ZAWARTOŚĆ OŁOWIU, CYNKU I MIEDZI W WYBRANYCH TYPACH PRÓCHNIC LEŚNYCH DOLNEGO ŚLĄSKA

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 137-146 ANNA RUSEK, CEZARY KABAŁA, JUSTYNA DROZDOWSKA ZAWARTOŚĆ OŁOWIU, CYNKU I MIEDZI W WYBRANYCH TYPACH PRÓCHNIC LEŚNYCH DOLNEGO ŚLĄSKA CONCENTRATIONS OF LEAD, ZINC AND COPPER IN SEVERAL TYPES OF FOREST FLOOR AT THE LOWER SILESIA REGION Instytut Gleboznawstwa i Ochrony Środowiska Rolniczego, Akademia Rolnicza we Wrocławiu A bstract: The aim o f investigation was to determine the concentrations o f Pb, Zn, and Cu in selected types o f forest floor in typical pine, beech and spruce forests o f the Lower Silesia region. Sampling points were located on relatively slightly contaminated areas. Heavy metals concentrations were determined by AAS technique in solutions obtained from sample ignition followed by ash digestion with concentrated H N 0 3. Total concentration o f metals depends on forest type rather then forest floor type. Concentration o f copper and lead are higher in studied forest floors in pine forest as compared with other lowland regions o f Poland. Słowa kluczowe: próchnica leśna, ołów, cynk, miedź. K ey w ords: forest floor, lead, zinc, copper. WSTĘP Liczne badania, głównie z terenów górskich [Borkowski i in. 1993, Drozd i in. 1998, Fabiszewski, Wojtuń 1994, Kabała i in. 1997, Karczewska, Kabała 2002, Wojtkowiak 1993] nie są wystarczające do rozeznania naturalnego zróżnicowania zawartości metali ciężkich w glebach leśnych Dolnego Śląska oraz stopnia zanieczyszczenia gleb

138 A. Rusek, C. Kabała, J. Drozdowska leśnych regionu. Normy stosowane dla gleb uprawnych nie są przydatne dla gleb leśnych, ze względu na obecność próchnicy nadkładowej, która działa jak filtr zatrzymujący dopływ pierwiastków z opadu biologicznego i z zanieczyszczeń, co w pewnym zakresie modyfikuje krążenie pierwiastków w profilu glebowym [Kabała i in. 1997]. Dlatego uważa się, że dobrym narzędziem oceny stopnia zanieczyszczenia gleb obszarów zalesionych jest analiza przestrzennego zróżnicowania zawartości metali ciężkich w próchnicy nadkładowej, lepszym niekiedy niż ocena zawartości metali w poziomach mineralnych gleb [Karczewska, Kabała 2002]. Pewnym mankamentem w badaniach nad próchnicami leśnymi jest ich warstwowa budowa i dynamika sezonowa. Warstwowanie próchnic leśnych wynika z postępującej humifikacji kolejnych partii opadu organicznego i wyraża się w odmiennych właściwościach fizyko-chemicznych poszczególnych warstw [Baldock, Nelson 2000, Kabała i in. 1998]. Sezonowa zmienność próchnic leśnych dotyczy głównie próchnic typu muli, których szybka mineralizacja przyspiesza włączenie pierwiastków do poziomów mineralnych gleby i tym samym zmniejsza wartość diagnostyczną próchnicy nad-kładowej. Celem niniejszej pracy była analiza rozmieszczenia całkowitej zawartości ołowiu, cynku i miedzi w najważniejszych typach próchnic leśnych na względnie niezanieczyszczonych obszarach Dolnego Śląska. Uzyskane wyniki będą stanowiły materiał odniesienia dla badań gleb leśnych na terenach objętych zanieczyszczeniami antropogenicznymi w Polsce południowo-zachodniej, w tym również w Sudetach. MATERIAŁY I METODY Prace terenowe prowadzono w miesiącach maju i czerwcu w latach 1998-2000. Próbki pobrano z 30 punktów badawczych zgrupowanych w dziesięciu jednostkach geograficznych Niżu Śląskiego i Sudetów (rys. 1). Do badań wytypowano obszary, na których Inspekcja Ochrony Środowiska we wcześniejszych latach nie stwierdziła zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego [WIOŚ 1998]. Najbardziej charakterystycznymi typami drzewostanów są na Niżu Śląskim: bory sosnowe, najczęściej w typie siedliskowym boru mieszanego świeżego i boru świeżego oraz lasy bukowe w typie siedliskowym lasu świeżego. W Sudetach dominują bory świerkowe w typie siedliskowym