SKŁAD FRAKCYJNY ZWIĄZKÓW HUMUSOWYCH EKTOPRÓCHNIC GLEB LEŚNYCH GÓR STOŁOWYCH*

Transkrypt

1 ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LXI NR 4 WARSZAWA 2010: BEATA ŁAB AZ, BERNARD GAŁKA SKŁAD FRAKCYJNY ZWIĄZKÓW HUMUSOWYCH EKTOPRÓCHNIC GLEB LEŚNYCH GÓR STOŁOWYCH* FRACTONAL COMPOSITION OF HUMUS ACIDS IN ECTOHUMUS HORIZONS OF FOREST SOILS IN THE STOŁOWE MOUNTAINS Instytut Nauk o Glebie i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu A b stra ct: This paper describes the fractional com position o f hum ic acids and physical-chem ical properties o f ectohum us horizons in forest so ils d eveloped from various parent m aterials and under beech and spruce stands. The fractional com position o f hum ic acids w as analyzed using the Tiurin m ethod [D ziadow iec, G onet 1999]. Fraction la (fiilvic fraction, consisting o f low -com pound fulvic acids, extracted in 0.05 m ol H 2S 0 4-dm_1) builds a rather insignificant part ( % Ct) o f the hum ic com pounds. The hum us is dom inated by fraction I (hum ic com pounds bound w ith calcium and m obile form s o f R 20 3, extracted in 0.1 m ol NaOH-dm "1) ( % Ct). The C /C pa relation is b elow one, indicating the prevalence o f fulvic over hum ic acids. H um ic acids bound witn Ca (C ^ -C a ) are in the range o f % in % C and rise in the deepest organic sub-horizon. N on-hydrolyzm g C is in the range o f % Ct. In all investigated ectohum us sam ples the highest degree o f hum ification w as noted in the deepest organic sub-horizon. S ło w a k lu czo w e: gleb y górskie, ektopróchnica, kw asy hum inow e, w łaściw ości optyczne. K e y w o r d s : m ountain soils, ectohum us, hum ic acids, optical properties. WSTĘP Materia organiczna jest jednym z podstawowych składników kształtujących fizyczne, chemiczne i biologiczne właściwości gleby [Gonet i in. 2007]. Właściwości próchnicy glebowej zależą natomiast od przebiegu procesu glebotwórczego i stanowią cechę charakterystyczną gleb różnych typów [Dziadowiec 1992]. Ilość substancji organicznej oraz kierunki jej transformacji w głównej mierze warunkująwięc stabilność ekosystemów leśnych [Dziadowiec 1979,1990]. W górskich siedliskach leśnych wykształca się specyficzny typ ektopróchnicy, której źródło stanowi głównie opad igliwia oraz liści z drzew, a także resztki roślinne z podszytu oraz runa leśnego [Maciaszek i in. 2001]. Analiza składu frakcyjnego związków próchnicznych w glebach leśnych terenów górskich *P raca w y k o n a n a zo sta ła w ram ach P rojektu B a d a w c z e g o nr N N

