych. Stąd stok wydmy przedniej został odbudowany, a na górnej plaży powstały wydmy embrionalne, miejscami łączące się w wał inicjalnej wydmy o wysokości do 1,5 m nad poziom plaży (rys. 4A). Jesienią 2001 roku występowały częste spiętrzenia z poziomem wody 1 m ponad średni i falowaniem powodującym napływ wody do podnóża wydmy. W tym czasie formy akumulacyjne rozwijające się od 1997 roku zostały rozmyte (rys. 3P1, P4, P5), a wał wydmy podcięty na całej długości mierzei (z wyjątkiem 290-291 km). Na górnej plaży zaobserwowano tworzącą się warstwę minerałów ciężkich, która w sezonie jesienno-zimowym występowała przez cały okres badań na odcinku 295-298 km (o miąższości do 20 cm w 2009 roku!). Pomiędzy Unieściem a przetoką jamneńską po spiętrzeniach z jesieni 2003 i 2004 roku straty wyniosły nawet do 1/3 szerokości wałów wydmowych, a w kilku miejscach grzbiet został zwężony do 2 m szerokości (Łabuz 2003c); obecnie (od 2007 roku) jest rozmyty zupełnie i tworzy go stok odlądowy o wysokości 3-5 m (295-296 km; rys. 3P4, P5, P6). Podcios klifowy wydmy od 2002 roku sięgał połowy wysokości całego wału. Te spiętrzenia powodowały stopniowe cofanie się podnóża wydmy w tempie 1-2 m rocznie. Coroczne silne oddziaływanie wody na wał uniemożliwiło odbudowę jego odmorskiego stoku, a brak roślin na plaży nie sprzyjał rozwojowi wydm embrionalnych. Osad z plaży był wywiewany do morza lub na zaplecze brzegu, także do lasu. To przyczyniało się do obniżania wysokości plaży, którą zalewał napływ podczas każdego spiętrzenia, niszczący tym samym wał wydmowy. W miejscach wytyczonych i dzikich zejść rozcinających wydmy woda wkraczała w obręb wału (skutkowało to zagrożeniem powodziowym, na które reakcją było układanie worków z piaskiem). Do 2006 roku formy te nie zostały odbudowane, a w rzeźbie wydmy zaznaczało 136

się podcięcie klifowe, sięgające od podstawy do jej grzbietu. Kolejne bardzo silne spiętrzenie sztormowe z 1.11.2006 roku spowodowało duże straty w objętości wydm pomiędzy 294 a 297 km oraz 289 a 292 km. Ponadto przez całą zimę do marca 2007 roku notowano wysoki poziom morza, co uniemożliwiało odbudowę plaży. Dodatkowo spiętrzenie sztormowe ze stycznia 2007 roku ponownie spowodowało erozję wydmy. W tym samym czasie w Mielnie został również rozmyty osad eoliczny, który gromadził się od 1998 roku na gwiazdoblokach. Woda podczas tych spiętrzeń sięgała 3,5 m n.p.m., dochodząc do tarasu widokowego przy obiekcie Floryn (rys. 3P2) i do korony niskiej wydmy pomiędzy 295-296 km (rys. 3P5, P6). Spiętrzenie sztormowe z 15.10.2009 roku (rys. 1A) spowodowało dalsze cofnięcie podstawy wydmy o kolejne 3-4 m (rys. 4B). Pomiędzy 293 a 294 km klifowy podcios wydmy osiągnął 7 m wysokości (rys. 4D), a przez całą zimę powstawały nowe osuwiska, powodujące dalszą erozję wału (rys. 3P8). Do okresu letniego 2010 roku stok wydmy na całym badanym odcinku nie został odbudowany. Jedynie punktowo u podnóża wydmy wystąpiła efemeryczna akumulacja eoliczna. W latach 2001-2010 wydmy nadmorskie na pomierzonych profilach cofnęły się średnio o 10 m. W miejscach, gdzie grzbiety były niestabilne i rozwiewane, podstawa wału wydmowego cofnęła się o 10-15 m; maksymalnie do 50 m przy przetoce. Wysokość plaży nie przekracza 2 m, co powoduje stale napływ wody podczas sztormu do podnóża wałów wydmowych i ich dalsze niszczenie. WIATR CZYNNIK EOLICZNY Procesy deflacji na wydmach nadmorskich zachodzą w miejscach występowania wiatrów niesprzyjających