boru mieszanego górskiego. Do badań wytypowano więc trzy rodzaje drzewostanów: z dominacją sosny, buka lub świerka w wariantach możliwie najbardziej typowych, z dwoma typami próchnic nadkładowych: mor oraz moder. Próbki próchnic leśnych pobierano ze wszystkich wydzielonych podpoziomów: suro winowego (Ol), występującego w obydwu typach próchnic w postaci niezbyt grubej warstwy (1-3 cm), mało zmienionego materiału roślinnego (igliwia świerka, sosny albo liści buka), detrytusowego (Of), występującego w próchnicach typu mor, w postaci kilkucentymetrowej warstwy rozdrobnionych, zwykle ciemnobrunatnych resztek roślinnych z dobrze rozpoznawalnymi strukturami tkankowymi, butwinowego (Ofh), występującego w próchnicach typu moder, gdzie resztki roślinne są w znacznym stopniu zhumifikowane i struktura tkankowa jest słabo rozpoznawalna, grubość poziomu od 4 do 8 cm,

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 139 drzewostan świerkcwy spruce forest drzewostan sosnowy pine forest drzewostan bukowy beech forest miejsca poboru prób zgodnie z łab. 1 localizationof the investigated sites according to tab. 1 RYSUNEK 1. Teren badań - FIGURE 1. The study area epihumusowego (Oh), występującego w próchnicach typu mor, złożonego z silnie zhumifikowanej, bezpostaciowej, ciemno zabarwionej lub czarnej materii organicznej, niekiedy zawierającej domieszki części mineralnych pochodzące z mineralnego podłoża; miąższość od 1 do 4 cm. Nie stosowano sztywnego schematu głębokości pobrania poszczególnych próbek próchnic nadkładowych uzależniając ją od indywidualnego wykształcenia cech morfologicznych podpoziomów próchnic. W pobranych próbkach oznaczono: - zawartość materii organicznej - metodą strat prażenia, - odczyn w wodzie destylowanej (potencjometrycznie), - całkowitą zawartość Pb, Cu i Zn - metodą atomowej spektrometrii adsorpcyjnej po uprzedniej mineralizacji próbek przez spopielenie w temperaturze 450 C i roztworzeniu w stężonym H N03.

140 A. Rusek, C. Kabała, У. Drozdowska TABELA 1. Lokalizacja miejsc poboru próbek - TABLE 1. Localization of the investigated sites Lp. No. Lokalizacja Localization Typ drzewostanu Type of forest stand Typ gleby Soil type Typ próchnicy leśnej Number of forest floor type Nizina Śląska - Silesia Lowland mor moder 1. Kotlina Milieka Milicka Basin Bór sosnowy Pine forest Gleby bielicowe Podzols 3 2 2. Równina Oleśnicka Oleśnicka Plain Bór sosnowy Pine forest Gleby rdzawe Arenosols 1 3. Równina Wrocławska Wrocławska Plain Bór sosnowy Pine forest Gleby rdzawe Arenosols 2 4. Wzgórza Trzebnickie Trzebnickie Hills Las bukowy Beech forest Gleby płowe Luvisols 3 5. Wzgórza Strzelińskie Strzelińskie Hills Las bukowy Beech forest Gleby ptowe Luvisols 4 Sudety - Sudety Mountains 6. Masyw Śnieżnika Śnieżnik Group Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 7. Rudawy Janowickie Janowickie Mountains Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 3 8. Góry Sowie Sowie Mountains Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 9. Góry Stołowe Stołowe Mountains Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 7 10. Góiy Bystrzyckie Bystrzyckie Mountains Gleby brunatne kwaśne Distric Cambisols 1 Przy oznaczaniu pierwiastków śladowych stosowano wzorce wewnętrzne w postaci referencyjnych materiałów glebowych (SRM 2709, SRM 2711, RTH 912, RTH 953) o certyfikowanej całkowitej zawartości analizowanych metali. WYNIKI BADAŃ Odczyn i zawartość materii organicznej. Analizowane próchnice leśne gleb pod borami sosnowymi i świerkowymi odznaczają się odczynem silnie kwaśnym, natomiast kwaśnym próchnice lasów bukowych. W miarę wzrostu stopnia rozkładu ph maleje z 3,9 (Ol) do 3,3 (Oh) w podpoziomach gleb borów sosnowych oraz z 3,7 (Ol) do 3,5 (Oh) pod borami świerkowymi (wartości średnie). Nie zaobserwowano spadku ph w próchnicach gleb lasów bukowych.