2 Skład frakcyjny związków humusowych ektopróchnic gleb leśnych. 147 prezentowana była między innymi w pracach: Kowalińskiego i in. [1973], Niemyskiej- Łukaszuk [1977], Licznara i Mastalskiej-Cetera [1997], Drozda i in. [1998], Licznara i in. [2000] oraz Jamroz [2009 a,b]. Ilościowe i jakościowe badania związków próchnicznych w glebach Gór Stołowych nie były jak dotąd prowadzone. Celem niniejszej pracy jest charakterystyka i porównanie właściwości fizyko-chemicznych oraz składu frakcyjnego związków humusowych poziomów ektopróchnicznych i endopróchnicznych gleb leśnych pod drzewostanami świerkowym oraz bukowym występującymi na terenie Gór Stołowych. MATERIAŁY I METODY Badaniami objęto podpoziomy ektopróchnicy: Ol - surowinowy i Ofh - detrytusowy oraz mineralny poziom endopróchniczny Ah z 6 profilów gleb brunatnych wyługowanych wytworzonych z margli (mułowców) gómo-kredowych, o składzie granulometrycznym gliny piaszczystej [PTG 2009], zlokalizowanych w siedlisku leśnym reprezentującym las górski świeży z drzewostanem świerkowym (3 profile) oraz z drzewostanem bukowym (3 profile). Badane gleby według klasyfikacji WRB [2006] zaklasyfikowano do Haplic Cambisols (Eutric). W profilach glebowych określono poziomy genetyczne, wyodrębniając, zgodnie z Aneksem 1 do Systematyki gleb Polski [1989] poziomy organiczne oraz poziomy mineralne. W próbkach glebowych z mineralnych poziomów próchnicznych Ah oznaczono uziamienie metodą areometryczną Bouyoucosa w modyfikacji Casagrande'a i Prószyńskiego. We wszystkich próbkach oznaczono: C organiczny metodą oksydometryczną Tiurina, ph potencjometrycznie w lmol KC1 dm"3 oraz w wodzie destylowanej, zawartość N ogółem metodą Kjeldahla na analizatorze Buchi. Skład frakcyjny związków próchnicznych analizowano zmodyfikowaną metodą Tiurina [Dziadowiec, Gonet 1999], wydzielając następujące grupy substancji humusowych: Frakcja la (fulwowa) - substancje przechodzące do roztworu podczas traktowania gleby 0,05 mol H2S04*dmf3, obejmujące niskocząsteczkowe, silnie ruchliwe połączenia organiczne, Frakcja I - substancje próchniczne wydzielone drogą wielokrotnego traktowania gleby 0,1 mol NaOH-dm"3, obejmujące połączenia wolne, związane z wapniem i niekrzemianowymi formami R Ą, Frakcja II - substancje próchniczne wydzielone podczas przemiennego traktowania gleby 0,1 mol H2S04*dm-3 i 0,1 mol NaOH-dm"3, obejmujące związki próchniczne mocniej związane z trwałymi krzemianowymi formami R Ą. Tę frakcję oznaczano tylko w poziomach mineralnych. Frakcja III - substancje próchniczne wydzielone podczas bezpośredniego traktowania gleby 0,1 mol NaOH -dm"3, obejmujące związki próchniczne związane z niekrzemianowymi formami R20 3, Ckh-Ca - kwasy huminowe związane z wapniem, wyliczone z różnicy zawartości Ckh frakcji I i Ckh Frakcji III, C niehydrolizujący - obejmujący tzw. poekstrakcyjną pozostałość, w skład której wchodzą niezhumifikowane resztki organiczne w poziomach organicznych, natomiast w poziomach mineralnych głównie huminy i ulminy. Frakcja ta wyliczona została z różnicy: C niehydr. = C org. - ( C ^. ^ + C ^, + Cfrakcjan).