stabilizacji podłoża, gdzie transport i erozja przeważają nad akumulacją. Miejsca takie najczęściej są ubogie w roślinność, a nieosłonięte podłoże podatne jest na deflację. W trakcie analiz rozkładu prędkości i kierunków wiatrów w okresie 1961-2002 stwierdzono zbieżność czasu występowania wiatrów o dużych prędkościach z sektorów odmorskich z okresami powegetacyjnymi roślin porastających podłoże. Sprzyjało to rozwiewaniu grzbietów wydm, zwłaszcza w miejscach skąpo pokrytych roślinnością, zarówno z powodu cofania brzegu, jak i niszczenia pokrywy roślinnej przez turystów. Procesy te nasilały się do pierwszych lat XXI w. na obecnie opuszczonych terenach wojskowych. Rozwiewanie to odbywa się wzdłuż linii przechodzących poprzecznie do przebiegu grzbietu wydmy nadmorskiej (kierunek W, NW i N). W wyniku tego procesu powstają bramy deflacyjne, których osie pokrywają się z kierunkami najsilniejszych wiatrów występujących w okresie jesienno-zimowym. Z powodu tych wiatrów niepokryty przez roślinność wał wydmowy był rozwiewany, a jeżeli na jego zapleczu nie było lasu, wydma przesypywała się w kierunku jeziora. Sytuacja ta stale występuje pomiędzy 295 a 291 km brzegu. Tu poza licznymi rynnami rozcinającymi wał, mającymi głębokość 2-4 m i szerokość do 100 m (naliczono 52 formy), na grzbiecie i stoku zawietrznym powstają misy deflacyjne i pola deflacyjne (łącznej długości 1,5 km). W sąsiedztwie 294 km brzegu występują ostańce deflacyjne, których rozwój obserwowano od 1998 roku. Formy te to dawny wał wydmowy, którego wysokość została 137

obniżona o około 2 m, poprzecinany rynnami o głębokości 4-5 m. Na tym odcinku po każdym zdarzeniu z wiatrami o dużych prędkościach na plaży powstaje bruk deflacyjny. Ponadto w rejonie Mielna i Unieścia grzbiet wydmy rozcinają podłużne i poprzeczne rynny powstające na osi nielegalnie utworzonych (dzikich) ścieżek. Łącznie po zachodniej stronie od Unieścia do przetoki obszar ruchomego podłoża wynosi około 1,24 ha, po stronie wschodniej przetoki, na wysokości Czajcze (dawnej jednostki wojskowej) 5 ha, a na odcinku Czajcze Łazy aż 6,1 ha. Są to tereny pozbawione lasu, murawy napiaskowej i tylko sporadycznie pokryte krzewami wierzby i gatunkami roślin typowymi dla wydm ustabilizowanych. Największe zmiany położenia wału wydmowego z powodu braku stabilizującej pokrywy roślinnej zanotowano w rejonie przetoki, gdyż na jej zachodnim brzegu grzbiet wydmy nadmorskiej cofnął się od 1999 do 2010 roku o 50 m (sic!), (rys. 3P7). Z kolei w rejonie 294 i 293 km grzbiet wydmy nadmorskiej jest zupełnie rozwiany (rys. 4D), a osad na jej zapleczu tworzy efemeryczne formy barchanoidalne zasypujące drzewa (rys. 3P8, P9). Destabilizacji podłoża sprzyja w tym miejscu lokalizacja plaży nudystów, gdzie brak jakiejkolwiek infrastruktury i zakazów. Zachęca to ludzi do eksploracji i wypoczynku na wale wydmy tym samym do niszczenia roślinności i podłoża. Na odcinku 296-297 km, gdzie wydma uległa obniżeniu do 3-4 m, osad z plaży wsypuje się na zaplecze rozmytego grzbietu wydmy, tworząc co roku na mchach świeżą warstwę o miąższości do 2 cm. Procesy deflacji i akumulacji na zapleczu wydm widoczne są również na promenadzie nadmorskiej Unieście Mielno i na tarasie widokowym w Mielnie (obiekt Floryn). Pomiędzy 298,5 i 299,5 km osad z rozwiewanego stoku odmorskiego, nieporośniętego odpowiednią roślinnością, zasypuje promenadę wykonaną metr poniżej podłoża grzbietu (rys. 3P3). Taras widokowy