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 141 Wszystkie próchnice odznaczają się bardzo wysokązawartościąmaterii organicznej (57,1 96,5%), najwyższą w poziomach surowinowych (Ol), a najniższą w poziomach epihumusowych (Oh), w których wyraźnie wzrasta ilość domieszek mineralnych (głównie frakcji piasku). Ołów. W analizowanych próbkach próchnic leśnych stwierdzono ogromne zróżnicowanie zawartości ołowiu: od 12,7 do 243 mg kg-1 s.m. zależne w równym stopniu, od typu drzewostanu, co i od podpoziomu, z którego pochodziła próbka (tab. 2). Prawidłowość polegającą na wzroście średniej zawartości ołowiu wraz ze wzrostem stopnia humifikacji (01<0h<0f lub OKOfh) zaobserwowano we wszystkich badanych typach próchnic nadkładowych. Średnia zawartość ołowiu w podpoziomach Of i Ofh jest przynajmniej dwukrotnie wyższa niż w podpoziomie Ol. Różnica ta w przypadku próchnic pod drzewostanami sosnowymi bywa nawet czterokrotna. Z kolei średnie zawartości ołowiu w podpoziomach Of i Oh próchnicy nadkładowej mor są zbliżone i w borach sosnowych wynoszą: Of - 102,8 mg kg-1 s.m., Oh - 108,2 mg kg-1 s.m., natomiast w borach świerkowych: Of - 115,2 mg kg-1 s.m. i Oh - 119,2 mg kg'1s.m. (tab. 2). Zawartość ołowiu w analogicznych podpoziomach różnych typów próchnic nadkładowych, ale pod tym samym typem drzewostanu (Ol moder - Ol mor i Of mor - Ofh moder) są do siebie bardzo zbliżone (wartości uśrednione), co pozwala na wyciągnięcie wniosku, że czynnikiem decydującym o zawartości ołowiu jest skład gatunkowy drzewostanu. Średnia zawartość ołowiu w każdym z analogicznych podpoziomów próchnic nadkładowych jest najwyższa w glebach pod borami świerkowymi, najniższa pod lasami bukowymi, pod borami sosnowymi przyjmuje wartości pośrednie. Brak niestety podstaw do rozstrzygnięcia, w jakim stopniu wyższa zawartość ołowiu w próchnicy nadkładowej gleb pod drzewostanami świerkowymi w porównaniu sosnowymi wynika z naturalnych różnic w składzie pierwiastkowym igieł świerka i sosny, a w jakim z relatywnie większego narażenia górskich świerczyn na zanieczyszczenia atmosferyczne [Kocowicz 2000, Malczyk 1996, Niemyska-Łukaszuk i in. 1998a, Żołnierz i in. 1995]. Sudety podobnie jak inne graniczne pasma górskie stanowią barierę orograficzną dla przesuwających się mas powietrza, co jest podawane jako jedna z przyczyn koncentracji zanieczyszczeń [Zwoździak i in. 1993]. Cynk. Wahania zawartości cynku nie są tak wysokie jak w przypadku ołowiu i kształtują się od 26,0 do 101,0 mg kg-1 s.m. Koncentracja tego