. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE (Tomasz Rybak).1. PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE I JEGO ŹRÓDŁA Promieniowanie elektromagnetyczne występujące w środowisku pochodzi ze źródeł naturalnych i sztucznych. Naturalnymi źródłami promieniowania jonizującego są: 1. Kosmos (promieniowanie reliktowe, pierwotne). 2. Słońce (fale świetlne, wiatr słoneczny). 3. Wybuchy supernowych. 4. Złoża pierwiastków promieniotwórczych i ich reakcje w skorupie ziemskiej. Do naturalnych źródeł pól elektromagnetycznych mających charakter niejonizujący, zalicza się: 1. Kosmos. 2. Wyładowania atmosferyczne. 3. Ruch obrotowy Ziemi względem atmosfery i jonosfery. Wśród sztucznych źródeł promieniowania niejonizującego wymienić należy wszystkie urządzenia mające związek z energią elektryczną: 1. Instalacje elektroenergetyczne do wytwarzania i przesyłu energii elektrycznej (elektrownie, elektrociepłownie, stacje i napowietrzne linie elektroenergetyczne). 2. Instalacje i urządzenia radiokomunikacyjne (nadajniki radiowo - telewizyjne, stacje bazowe telefonii komórkowej). 3. Instalacje i urządzenia przemysłowe. 4. Urządzenia medyczne.. Urządzenia powszechnego użytku (np. sprzęt RTV, AGD, komputery, telefony komórkowe). Szczegółowe informacje dotyczące promieniowania elektromagnetycznego dostępne są na stronie internetowej ekoportal.gov.pl. W ostatnich latach znacząco wzrosła liczba stacji bazowych telefonii komórkowej, tzw. BTS-ów (ang. Base Transceiver Station). Według bazy danych btsearch.pl w województwie podkarpackim działa ok. 8 stacji bazowych. Dynamicznie wzrasta także liczba abonentów korzystających z różnego typu urządzeń mobilnych (telefony, smartfony, laptopy, tablety, modemy bezprzewodowego Internetu). Według danych GUS na koniec 211 r. w polskich sieciach komórkowych działało,72 mln kart SIM. W IV kwartale 211 r. ich liczba zwiększyła się o 1,29 mln, a w całym 211 r. aż o 3,23 mln w stosunku do liczby jaką odnotowano na koniec 21 r. Na rys..1.1. przedstawiono odsetek użytkowników sieci Internet korzystających z usług poszczególnych operatorów w latach 21-211. 2 2 21 211 % 1 1 TP PTK Centertel Polkomtel P4 PTC UPC Netia Multimedia Polska Vectra Aster Telefonia Dialog Internetia pozostali ISP Rys..1.1. Odsetek użytkowników sieci Internet korzystających z usług poszczególnych operatorów w latach 21-211 [4] 11
Raport o stanie środowiska w 211 r. Analizując wyżej przedstawione dane można stwierdzić, że korzystanie z usług telekomunikacji bezprzewodowej staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym. Wzrost liczby abonentów korzystających z usług bezprzewodowych jest niekorzystny z punktu widzenia ochrony środowiska, ponieważ skutkuje wzrostem liczby sztucznych źródeł promieniowania elektromagnetycznego (urządzenia mobilne i stacje bazowe), a w konsekwencji zwiększeniem poziomów PEM w środowisku. Operatorzy sieci komórkowych udostępniają usługi na podstawie pozwoleń radiowych wydanych przez Prezesa Urzędu Komunikacji Elektronicznej. Informacje dotyczące liczby i rodzaju wydanych pozwoleń radiowych zamieszczone są na stronie internetowej Urzędu Komunikacji Elektronicznej (http://www.uke.gov.pl). Informacje o lokalizacji oraz o liczbie fizycznie istniejących i działających stacji bazowych prezentowane i aktualizowane są na stronie internetowej wyszukiwarki btsearch.pl. Rys..1.2. Stacja bazowa cyfrowej telefonii komórkowej zlokalizowana w okolicach m. Kańczuga (powiat przeworski), 211 r. [28] Rys..1.3. Stacja bazowa cyfrowej telefonii komórkowej zlokalizowana we wsi Markowa (powiat łańcucki), 211 r. [28] W najbliższych latach należy spodziewać się znacznego wzrostu liczby radiowych urządzeń nadawczych w związku z rozbudową systemów nowoczesnej sieci cyfrowej telefonii komórkowej trzeciej generacji (systemy 3G), działających w technologii UMTS. Negatywnym skutkiem stosowania technologii bezprzewodowych będzie stopniowy wzrost zanieczyszczenia środowiska energią w postaci pól elektromagnetycznych wysokiej częstotliwości. Podobnie dostarczenie energii