położony na wysokości 3,5 m n.p.m., w miejscu dawnego wału wydmowego, jest co roku zasypywany osadem nawiewanym z plaży. Powstają wtedy nieregularne formy eoliczne o wysokości do 1,5 m. Przed sezonem turystycznym osad ten jest mechanicznie usuwany (na 300 km brzegu). Dominujące kierunki wiatrów sprzyjają na omawianym obszarze akumulacji eolicznej na górnej plaży, gdzie powstają efemeryczne wydmy cienie, utrwalane przez roślinność. Procesy te były obserwowane z dużym nasileniem pomiędzy 1998 a 2000 rokiem. W tym czasie nie notowano silniejszych spiętrzeń sztormowych, a na plaży rozwijała się roślinność. Z tego powodu pomiędzy 291 a 298 km tworzyło się pole inicjalnej wydmy przedniej. W szczytowej fazie rozwoju wydma ta miała wysokość do 1,5 m i szerokość 3-8 m (294-297 km). Na odcinku ze ścianką szczelną osad gromadził się na gwiazdoblokach. W kolejnych latach formy te zostały zniszczone w wyniku powtarzających się od 2001 roku spiętrzeń sztormowych, powodujących ujemny bilans osadu plaży. ANTROPOPRESJA SKUTKI MORFOLOGICZNE Na potrzeby turystyki zabudowa powstaje nie tylko na zapleczu, ale także na samej wydmie nadmorskiej. Atrakcją turystyczną Mielna jest promenada zbudowana 138

na grzbiecie wału, która w wyniku sztormów została przerwana i stanowi współcześnie dwa odrębne fragmenty. Za największą presję w strukturę wydmy można uznać taras widokowy, osłonięty opaską z tetrapodów i z ciągiem usługowym w Mielnie, który na długości 250 m zupełnie przykrywa wydmę przednią (rys. 3P2). Koło miejscowości Mielno (ok. 299,5-300,5 km) odmorski stok wydmy przedniej do dwóch trzecich jej wysokości osłonięty jest opaską betonową i umocniony narzutem z gwiazdobloków. Opaska spowodowała przerwanie transportu piasku z plaży na wał wydmowy. Z tego powodu na jego niezabudowanym grzbiecie roślinność psammofilna zajmuje niewielki procent powierzchni, a sama forma jest w fazie degradacji (Łabuz 2003b). Przy innych sztucznych przeszkodach stawianych przez człowieka na plaży górnej, takich jak zjeżdżalnie wodne, budki usługowe, schody na plażę itp., piasek osadza się wokół nich i nie zasila wału wydmy. W trakcie sezonu wypoczynkowego (po wzmożonej wiosennej akumulacji eolicznej) formy te są rozdeptywane przez wczasowiczów, a piasek trafia do morza. Duża mobilność wczasowiczów przyczyniła się do powstania na wydmach znacznej liczby zejść na plażę. W wielu przypadkach nie są one odpowiednio zabezpieczone, a często są to tylko sezonowo wydeptane ścieżki na skróty. Prowadzi to do powstawania obszarów niepokrytych roślinnością i ulegających procesom deflacyjnym w sąsiedztwie tych zejść. Powstają coraz to nowe niecki i rynny deflacyjne, którymi osad zwiewany jest na ulice miejscowości. Obecnie, pomimo zagrożeń i prezentowanych wyników badań, planuje się budowę tzw. apartamentowców blisko brzegu zarówno w rejonie Mielno Unieście, jak i na terenach na zapleczu, pomiędzy przetoką a Łazami (Czajcze). Na tych terenach znajdują się ośrodki powstałe w budynkach opuszczonych przez wojsko w latach 90. Obecnie skupiają one ruch turystyczny na nowych odcinkach mierzei, uprzednio pozbawionych turystów. ZMIENNOŚĆ RZEŹBY WYDM MIERZEI Wąski pas mierzei położony na wysokości 2-3 m n.p.m. rozciąga się od Mielna do Łaz. Wzdłuż brzegu na całym odcinku występuje jeden wał wydmowy o wysokości 6-8 m i szerokości nie przekraczającej 80 m. Wał w wielu miejscach porozcinany jest rynnami deflacyjnymi, dzielącymi go na odseparowane