pierwiastka w poszczególnych podpoziomach próchnic leśnych generalnie zwiększa się ze wzrostem stopnia rozkładu materii organicznej, jednak różnice w zawartości nie są tak duże jak ołowiu. Zawartość cynku w podpoziomach Of (Ofh) jest na ogół tylko o 20-30% wyższa niż w poziomach Ol. Maksimum akumulacji cynku w próchnicach nadkładowych typu mor pod drzewostanami świerkowymi wypada w podpoziomie Of, podczas gdy w drzewostanach sosnowych w podpoziomie Oh. Inaczej też niż w przypadku ołowiu, najwyższa zawartość cynku została stwierdzona w próchnicach gleb lasów bukowych, a najniższa w ściółkach borów świerkowych (tab. 2 i 3). Zawartość cynku w analogicznych podpoziomach próchnic moder i mor pod drzewostanami sosnowymi sązbliżone. Natomiast w przypadku próchnic pod drzewostanami świerkowymi wyższe zawartości cynku stwierdzono w podpoziomach ektopróchnic moder niż mor (tab. 2 i 3). Miedź. Mimo bardzo dużego rozrzutu skrajnych zawartości miedzi (5,5-100,7 mg kg-1 s.m.) średnie koncentracje pierwiastka nie wykazują większego zróż-nicowania zarówno pomiędzy typami badanych ściółek, jak i podpoziomami w obrębie jednego typu

TABELA 2. Zawartość otowiu, miedzi i cynku, straty prażenia oraz ph w podpoziomach próchnic leśnych typu mor TABLE 2. Lead, copper and zinc concentrations, loss on ignition and ph of mor-type forest floor subhorizons Drzewostan Forest stand Obszar Area Bór sosnowy Pine forest Nizina Śląska Silesia Lowland Sudety Sudety Mountains Statystyka Statistics maximum minimum średnia - mean SD** maximum minimum średnia - mean SD** Podpoziomy próchnicy leśnej typu mor - Subhorizons of the mor-type forest floor 01 Of Oh LI* ph Pb Zn Cu LI* ph Pb Zn Cu LI* ph Pb Zn Cu w - in w - in w - in [%] H20 [mg/kg] [%] H20 [mg/kg] [%] H20 [mg/kg] 97,9 95,1 96,5 1,9 93,5 90,2 91,9 2,3 4,0 3.8 3.9 0,1 4,0 3,4 3,7 0,3 32,7 30,0 31,3 1,9 82,5-48,5 61.3 18.4 46,5 45,0 45,7 1,0 35.0 26.0 31,9 5Д 19.7 17.7 18.7 1,41 14.5 6.5 10,7 4,0 80,1 76,3 78,2 2,7 79.9 76.9 78,4 2,1 3,5 ЗД 3,3 0,3 3,9 3,2 3,6 0,4 120.7 85,0 102.8 25,2 141,5 94,0 115.2 24.2 Objaśnienia, Explanation: *LI - straty prażenia, loss on ignition; **SD - odchylenie standardowe, standard deviation 56,0 54,5 55,2 1,1 50.2 42.2 45,8 4,1 42,7 31,2 36,9 8,1 26,0 11,0 19,7 7,8 91,6 60,0 75,8 22,4 62.5 51.6 57,1 7,7 3,4 3.2 3.3 0,1 3,8 3,4 3,6 0,2 112,0 104,5 108,2 5,3 135,5 110,0 119,2 14,2 73,5 46.2 59,8 19.3 46,7 34,5 40,3 6,1 38,5 10,2 24,3 20,0 38,5 11,0 21,2 15,1 142 A. Rusek, С. Kabała, J. Drozdowska