3 148 B. Łabaz, B. Gałka W ekstraktach kwasów huminowych oznaczono absorbancję przy długościach fal 464 i 665 nm oraz wyliczono współczynniki absorbancji A Ą/6. WYNIKI I DYSKUSJA Analizowane podpoziomy próchnicy nadkładowej Ol i Ofh oraz mineralne poziomy endopróchniczne Ah profilów pod drzewostanem świerkowym oraz bukowym różniły się pod względem badanych parametrów fizykochemicznych. Odczyn we wszystkich badanych poziomach, według klasyfikacji gleb leśnych [Klasyfikacja gleb leśnych Polski 2000] określony został jako kwaśny oraz silnie kwaśny i wykazywał wyraźnie niższe wartości ph pod drzewostanem świerkowym (tab. 1). Różnice zaznaczyły się również w zawartościach C org. oraz N og. Zarówno w poziomach organicznych, jak i próchnicznych wyższe wartości tych parametrów notowane były pod drzewostanem świerkowym, gdzie ze względu na skład chemiczny igliwia bogatego w ligniny wytworzyła się ektopróchnica bardzo wolno ulegająca procesom mineralizacji, charakteryzująca się szerokim stosunkiem C/N. Niższe ilości C org. oraz N og., jak również węższy stosunek C/N w profilach pod drzewostanem bukowym są wynikiem intensywniej przebiegającego procesu mineralizacji opadu roślinnego łatwiej podlegającego rozkładowi. Maciaszek i in. [2001] oraz Gonet i in. [2007] podają że ektopróchnica, w której dominującymi szczątkami roślinnymi są igły świerka i sosny, zazwyczaj charakteryzują się kwaśnym odczynem, wysoką zawartością C org., niską zawartością N og. oraz szerokim stosunkiem C/N, osiągającym nawet wartości 50 i więcej, szczególnie w podpoziomach Ol czy Ofh. Prowadzi to do wyraźnego wzrostu zasobności w materię organiczną siedlisk z dominującym drzewostanem iglastym, co zaobserwowane zostało również w prezentowanych badaniach. Różnice w ilościach węgla organicznego i azotu ogółem oraz wartościach ph i stosunków C/N pomiędzy badanymi siedliskami świerkowymi i bukowymi nie wpłynęły na zróżnicowanie udziału poszczególnych frakcji związków humusowych w puli węgla organicznego. Zmiany ilościowe badanych frakcji związków próchnicznych wyraźnie uwidoczniły się natomiast pomiędzy badanymi podpoziomami Ol, Ofh i poziomem Ah. Analiza składu frakcyjnego próchnicy wykazała niewielki udział niskocząsteczkowych, silnie ruchliwych połączeń organicznych (frakcja la) (tab. 2). Poziomy próchniczne Ah zawierały zdecydowanie większą ilość tej grupy połączeń w porównaniu z podpoziomami surowinowymi Ol i detrytusowymi Olh, co potwierdziło dużą ich mobilność. Wzrost udziału frakcji la w głębszych warstwach profilów glebowych obserwowany był również w borach świerkowych Karkonoszy [Kowaliński i in. 1973; Drozd i in. 1998] oraz w moderowych ściółkach gleb brunatnych występujących na terenie Puszczy Jaworowej [Jamroz 2009 a]. Dominującą grupę w składzie frakcyjnym stanowiły związki obejmujące połączenia wolne, związane z wapniem i niekrzemianowymi formami R frakcja I. We frakcji tej, w większości badanych profilów, kwasy fulwowe przeważały nad huminowymi i to zarówno w poziomach organicznych, jak i próchnicznych. Większy udział kwasów fulwowych w stosunku do huminowych znalazł odzwierciedlenie w wartościach stosunków Ckh/Ckf, które zazwyczaj kształtowały się poniżej jedności i były wyraźnie niższe w podpoziomach Ol w porównaniu z Ofh i Ah. Niższe wartości tej relacji w powierzchniowych poziomach próchnicznych są związane z dopływem do gleby świeżej substancji organicznej, co prowadzi do powstania znacznej ilości połączeń organicznych o prostej budowie cząsteczkowej [Drozd 1973; Ciarkowska, Niemyska-