wzniesienia. W wielu miejscach odmorski stok wydmy jest silnie zabradowany. Na zapleczu wydmy znajduje się lekko sfalowana powierzchnia pokryta piaskami eolicznymi, obniżająca się w kierunku południowym do brzegu jeziora. W wielu miejscach powierzchnia ta została już zagospodarowana przez człowieka, a w planach są kolejne inwestycje. Na długim odcinku brzegu mierzei wał wydmowy tworzy jedynie jego oglądowy stok o wysokości nie przekraczającej 4 m n.p.m. (295-298 km). W innych rejonach grzbiet wydmy, pozbawiony roślinności, ulega intensywnemu rozwiewaniu i cofaniu w głąb mierzei (291-294,5 km; rys. 3). W ostatnich latach znacznie powiększył się obszar wydmuszysk w postaci głębokich rynien i mis deflacyjnych (292-294 km). Spowodowane to było eksploracją turystyczną opuszczonego terenu wojskowego i lokalizacją tzw. dzikiej plaży. W rejonie Mielna i Unieścia (298-300 km) osłonięty 139

Rys. 5. Typologia morfodynamiczna (za: Bohdziewicz 1963) i wysokość brzegu mierzei jeziora Jamno na podstawie badań własnych (i 1962 r. Bohdziewicz 1963): A wydmowe wybrzeże: 1 wysokie (>15 m), 2 średniej wysokości (8-15 m), 3 niskie (4-8 m), 4 bardzo niskie (<4 m); faza rozwoju: a abrazja, b akumulacja, c rozwój chwiejny, T ochrona wydmy, WE wydmy embrionalne na plaży górnej; B zmiany podstawy wydmy: a) w [m/r.], b) w [m] w okresie badań, 1998-2010 Fig. 5. The morphodynamics typology (after Bohdziewicz 1963) and height of the Lake Jamno Barrier on the basis of own research (and 1962 Bohdziewicz 1963): A dune coast: 1 high (>15 m), 2 average height (8-15 m), 3 low (4-8 m), 4 very low (<4 m), development phase: a abrasion, b accumulation, c unstable, T dune protection, We embryo dunes on the upper beach; B foot dune changes: a) in [m/year], b) in [m] per research period, 1998-2010 140

od strony morza wał ulega powolnej deflacji, jest ponadto zdegradowany i porośnięty gatunkami synantropijnymi. W rejonie Łaz na wysokości 289 km sytuacja jest podobna. Objętość osadu budującego cały wał wydmowy kurczy się szybciej na odcinkach pokrytych lasem, gdzie niemożliwe jest jego cofanie się w kierunku lądu (tab. 1). W badanych miejscach od 1998 roku jego objętość zmniejszyła się o połowę. Wał wydmowy na odcinkach pokrytych murawą cofa się, nie tracąc jednak dużo osadu, ponieważ w większości ulega on przesypywaniu w kierunku lądu (tab. 2). Pomimo zmian wysokości jego objętość na 1 m 2 nie uległa aż tak dużym zmianom. W górnej części plaży (297-295 km) występują żwirowe odsypy posztormowe oraz tworząca się warstwa minerałów ciężkich. Nachylenie plaży dochodzi do 10 stopni. Brakuje tam osadu mogącego zasilić abradowane wały wydmowe. Przemieszczanie grzbietu i podstawy wydm zachodzi w kierunku wschodnim, co jest skutkiem oddziałujących wiatrów zachodnich i ekspozycji brzegu. Zmiany te ponownie są największe na odcinkach, gdzie grzbiety pokrywa niska i rzadka roślinność muraw napiaskowych (294-293 km). W latach 1997-2001 na plaży górnej tworzyła się wydma embrionalna. Po spiętrzeniach sztormowych z lat 2001-2007 forma ta nie rozwija się, powodem jest brak osadu i niska wysokość plaży, niszczonej przez kolejne spiętrzenia. Sumaryczne zmiany położenia podstawy wydmy w badanym okresie osiągały do 2 m na rok (3 m na wysokości przetoki). Plaża nie uległa znaczącemu zwężeniu. Zmniejszyła się jedynie objętość osadu budująca tę formę, co spowodowało jej obniżenie do 1,5-2 m. W pozostałych rejonach, gdzie brzeg jest chroniony