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 143 TABELA 3. Zawartość ołowiu, miedzi i cynku, straty prażenia oraz ph w podpoziomach próchnic leśnych typu moder TABLE 3. Lead, copper and zinc concentrations, loss on ignition and ph of moder-type forest floor subhorizons Drzewostan- Forest stand Obszar Area Statystyka Statistics Podpoziomy próchnicy leśnej typu mor Subhorizons of the mor-type forest floor 01 Ofli LI* ph w - in H.0 Pb Zn Cu LI* ph w - in up [%] [mg/kg] [%] [mg/kg] Pb Zn Cu Bór sosnowy maximum 98,4 4,4 43,7 69,3 24,7 97,9 4,1 243,0 95,5 100,7 Pine forest minimum 90,8 3,7 16,3 46,5 11,3 76,9 3,4 72,5 29,5 21,0 Nizina Śląska średnia-mean 91,5 3,9 30,7 52,2 17,6 84,4 3,6 120,8 60,6 36,4 Silesia SD** 8,3 0,4 11,0 9,7 5,8 8,0 0,3 70,5 24,8 31,1 Lowland Bór maximum 95,8 4,8 109,5 101,0 40,9 98,4 4,6 181,0 96,1 33,0 świerkowy minimum 71,9 3,2 25,0 30,0 5,5 58,0 3,0 50,0 37,5 4,5 średnia-mean 86,5 3,7 76,8 55,1 17,0 76,4 3,6 136,3 57,4 18,9 Sudety SD** 6,6 0,5 19,9 3,9 5,9 12,5 0,2 16,7 5,3 5,1 Sudety Mountains Las bukowy maximum 97,6 5,6 28,5 69,50 20,2 94,1 5,4 63,0 99,5 27,5 Beech forest minimum 94,1 4,7 12,7 42,7 7,7 70,7 4,7 41,1 63,5 21,2 Nizina Śląska średnia-mean 95,3 3,9 19,0 54,9 14,5 82,0 5,0 50,0 80,0 24,8 Silesia SD** 1,3 0,3 5,9 10,1 4,3 8,4 0,3 8,6 14,9 2,3 Lowland Objaśnienia, Explanation: *LI - straty prażenia, loss on ignition; **SD - odchylenie standardowe, standard deviation (tab. 2 i 3). Średnia zawartość miedzi w podpoziomach próchnic leśnych rośnie wraz ze wzrostem stopnia ich humifikacji (01<0f<0h oraz 01<0fh). Jedynie w próchnicach sosnowych typu mor maksimum koncentracji miedzi przypada na poziom Of, a nie Oh, co wskazuje na możliwość uwalniania i usuwania miedzi ze ściółki podczas postępującej humifikacji [Karczewska, Kabała 2002]. Zawartość miedzi j est naj wyższa w próchnicach leśnych drzewostanów sosnowych, natomiast pod drzewostanami bukowymi i świerkowymi jest zbliżona w analogicznych podpoziomach. Przy porównaniu średnich zawartości miedzi w analogicznych podpoziomach próchnic typu mor i moder, wytworzonych pod tym samym typem drzewostanu, na ogół nie występują istotne rozbieżności. W próchnicach typu mor, tak sosnowych, jak i świerkowych, wykazano wzrost koncentracji miedzi w podpoziomie Of o około 100% w odniesieniu do podpoziomu Ol. W podpoziomach próchnic typu moder taki wzrost wystąpił tylko pod borami sosnowymi. Różnica w zawartości miedzi między podpoziomami Of i Oh próchnic świerkowych jest już nieznaczna, podobnie jak w przypadku ołowiu.