4 Skład frakcyjny związków humusowych ektopróchnic gleb leśnych TA B ELA 1. W ybrane w ła śc iw o ści badanych gleb TABLE 1. Som e properties o f investigated soils P oziom G łębo % frakcji - % o f fraction ph C org TOC N og. C/N genet. k ość N tot. S on horizon D epth [cm] D rzew ostan św ierk ow y >2,0 2,0-0,05 0,05-0,002 <0,002 ą o 1 M KC1 [g-k g-1] Ol 5-3 n.o n.o n.o n.o 3,9-5,5 3,2-4, * O fli 3-0 n.o n.o n.o n.o 3,4-5,4 2,6-4, * A h ,0-4,2 2,5-3,2 33, ,2 * D rzew ostan bukow y Ol 3-2 n.o n.o n.o n.o 5,0-5,5 4,4-4, * O fli 2-0 n.o n.o n.o n.o 4,4-5,3 3,7-4, * A h ,7-4,3 3,0-3,4 29,4-70,3 5 6,4 * O bjaśnienia: n.o - nie oznaczono; * w artości średnie z 3 profili; Explanation: n.o - not determ ined; *value with 3 profiles 10,2-12, ,0 * 4 0 * 7,91-14, ,2* 34 * 0,96-6, ,3 1 * 2 3 * 7,14-14,1 1 0,9 * 8,02-10,8 9,4 9 * 1,49-3,43 2,7 0 * * * * Łukaszuk 1998]. Przewagę kwasów fulwowych nad huminowymi w poziomach ektopróchnicy wykazali również: Niemyska-Łukaszuk [1977] badając próchnice tatrzańskich gleb leśnych, Drewnik [2006] analizując próchnice w glebach polskiej części Karpat oraz Jamroz [2009 a] badając ściółki gleb brunatnych występujących na terenie Puszczy Jaworowej. W badanych glebach zaobserwowany został większy udział frakcji Ckh-Ca w podpoziomach Ofh i poziomach Ah w porównaniu z Ol. Zależność tę prezentowali Musierowicz i Skorupska [1966], dowodząc, że wzrost udziału frakcji Ckh-Ca w głębszych poziomach genetycznych gleb leśnych może być spowodowany warunkami, jakie stwarza las, powodując przemieszczenie w głąb kwasów huminowych związanych z wapniem, względnie ich częściowe przejście w związki kwasów huminowych związanych z wodorotlenkami żelaza i glinu. Frakcja II obejmująca związki próchniczne mocniej związane z trwałymi krzemianowymi formami R,0? analizowana była jedynie w poziomach próchnicznych Ah. Jej udział był znikomy, mieścił się w przedziale od 2,20 do 5,04% Corg., natomiast wartość stosunku Ckh/Ckf w granicach 0,99-1,90. Bardzo niski udział frakcji II był wynikiem znikomej ilości frakcji iłu, z którym tworzy ona trwałe kompleksy mineralno-organiczne. Udział węgla niehydrolizującego, w skład którego w poziomach mineralnych wchodzą głównie huminy i ulminy, a w poziomach organicznych niezhumifikowane resztki organiczne, w badanych podpoziomach Ol i Ohf był wyraźnie wyższy w porównaniu z poziomami próchnicznymi Ah, w których proces humifikacji przebiegał z większą intensywnością Spadek udziału węgla niehydrolizującego w głębiej zalegających poziomach glebowych notowany był już wcześniej przez Kowalińskiego i in. [1973], Niemyską-Łukaszuk [1977], Drozda i in. [1998], Goneta i in. [2007] oraz Jamroz [2009 a, b].