ściankami i opaskami, wydma nie cofa się, lecz plaże są coraz węższe i niższe do 1,5 m (Mielno). Badania parametryczne morfologii wydm mierzei wykazują przekształcanie całego jej odcinka w brzeg abradowany (rys. 5A). Tempo cofania jest znaczne i osiąga maksymalne wartości w rejonie przetoki (rys. 5B). DYSKUSJA I WNIOSKI Najnowsze wyniki badań prowadzonych na mierzei jeziora Jamno obejmują ostatnie 12 lat. Wydaje się to czas wystarczający do wskazania współczesnego kierunku zmian rzeźby brzegu wydmowego. W tym czasie obserwowano cykliczną dynamikę, związaną najczęściej z procesami erozji brzegu w okresach jesienno- -zimowych. Ich skutki wskazują na duże tempo cofania się brzegu wydmowego oraz znaczny ubytek osadu budującego wały i plażę z powodu licznych i silnych spiętrzeń sztormowych oraz oddziaływania wiatrów z kierunków powodujących rozwiewanie nadmorskiego wału wydmowego. Erozję wzmaga zdegradowana roślinność lub jej brak na wydmach. Dodatkowo ujemny bilans osadu plaży oraz jego skład granulometryczny uniemożliwia sezonową odbudowę wałów wydmowych. Tym naturalnym procesom sprzyja intensywna i wielokierunkowa presja człowieka. Z badań Zawadzkiej-Kahlau (1995) wynika, że mierzeja ma tendencje erozyjne. Tempo cofania się podstawy wydmy na rok jest w wielu miejscach wyższe niż średnie, wyliczone przez tę autorkę. Osiąga nawet 2-3 m na rok. Według morfologicznej 141

klasyfikacji brzegów Bohdziewicza (1963) badany odcinek brzegu od dawna wykazuje tendencje erozyjne. Współcześnie większą jego część buduje jeden niski wał wydmowy, będący w zaawansowanej erozji. Na podstawie przedstawionych wyników badań należy stwierdzić, że cały brzeg mierzei jest intensywnie erodowany. Sprzyja temu jej ekspozycja na silne spiętrzenia sztormowe powstające przy wiatrach z kierunku NW. W miejscach zastosowanych obiektów ochrony brzegu (opaski, tetrapody) cofanie jest zahamowane. Jednak plaże na tych odcinkach mierzei, podobnie jak na pozostałych, są nisko położone nad poziomem morza. Skutkuje to podejściem wody pod stok wydmy już przy niewysokim spiętrzeniu sztormowym. Badania Basińskiego (1995) podkreślały znaczne cofanie się wydm podczas spiętrzeń sztormowych i dużą stratę objętości osadu na brzegu. W ciągu ostatnich 12 lat brzeg średnio cofnął się o 10 m. W wielu miejscach rozmyciu uległ ostatni wydmowy wał nadmorski. Jego objętość zmniejszyła się o połowę. Ponadto rozwiewanie wałów i brak roślinności osłabia jego odporność na działanie falowania sztormowego. Największe tempo cofania się wydm zachodzi na odcinku 294-297 km. Z badań Zawadzkiej-Kahlau (1995) wynika, że odcinek ten charakteryzuje się odbrzegowym transportem osadów, gdzie w podbrzeżu dominują piaski średnio- i gruboziarniste. Coraz częściej zdarza się, że osad budujący plażę to żwir; ponadto brakuje osadu mogącego odbudować niszczone wały wydmowe. Wiatry z dominujących kierunków powodują przewiewanie osadu wzdłuż plaży lub na dalsze zaplecze brzegu, zwłaszcza w miejscach nieokrytych przez roślinność. Tak liczne niekorzystne uwarunkowania prowadzą do zaniku wydm i zagrożenia wąskiego pasa zaplecza mierzei, które w planach ma być pokryte nowymi inwestycjami turystycznymi. Dalszy brak reakcji odpowiedzialnych służb na naukowe wyniki doprowadzi wkrótce do katastrof związanych z zagrożeniem mienia ludzkiego i przerwania mierzei w newralgicznych punktach. Na podstawie badań dynamiki rzeźby wydm mierzei można zaproponować kilka rozwiązań