144 Л. Rusek, С. Kabała, J. Drozdowska DYSKUSJA Stwierdzone zawartości ołowiu w próchnicach nadkładowych pod drzewostanami świerkowymi są zbliżone do koncentracji stwierdzonych w Górach Stołowych [Karczewska, Kabała 2002, Szopka 2000], Rudawach Janowickich [Kabała i in. 1998], a także w Babiogórskim Parku Narodowym [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998b], natomiast zdecydowanie niższe w porównaniu z obserwowanymi w ektopróchnicach Gór Izerskich i Karkonoszy, szczególnie w ich najwyższych partiach [Drozd i in. 1995, Drozd i in. 1998, Kabała i in. 1998, Kocowi cz 2000, Skiba i in. 1995]. Większość cytowanych autorów wyraża opinię, że bardzo wysokie zawartości ołowiu, nierzadko przekraczające 200 mg kg-1 s.m. są skutkiem zanieczyszczenia środowiska. Uzyskane wyniki potwierdzają taką opinię, gdyż na relatywnie słabiej zanieczyszczonych obszarach Sudetów średnie koncentracje ołowiu wahają się od 61 do 136 mg kg-1 (w zależności od podpoziomu próchnicy leśnej). Porównując zawartości ołowiu w próchnicach nadkładowych pod borami sosnowymi Dolnego Śląska z wynikami uzyskanymi w siedliskach borowych na Niżu Polskim [Czępińska-Kamińska, Janowska 2000, Gworek, Degórski 1997,2000, Malczyk 1996] stwierdzono kilkukrotnie wyższe zawartości ołowiu w próchnicach nadkładowych nizinnej części Dolnego Śląska, szczególnie w podpoziomie Oh. Inaczej niż na Dolnym Śląsku, w Borach Tucholskich stwierdzono zmniejszanie się koncentracji ołowiu w silniej zhumifikowanych podpoziomach próchnic leśnych [Malczyk 1996]. Zaobserwowane różnice wskazują na silniejsze zanieczyszczenie antropogeniczne badanego obszaru i być może są skutkiem długotrwałych emisji z Legnicko- Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Aktualne badania z terenu byłego województwa legnickiego [Nowak i in. 2000] nie wykazują zanieczyszczenia igieł sosny ołowiem (0,8-0,2 mg kg-1). Zawartość ołowiu w poziomach surowinowych (Ol) są więc od 15 do 30 razy wyższe niż w dwuletnich igłach. Stwierdzone zawartości cynku w ektopróchnicach typu mor i moder pod borami sosnowymi Dolnego Śląska są zbliżone do średnich zawartości uzyskanych w Borach Tucholskich [Malczyk 1996] oraz w Kampinoskim Parku Narodowym [Czępińska- Kamińska, Janowska 2000], a niższe niż na terenach potencjalnie narażonych na zanieczyszczenie [Gworek, Degórski 1997]. Zawartości cynku w poziomie surowinowym (Ol) próchnic leśnych zbliżone są do ilości metalu w dwuletnich igłach sosnowych (35-40 mg kg-1) [Nowak i in. 2000], co potwierdza niski stopień koncentracji cynku w próchnicy leśnej i brak zanieczyszczenia próchnic leśnych nizinnej części Dolnego Śląska tym metalem. Zawartości cynku stwierdzone w próchnicach leśnych pod borami świerkowymi zbliżone są do ilości wykazywanych z Gór Stołowych [Karczewska, Kabała 2002], Rudaw Janowickich [Kabała i in. 1998] oraz niższych partii Karkonoszy [Skiba i in. 1995], Tatr [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998a] oraz Babiogórskiego Parku Narodowego [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998b]. Natomiast stęże-nia cynku w najwyższych partiach wymienionych masywów są nawet 3-4-krotnie większe, co dowodzi zanieczyszczenia próchnic leśnych tych obszarów. Średnie koncentracje miedzi w badanych ektopróchnicach pod borami świerkowymi zbliżone są do zawartości stwierdzonych w Babiogórskim Parku Narodowym [Niemyska-Łukaszuk i in. 1998b] i Karkonoszach [Skiba i in. 1995]. Jedynie w wyższych partiach