elektrycznej do nowych osiedli, domów oraz zakładów przemysłowych będzie skutkowało wzrostem natężeń pól elektromagnetycznych niskiej częstotliwości ( Hz). Wpływ niejonizującego promieniowania elektromagnetycznego o częstotliwościach radiowych na organizmy żywe w tym na organizm człowieka jest przedmiotem wielu badań naukowych i nie jest jeszcze w pełni rozpoznany. Według informacji zawartej w finalnym raporcie projektu Interphone, opublikowanym w październiku 211 r., wyniki badań nie potwierdziły związku pomiędzy wzrostem ryzyka zachorowalności na choroby nowotworowe, a ekspozycją na pola elektromagnetyczne pochodzące od telefonii komórkowej. W konkluzji stwierdzono ponadto, że ocena wpływu długotrwałego użytkowania telefonów komórkowych na ryzyko wystąpienia wybranych nowotworów wymaga przeprowadzenia dalszych badań. Wyniki międzynarodowych badań nad oddziaływaniem pól elektromagnetycznych niskich częstotliwości okazały się niejednoznaczne i nie wykazały bezpośredniego związku pomiędzy oddziaływaniem pól niskich częstotliwości a zapadalnością na niektóre choroby nowotworowe. Wiele publikacji dotyczących wpływu pól elektromagnetycznych na zdrowie człowieka, dostępnych jest m.in. na stronach internetowych: http://www.who.int/peh-emf/publications/en/, 12
http://www.icnirp.de/pubemf.htm,http://interphone.iarc.fr/, http://www.ciop.pl/634.html, http://www.pseoperator.pl/index.php?dzid=6&did=192..2. BADANIE I OCENA POZIOMÓW PÓL ELEKTROMAGNETYCZNYCH Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska (21) prowadzenie okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku jest zadaniem wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Ocena i obserwacja zmian poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku wykonywana jest w ramach systemu Państwowego monitoringu środowiska. Zasady prowadzenia monitoringu poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku zostały określone w rozporządzeniu w sprawie zakresu i sposobu prowadzenia okresowych badań poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku (27). Przedmiotem badań jest natężenie składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego w miejscach dostępnych dla ludności w przedziale częstotliwości co najmniej od 3 MHz do 3 MHz. W 211 r. WIOŚ w Rzeszowie kontynuował badania poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku w ramach Programu Państwowego Monitoringu Środowiska Województwa Podkarpackiego na lata 21-212. Program badań poziomów pól elektromagnetycznych na terenie województwa realizowany jest w trzyletnim cyklu pomiarowym, łącznie w 13 punktach pomiarowych rozmieszczonych równomiernie na następujących obszarach: 1. W centralnych dzielnicach lub osiedlach miast o liczbie mieszkańców większej od tys. 2. W pozostałych miastach. 3. Na terenach wiejskich. Badania poziomów pól elektromagnetycznych w 211 r. zostały przeprowadzone w 4 punktach pomiarowych. Wyniki badań nie wykazały przekroczeń dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku na obszarze województwa podkarpackiego. Ocena poziomów pól elektromagnetycznych została wykonana na podstawie rozporządzenia w sprawie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów sprawdzania dotrzymania tych poziomów (23). Zgodnie z w/w rozporządzeniem w miejscach dostępnych dla ludności dopuszczalna wartość składowej elektrycznej pola, dla częstotliwości od 3 MHz do 3 MHz i dla częstotliwości od 3 MHz do 3 GHz wynosi 7V/m. Na rys..2.1. przedstawiono miejscowości województwa, w których zarejestrowano najwyższe poziomy pól elektromagnetycznych w środowisku w 211 r. w odniesieniu do wartości dopuszczalnej Ep. Ep [V/m] 7 6 4 3 2 1,6,6,6,1,,49,42,41 7 [V/m] m. Rzeszów (o.śródmieście) m. Krosno (o.śródmieście) m. Tarnobrzeg (o.serbinów) Lubaczów (o.jagiellonów) Mielec (o.niepodległości) m. Przemyśl (o.bakończyce) m. Tarnobrzeg (o.piastów) m. Rzeszów (o.gen. Andersa) wartość dopuszczalna PEM dopuszczalny poziom składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego Ep = 7 [V/m] Rys..2.1. Miejscowości w województwie podkarpackim, w których zarejestrowano najwyższe wartości składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego Ep [V/m] w środowisku w 211 r. w odniesieniu do wartości dopuszczalnej Ep [71] 13