5 TABELA 2a. Skład frakcyjny związków próchnicznych w % Corg. TABLE 2a. Fractional composition of humus in % of organie C (TOC) P oziom glebow y Soil horizon Frakcja la F raction la F rakcja I - Fraction I Frakcja II - F raction II C -w yd z. C -extract. w % C org. - in % o f TO C D rzew ostan św ierk ow y Ckh jcha C k f C FA C k h /C k f C H A :C FA C -w y d z. C -extract. C kh C H A w % C org. - in % o f TO C O l 1,7 3-2, ,5-2 6,8 1 0,3-1 3,3 13,1-16,2 0,6 6-1,0 1 n.o n.o n.o n.o 1,94* 26,2* 11,4* 14,8* 0,77* Ofh 0, , ,7-3 7,7 1 0,5-2 0,5 1 6,2-1 9,8 0,6 5-1,1 9 n.o n.o n.o n.o A h 2,1 6-9,5 3 1,29* 33,2* 15,5* 17,7* 0,87* 5,11* D rzew ostan bukow y 3 5,8-5 1,7 44,3* C k f C F A C k h /C k f CH ArCFA 1 7,0-2 9,6 1 5,8-3 4,6 0,4 9-1,8 7 2,2 0-3,9 4 1,0 9-2,0 8 1,1 1-1,8 5 0,9 9-1,1 2 21,6* 22,7* 0,95* 3,30* 1,70* 1,60* 1,06* O l 1,5 9-2, ,9-2 7,5 9, ,3 1 6,2-1 6,9 0,5 3-0,7 0 n.o In.o n.o n.o 1,87* 26,7* 10,2* 16,5* 0,62* Ofh 1,2 7-2, ,3-3 3,8 1 1,3-1 4,9 1 7,9-1 9,1 0,6 3-0,7 9 n.o jn.o n.o n.o 1,73* 32,1* 13,5* 18,6* 0,72* Ah 4,2 6-6, ,2-3 8,4 1 6,6-1 9,8 1 7,6-2 0,9 0,8 4-1,0 7 2,2 5-5,0 4 1,2 4-3,3 0 1,0 1-1,8 6 1,1 1-1,9 0 5,30* 37,0* 18,0* 19,0* 0,95* 3,74* 2,20* 1,54* 1,43* 75Q B. Łabaz, B. Gałka

6 TABELA 2b. Skład frakcyjny związków próchnicznych w % Corg. TABLE 2b. Fractional composition of humus in % of organic C (TOC) P oziom glebow y Soil horizon F rakcja III Fraction Tli C -w y d z. C - extract. w % C org. - D rzew ostan św ierk ow y C kh C H A in % o ft O C C k f C F A C k h /C k f C H A :C FA Cnie hydr. C -n o n extr. w % C org. in % o ft O C C kh z C a C H A C a w % C kh in % o f C H A Ol 13,7-17,4 7,22-10,2 6,29-7,24 1,11-1,60 71,0-7 2,6 3,9-30,1 27,4-2 9,0 8,4 0-9,4 0 15,8* 9,16* 6,69* 1,37* 71,8* 19,7* 28,2** 8,93* Ofh 1 4,3-2 5,1 6, ,3 3, ,5 0,3 5-3, ,5-7 1,7 2 5,5-5 7,7 2 8,3-3 8,5 4,9 2-7,7 2 19,5* 9,6* 9,93* 0,97* 65,5* 37,9* 34,5** 6,65* A h 1 6,3-3 4,1 6, ,8 4, ,5 0,2 4-2, ,9-5 6,8 3 7,0-6 1,3 4 3,2-6 5,1 3,6 1-6,3 6 D rzew ostan bukow y 22,6* 10,3* 12,3* 0,83* 47,3* 52,5* 52,7** 4,54* O l 1 4,8-1 7,4 7,5 1-8,8 5 7,3 3-8,2 5 0,9 2-1, ,9-7 2,1 1 6,6-2 1,8 2 8,7-2 9,1 5,7 7-6,2 8 16,5* 8,24* 8,22* 1,00* 71,4* 19,0* 28,6** 6,02* Ofh 18,2-20,7 8,95-10,9 8,69-9,77 0,97-1,17 6 4,4-69,5 2 0,9-31,8 30,5-3 5,6 4,43-5,12 19,2* 10,0* 9,22* 1,08* 66,2* 25,8* 33,8** 4,67* Ah 12,9-14,9 7,63-8,78 5,13-6,34 1,20-1,52 51,0-58,6 53,0-56,5 4 1,4-4 9,0 3,11-3,64 13,9* 8,07* 5,86* 1,38* 54,0* 55,2* 46,0** 3,33* O bjaśnienia: n.o - nie oznaczono; * w a rto ści średnie; **IH - stop ień hum iiikacji Explanation: n.o - not determined; *m ean value; **TH - humification degree TH A 4/6 Skład frakcyjny związków humusowych ektopróchnic gleb leśnych...