Zawartość ołowiu, cynku i miedzi w wybranych typach próchnic leśnych 145 tych gór oraz w Górach Izerskich [Kabała i in. 1998] koncentracje miedzi są dwukrotnie wyższe. Z kolei zawartości miedzi w próchnicach borów sosnowych na Nizinie Śląskiej są wyraźnie wyższe niż w Puszczy Kampinoskiej [Czępińska-Kamińska, Janowska 2000]. Ponieważ koncentracje miedzi z pięciu różnych regionów Dolnego Śląska są zbliżone, a dodatkowo są wyższe niż w ektopróchnicach świerkowych Sudetów, można sądzić, że wyższa zawartość miedzi na Niżu Śląskim jest skutkiem wieloletniego oddziaływania emisji z hutnictwa miedzi. Podkreślenia wymaga fakt, że w 2-letnich igłach sosny stwierdza się obecnie zawartość miedzi 5-6 mg kg-1 s.m., czyli 3-krotnie mniej niż w surowinowych podpoziomach próchnic leśnych Dolnego Śląska. WNIOSKI 1. Zawartość cynku w próchnicach leśnych pod borami sosnowymi Dolnego Śląska jest zbliżona do wykazywanych w innych regionach kraju, natomiast zawartości ołowiu i miedzi są2-3-krotnie wyższe. Koncentracje Pb, Zn i Cu w próchnicach borów świerkowych są mniejsze od stwierdzanych w wyższych partiach Sudetów i Karpat. 2. Zawartość pierwiastków śladowych rośnie w miarę wzrostu stopnia humifikacji materiału organicznego w kolejnych podpoziomach próchnic leśnych (Ol <Of <Oh). Różnica w koncentracji metali między podpoziomami Ol i Of jest na ogół znacznie większa niż między Of i Oh. 3. Zawartości metali ciężkich w analogicznych podpoziomach próchnic leśnych mor i moder wytworzonych pod tym samym typem drzewo stanu sązbliżone (szczególnie w podpoziomie Ol). 4. Wyższa zawartość miedzi i ołowiu w próchnicach leśnych Niżu Śląskiego jest prawdopodobnie efektem wieloletniego oddziaływania emisji z hutnictwa miedzi. LITERATURA BALDOCK J. A., NELSON P. N. 2000. Soil organic matter. W: Sumner M. E. (red.) Handbook o f soil science. CRC Press, Boca Raton: В -25-84. BORKOWSKI J., DIETRYCH A., KOCOWICZ A., SZERSZEŃ L. 1993: Zawartość metali ciężkich w glebach i roślinności Karkonoskiego Parku Narodowego. W: Geoekologiczne problemy Karkonoszy: 125-130. CZĘPIŃSKA-KAMIŃSKA D., JANOWSKA E. 2000. Metale ciężkie w glebach wybranych krajobrazów geochemicznych Kampinoskiego Parku Narodowego jako wskaźnik antropogenizacji środowiska. Zesz. P o b l Post. Nauk Roln, 471: 895-902. DROZD J., LICZNAR M, WEBER J., LICZNAR S., JAMROZ E., DRADRACH A., MASTAL- SKA-CETERA B., ZAWERBNY T. 1998: Degradacja gleb w niszczonych ekosystemach Karkonoszy i możliwości jej zapobiegania - Monografia. PTSH: 125 pp. DROZD J., LICZNAR M., WEBER J., 1995: Zawartość metali ciężkich w podpoziomach próchnicy nadkładowej w glebach degradowanego ekosystem u leśnego w Karkonoszach. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 418 suplement: 851-857. FABISZEWSKI J., WOJTUŃ B. 1994: Zjawiska ekologiczne towarzyszące wymieraniu lasów w Sudetach. Prace IBL, seria В nr 21/2: 195-210. GWOREK B., DEGÓRSKI M. 2000: Borówka ( Vaccinium myrtillus) oraz igły sosny (Pinus silvestris) wskaźnikami zanieczyszczeń środowiska metalami ciężkimi w wybranych siedliskach borowych na obszarze Polski. Rocz. Glebozn. 51, 1/2 79-86. GWOREK B., DEGÓRSKI M.: 1997. Pierwiastki śladowe i Fe w glebach zbiorowisk borowych. Rocz. Glebozn. 18: 19-30.