Raport o stanie środowiska w 211 r. Na pozostałych obszarach województwa, na których w 211 r. prowadzono pomiary PEM, poziomy pól elektromagnetycznych były niższe od wartości,4 [V/m], to jest od wartości odpowiadającej progowi czułości sondy pomiarowej. Zgodnie z wytycznymi Głównego Inspektora Ochrony Środowiska dla wyników uzyskanych na poziomie poniżej progu czułości sondy pomiarowej, jako wynik przyjęto połowę wartości czułości sondy, to jest,2 [V/m]. Przy powyższym założeniu średnie wartości składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego dla poszczególnych kategorii obszarów w województwie wyniosły odpowiednio: 1. Dla obszarów centralnych dzielnic lub osiedli miast o liczbie mieszkańców większej od tys.-,313 [V/m] +/-,63 [V/m]. 2. Dla obszarów pozostałych miast -,29 [V/m] +/-,2 [V/m]. 3. Dla terenów wiejskich -,2 [V/m] +/-,4 [V/m]. W podsumowaniu oceny należy przyjąć, że na każdym z w/w obszarów województwa podkarpackiego średnie poziomy pól elektromagnetycznych w środowisku były niższe od progu czułości sondy pomiarowej (<,4 [V/m]). Dokonując porównania wyników monitoringu PEM uzyskanych w latach 21-211, pomimo bardzo niskich wartości PEM, widoczny jest trend nieznacznego wzrostu poziomów pól elektromagnetycznych na obszarach miejskich. Ponadto należy zaznaczyć, że poziom pola elektromagnetycznego na danym obszarze jest wypadkową wielu czynników i jest wielkością zmienną w czasie, która zależy przede wszystkim od liczby i rodzaju działających w tym samym czasie źródeł promieniowania (np. liczba abonentów łącząca się w tym samym czasie z siecią). Na rys..2.2. przedstawiono średnie poziomy pól elektromagnetycznych w środowisku w trzech kategoriach obszarów w województwie podkarpackim w latach 21-211 w odniesieniu do wartości dopuszczalnej Ep. 7 7 [V/m] 6 21 211 Ep [V/m] 4 3 2 1,247,313,2,29,2,2 miasta o liczbie m. > tys. pozostałe miasta tereny wiejskie poziom dopuszczalny dopuszczalny poziom składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego Ep = 7 [V/m] Ryc..2.2. Średnie wartości składowej elektrycznej pola elektromagnetycznego Ep [V/m] w środowisku w trzech kategoriach obszarów w województwie podkarpackim w latach 21-211 w odniesieniu do wartości dopuszczalnej [71] Na podstawie wyników badań monitoringowych można stwierdzić, że poziomy promieniowania elektromagnetycznego w środowisku na obszarze województwa podkarpackiego są bardzo niskie. Uśredniony dla obszaru województwa poziom pola elektromagnetycznego w środowisku wyniósł w 211 r.,26 [V/m] +/-,2 [V/m] i stanowił niespełna 4 % poziomu dopuszczalnego. Największe średnie poziomy zanieczyszczenia elektromagnetycznego środowiska stwierdzono na obszarach miejskich. Podwyższone poziomy promieniowania elektromagnetycznego stwierdza się w szczególności w dużych miastach (m.in. Rzeszów i Krosno), na obszarze których zlokalizowana jest znaczna liczba działających w tym samym czasie źródeł pól elektromagnetycznych. Na terenach wiejskich, charakteryzujących się niewielką liczbą źródeł promieniowania, zarejestrowano niższe poziomy pól elektromagnetycznych. 14
Na rys..2.3. przedstawiono rozmieszczenie punktów pomiarowych monitoringu poziomów pól elektromagnetycznych na obszarze województwa podkarpackiego w 211 r. oraz wyniki badań poziomów pól elektromagnetycznych przeprowadzonych w środowisku w 211 r. Rys..2.3. Mapa rozkładu punktów pomiarowych monitoringu poziomów pól elektromagnetycznych w województwie podkarpackim w 211 r. oraz wyniki badań poziomów pól elektromagnetycznych przeprowadzonych w środowisku w 211 r. [2], [71] Szczegółowy wykaz obszarów województwa podkarpackiego, na których w 211 r. prowadzono badania poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz wyniki badań są dostępne na stronie internetowej WIOŚ pod adresem: http://www.wios.rzeszow.pl/pl/14,4,88,466/2/w_211_roku.html. 1