7 152 B. Łabaz, B. Gałka Jedną z podstawowych właściwości fizykochemicznych, która mówi o budowie wewnętrznej kwasów huminowych, jest gęstość optyczna. Jak podaje Kononowa [1968], gęstość optyczna substancji próchnicowych uzależniona jest od stosunku węgla w jądrze aromatycznym do węgla w rodnikach bocznych. Autorka podaje, że młodsze pod względem chemicznym kwasy huminowe odznaczają się mniejszą gęstością optyczną w porównaniu z kwasami dojrzałymi. Wynika to z dużej kondensacji jądra aromatycznego w dojrzałych kwasach huminowych, natomiast przewagi łańcuchów bocznych w kwasach młodszych. Zmiany gęstości optycznej roztworów humianów sodu z podpoziomów Ol, Ofh i poziomów Ah wyrażone były wartościami absorbancji przy długościach fal 465 nm i 665 nm oraz stosunku absorbancji A465:A (A4/6), (tab. 2). Przyjmuje się, że wartość A465 określa absorbancję substancji w początkowym stadium humifikacji, a A664 o wysokim stopniu humifikacji [Gonet, Dębska 1993; Kondratowicz-Maciejewska, Gonet 1997]. Niższe wartości stosunków absorbancji A4/6 w podpoziomach Ofh i Ah potwierdzają wzrost stopnia humifikacji poziomów głębiej zalegających zarówno na stanowisku świerka, jak i buka. Obliczone wartości stosunków absorbancji A wskazująponadto, iż próchnica gleb na stanowisku buka charakteryzuje się obecnościąkwasów huminowych o większej masie cząsteczkowej i wyższym stopniu kondensacji struktur aromatycznych w porównaniu z próchnicą gleb na stanowisku świerka. WNIOSKI 1. Na terenie Gór Stołowych występują siedliska lasu górskiego świeżego z drzewostanem świerkowym i bukowym, pod którym wykształcił się moderowy typ ektopróchnicy z dobrze zaznaczonym podpoziomem surowinowym Ol i detrytusowym Ofh. 2. Badane podpoziomy ektopróchniczne Ol i Ofh oraz mineralne poziomy endopróchniczne Ah profilów pod drzewostanem świerkowym i bukowym różniły się pod względem parametrów fizykochemicznych. Wyższe wartości C org. i N og. oraz szerszy stosunek C/N w podpoziomach organicznych i poziomach próchnicznych świadczą o wolniej przebiegającym procesie mineralizacji i większej kumulacji materii organicznej na stanowiskach świerkowych w porównaniu do stanowisk bukowych. 3. Analiza ilościowa składu frakcyjnego nie wykazała zróżnicowania między związkami próchnicznymi w podpoziomach ektopróchnicznych Ol i Ofh i próchnic wewnątrzglebowych w poziomach Ah gleb stanowisk świerkowych i bukowych. Wyraźne zróżnicowanie widoczne było natomiast między poziomami genetycznymi w obrębie badanych profilów glebowych. 4. Wzrost wartości stosunku Ckh/Ckf, spadek udziału węgla niehydrolizującego oraz niższa wartość stosunku absorbancji A4/6 w poziomach endopróchnicznych Ah świadczą o większej intensywności procesu humifikacji w tym poziomie w porównaniu z podpoziomami Ol i Ofh. 5. Próchnica kształtująca się pod bukowym drzewostanem charakteryzuje się obecnością kwasów huminowych o większej masie cząsteczkowej i wyższym stopniu kondensacji struktur aromatycznych w porównaniu z próchnicą gleb pod drzewostanem świerkowym, na co wskazują niższe wartości stosunków absorbancji A4/6