systemowych. Należy rozpocząć sztuczne zasilanie brzegu w okolicy Mielna Unieścia, tak aby osad przewiewany w kierunku wschodnim prowadził do odbudowy wydm na odcinku Unieście przetoka. Dodatkowo spowoduje to poszerzenie plaży użytkowanej turystycznie w obu miejscowościach. Pas plaży szerokości 5-10 m u podnóża wydmy powinien być wyłączony z użytkowania turystycznego w celu rozpoczęcia prób odbudowy rozmytych wydm za pomocą poprzecznych do ich podstawy płotków faszynowych. Ponadto należy powstrzymać eksplorację wydm na całym odcinku i umożliwić naturalną lub wspomaganą introdukcję roślinności, która zahamuje proces deflacji grzbietów wydm. Trzeba również dokonywać okresowej refulacji plaż po wschodniej stronie mierzei w rejonie Łaz. Podjęcie tych działań powinno spowolnić obserwowane procesy erozji. W celu ich zupełnego zatrzymania najwłaściwsze byłyby zastosowanie wzdłuż brzegu oddzielnych podwodnych progów, usytuowanych w odległościach powodujących rozwój efektu tombolo, oraz cyklicznej refulacji plaży. Skoro w ciągu 12 ostatnich lat zaszły tak duże zmiany w rzeźbie ostatniego, chroniącego niskie zaplecze wału, to bez ochrony za kilka kolejnych lat wydmy znikną, a mierzeja zostanie przerwana. 142

L I T E R AT U R A Basiński T., 1995: Dune erosion during storm surges. Polish coast: past, present and future, red. K. Rotnicki, Journal of Coastal Research, Special Issue 22, s. 267-269 Bohdziewicz L. 1963: Przegląd budowy geologicznej i typów polskich wybrzeży. W: Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego. Geologia i zagadnienia pokrewne, 5, red. A. Mielczarski, Gdańsk-Poznań, s. 10-41 Bohdziewicz L., Piątkowski L., 1963: Budowa geologiczna i zagadnienia geologiczno-inżynierskie jeziora Jamno i okolicy. W: Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego. Geologia i zagadnienia pokrewne, 5, red. A. Mielczarski, Gdańsk-Poznań, s. 42-66 Borówka R.K., 1999: Zmiany intensywności potencjalnego transportu eolicznego na plażach wybrzeża kołobrzeskiego w latach 1961-1993 a morfologia i współczesny rozwój wałów wydm przednich. W: Ewolucja geosystemów nadmorskich południowego Bałtyku, red. R.K. Borówka, Z. Młynarczyk, A. Wojciechowski, Poznań-Szczecin, s. 31-35 Łabuz T.A., 1998: Potencjalne procesy eoliczne wybrzeża Zatoki Pomorskiej, Uniwersytet Szczeciński, praca magisterska niepublikowana Łabuz T.A., 2001: Ocena wpływu czynników antropogenicznych na stan środowiska wydm nadbrzeżnych w rejonie Mielna, Zesz. Nauk. Wydz. Ek. i Zarządz., Politechnika Koszalińska, 8, s. 159-171 Łabuz T.A., 2002: Wpływ antropogeniczny na środowisko wydm nadmorskich na przykładzie mierzei jeziora Jamno. W: Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, red. P. Szwarczewski, E. Smolska, Warszawa, s. 85-90 Łabuz T.A., 2003a: Szata roślinna wskaźnikiem procesów eolicznych na nadmorskich wydmach mierzei jeziora Jamno. W: Geologia i geomorfologia Pobrzeża i południowego Bałtyku 5, red. W. Florek, Słupsk, s. 97-109 Łabuz T.A., 2003b: Udział czynników antropogenicznych w kształtowaniu nadmorskich wydm w rejonie Mielna na mierzei jeziora Jamno. W: Człowiek i środowisko przyrodnicze Pomorza Zachodniego, II, Środowisko abiotyczne, red. R.K. Borówka, A. Witkowski, Szczecin, s. 66-74 Łabuz T.A., 2003c: Współczesne przekształcenia antropogeniczne środowiska wydm nadmorskich zachodniego i środkowego wybrzeża Polski. W: Człowiek w środowisku przyrodniczym zapis działalności, red. J.M. Waga, K. Kocel, Sosnowiec, s. 