146 A. Rusek, C. Kabała, J. Drozdowska KABAŁA C., SZERSZEŃ L, BARTOSZEWSKA K. 1998. Zawartość Pb, Zn i Cu w glebach Gór Izerskich i Rudaw Janowickich jako tło dla Karkonoskiego Parku Narodowego. W: Geoekologiczne problemy Karkonoszy. Mat. z sesji nauk. w Przesiece, 15-18.10.1997, Wyd. Acarus, Poznań: 207-212. KABAŁA C., KARCZEWSKA A., SZERSZEŃ L. 1997: Formy pierwiastków śladowych w glebach leśnych Sudetów Zachodnich. W: G eologiczne problemy Karkonoszy, Materiały z sesji naukowej w Przesiece X 1997, Tom I: 213-216. KARCZEWSKA A., KABAŁA C. 2002: Pierwiastki śladowe w glebach Parku Narodowego Gór Stołowych. W: Gleby Parku Narodowego Gór Stołowych - Monografia. Wyd. Szczeliniec: 133-160. KOCOWICZ A. 2000: Porównanie zawartości wybranych metali ciężkich w darniowych i leśnych glebach górskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 471: 1005-1012. MACIASZEK W. 1983: Mikroelementy (Mn, Zn, Cu, В i Mo) w glebach leśnych wytworzonych ze skał fliszu Karpackiego. Rocz. Glebozn. 34, 3: 75-93. MALCZYK P. 1996: Metale ciężkie w glebach wybranych ekosystemów leśnych. Zesz. Probl. Post. N aukroln. 434, 2: 599-603. M EM YSKA-ŁUKASZUK J., MIECHÓWKA A., CIARKOWSKA К. 1998a: Całkowita zawartość cynku w profilach rankerów Tatrzańskiego Parku Narodowego. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 464: 301-310. NIEM YSKA-ŁUKASZUK J., MIECHÓWKA A., ZADROŻNY P., MAZUREK R. 1998b: Metale ciężkie (Cd, Cr, Cu, Mn, Ni, Pb, Zn) w wybranych glebach Babiogórskiego Parku Narodowego. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roln. 464: 311-320. NOWAK L., KUCHARZEWSKI A., KUCHARSKA B. 2000: Zawartość pierwiastków śladowych w glebach leśnych i igliwiu sosny zwyczajnej w byłym województwie legnickim. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 471: 765-772. RAPORT O STANIE ŚRODOWISKA w województwie wrocławskim w latach 1997-1998. 1998. Wojewódzka Inspekcja Ochrony Środowiska, Wrocław: 16-87. SKIBA S., DREWNIK M., SZMUC R. 1995: Zawartość metali ciężkich w powierzchniowych poziomach gleb Karkonoszy. Zesz. Probl. Post. NaukRoln. 418: 353-360. SZOPKA K. 2000: Całkowita zawartość oraz profilowe rozmieszczenie ołowiu w glebach bielicowych i brunatnych kwaśnych wytworzonych z piaskowców na terenie Gór Stołowych. Zesz. Probl. Post. N aukr oln. 471: 1159-1165. PUCHALSKI T., PRUSINKIEWICZ Z. 1975: Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego. PWRiL. WOJTKOWIAK A. 1993: Zawartość metali pochodzenia antropogenicznego w glebach zachodniej części Karkonoszy i Gór Izerskich. W: Geoekologiczne problemy Karkonoszy, Materiały sesji naukowej w Karpaczu 11-13X 1991, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego: 137-142. ZWOŹDZIAK J., ZWOŹDZI AK A, KMIEĆ G, KACPERCZYK K. 1993 : Przyczyny zanieczyszczenia atmosfery w wyższych partiach Sudetów. W: Karkonoskie Badania Ekologiczne. I Konferencja. IE PAN, Dziekanów Leśny: 19-32. ŻOŁNIERZ L., FABISZEWSKI J., MATULA J., SOBIERAJSKI Z., WOJTUŃ B. 1995: Bioindykacja zanieczyszczenia metalami ciężkimi i siarką w wyższych piętrach Karkonoszy. W: Geoekologiczne Problemy Karkonoszy. Wyd. Acadus, Poznań: 63-68. Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r M gr in. Anna Rusek Instytut G leboznaw stw a i O chrony Środow iska R olniczego AR 5 0-357 Wrocław, ul. G runwaldzka 53