8 Skład frakcyjny związków humusowych ektopróchnic gleb leśnych LITERATURA CIARKOWSKA K., NIEMYSKA-ŁUKASZUK J. 1998: Wpływ sposobu użytkowania na zawartość i jakość połączeń próchnicznych rędzin gipsowych Niecki Nidziańskiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 460: DREWNIK M. 2006: Tempo rozkładu materii organicznej w glebach górskich Karpat. Zesz. Probl. Post. Nauk Roi. 464: DROZD J. 1973: Związki próchniczne niektórych gleb na tle ich fizykochem icznych w łaściw ości. Rocz. Glebozn. 24, 1: DROZD J., LICZNAR M., WEBER J., LICZNAR S. E., JAMROZ E., DRADRACH A., M ASTALSKA- CETERA B., ZAWERBNY T. 1998: Degradacja gleb w niszczonych ekosystemach Karkonoszy i możliwości jej zapobiegania. Monografia PTSH, Wrocław: 125 ss. DZIADOWIEC H. 1979: Zmiany składu chemicznego ściółek leśnych w procesie rozkładu: Próchnica gleb górskich, Wyd. PTG, Warszawa - Toruń: DZIADOWIEC H. 1990: Rozkład ściółek w wybranych ekosystemach leśnych (mineralizacja, uwalnianie składników pokarmowych, humifikacja). Rozprawy UMK, Toruń: 137 ss. DZIADOWIEC H. 1992: Ekologiczna rola próchnicy glebowej. Zesz. P robl Post. Nauk R oi 411: DZIADOWIEC H., GONET S. 1999: Przewodnik metodyczny do badań materii organicznej gleb. Prace Komisji Naukowych PTG 120: 66 ss. GONET S., DĘBSKA B. 1993: Charakterystyka kwasów huminowych powstałych w procesie rozkładu resztek roślinnych. Zesz. Probl. Post. Nauk. Roi. 411: GONET S., DĘBSKA B., ZAUJEC A., BANACH-SZOTT M., SZOMBATHOWA N. 2007: Wpływ gatunku drzew i warunków glebowo-klimatycznych na właściwości próchnicy gleb leśnych - Rola materii organicznej w środowisku. PTSH, Wrocław: JAMROZ E a: Charakterystyka próchnic gleb w rejonie Puszczy Jaworowej w Górach Bialskich. Rocz. Glebozn. 60, 2: JAMROZ E b: Wpływ zrębu zupełnego na właściwości związków próchnicznych bielic w rejonie Masywu Śnieżnika. Rocz. Glebozn. 60, 4: KLASYFIKACJA GLEB LEŚNYCH POLSKI 2000: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. Warszawa: 128 ss. POLSKIE TOWARZYSTWO GLEBOZNAWCZE 2009: Klasyfikacja uziamienia gleb i utworów mineralnych - PTG Rocz. Glebozn. 60, 2: KONDRATOWICZ-MACIEJEWSKA K., GONET S. 1997: Charakterystyka preparatów humusowych powstałych z oxhumolitów. Humic Subst. Envirion.l: KONONOWA M. 1968: Substancje organiczne gleb. Państwowe Wyd. Roi. i Leśne., Warszawa: 390 ss. KOWALIŃSKI S., DROZD J., LICZNAR S. 1973: Mikromorfologiczna i chemiczna charakterystyka związków próchnicznych w niektórych glebach Karkonoszy. Rocz. Glebozn. 24? 1: LICZNAR S. E., MASTALSKA-CETERA B. 1997: Wpływ zbiorowisk roślinnych kosodrzewiny i kostrzewy niskiej na właściwości i skład frakcyjny związków próchnicznych bielic Karkonoskiego Parku Narodowego. Geoekologiczne Problem y Karkonoszy 1: LICZNAR S. E., ŁABAZ B., LICZNAR M. 2000: W łaściwości fizykochemiczne i skład frakcyjny związków próchnicznych w różnie degradowanych ekosystemach kosodrzewiny Pinus mugo. Opera Corcontica 37: MACIASZEK W., GRUBA P, LASOTA J., LATO J., WANIC T., ZWYDAK M. 2001: Właściwości utworów organicznych wytworzonych z leżaniny drzew w wybranych rezerwatach ścisłych Polski południowej. Wyd. AR w Krakowie: 69 ss. MUSIEROWICZ A., SKORUPSKA T. 1966: Frakcje związków humusowych czamoziemu, czarnych ziem i rędzin. Rocz. Nauk RoIn. 91-A -l: NIEMYSKA-ŁUKASZUK J. 1977: Charakterystyka próchnicy niektórych leśnych gleb tatrzańskich. Część II. Skład frakcyjny połączeń próchnicznych. Rocz. Glebozn. 28, 1: SYSTEMATYKA GLEB POLSKI 1989: Rocz. Glebozn. 40, 3/4: 150 ss. WORLD REFERENCE BASE FOR SOIL RESOURCES. 2006: Food and Agriculture Organization o f the United Nations. World Soil Resources Reports 103. Rome: 132 ss. Dr inż. Beata Łabaz Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu ul Grunwaldzka 53, Wrocław, beata. labaz@up. wroc.pl