125-130 Łabuz T.A., 2005: Brzegi wydmowe polskiego wybrzeża Bałtyku, Czasopismo Geograficzne 76 (1-2), s. 19-47 Łabuz T.A., 2007a: Badania stanu i dynamiki środowiska wydm nadmorskich polskiego wybrzeża Bałtyku w świetle problemu cofania się brzegu morskiego. W: Rola geografii fizycznej w badaniach regionalnych. Nauki geograficzne w badaniach regionalnych, t. 1, red. R. Sołtysik, R. Suligowski, Kielce, s. 171-181 Łabuz T.A., 2007b: Evaluation of past and present sea holly (Eryngium maritimum) habitats on Polish coastal dunes, Acta Universitatis Latviensis 723, Biology, s. 99-114 Rosa B., 1964: O rozwoju morfologicznym wybrzeża Polski w świetle dawnych form brzegowych, Studia Societatis Scientiarium Torunensis V Rosa B., 1984: Rozwój brzegu i jego odcinki akumulacyjne. W: Pobrzeże Pomorskie, red. B. Augustowski, Wrocław, s. 67-119 Rotnicki K., Borówka R.K., Devine N., 1995: Accelerated sea level rise as a threat to the Polish coastal zone quantification of risk. Polish coast: past, present and future, red. K. Rotnicki, Journal of Coastal Research, Special Issue 22, s. 111-134 Zawadzka-Kahlau E., 1995: Lithodynamic processes along the Lake Jamno Spit, Geological Quaternary 39 (3), s. 423-438 143

Zawadzka-Kahlau E., 1999: Tendencje rozwojowe polskich brzegów Bałtyku południowego, Gdańsk Zeidler R.B., Wróblewski A., Miętus M., Dziadziuszko Z., Cyberski J., 1995: Wind, wave and storm surge regime at the Polish Baltic coast. Polish coast: past, present and future, red. K. Rotnicki, Journal of Coastal Research, Special Issue 22, s. 33-55 M a t e r i a ł y k a r t o g r a f i c z n e Mapa topograficzna Polski, 2003: arkusze: Mielno, Unieście, Łazy-Stanica Harcerska, Łabusz, Łazy, skala 1:10 000, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa Morphological changes of the Jamno Lake Barrier dune coast in years 1998-2010 SUMMARY The results of twelve years; research into dynamics of costal dunes on Lake Jamno Barrier was described (Fig. 1). The following aims of the studies were undertaken: description of the human impact, plants influence on aeolian processes, sand granulation affection on material budget and wind with storms regime influence. The main aim of the conducted research was morphodynamic of the coastal dune and beach influenced by mentioned factors. The results were prepared on the basis of the field studies leveling of the dunes, beach, shallow shore, GPS positioning of the dune foot and sediment sampling. Collected data were used for preparation of the relief profiles with coastal dynamic layer changes and balance of the sand dynamics of the main forms. In conclusions is visible that after 12 years this part of coast is under process of erosion and retreat. Main factor influencing beach and dune ridge is storm surge developing due to NW winds. Sand barrier is very narrow and impacted by many human activities. It is causing faster degradation of the dune belt, and deflation of the surface. Coastal dunes covered by tries have been rapidly eroded and dunes with herbaceous plants have been retreated, mostly in the south-east direction (Fig. 3). The velocity of retreat was dependent on the type of plant cover (Tab. 1, 2). The rate of erosion was even 3 m per year near channel mouth (Fig. 5). Tomasz Arkadiusz Łabuz Zakład Geomorfologii Morskiej Instytut Nauk o Morzu Uniwersytet Szczeciński ul. Mickiewicza 18 70-383 Szczecin labuztom@univ.szczecin.pl 144