6 Spis treści Wstęp 7 Przyjaźń 11 Miłość 19 Szczęście nieszczęście 27 Prawo 39 Krzywda i sprawiedliwość 47 Państwo i ustrój 53 Bogactwo i bieda 61 Rozum i głupota 75 Bogowie 93 Umiarkowanie 103 Filozofia i nauka 111 Dobro i zło 119 Człowiek 125 Walka 137 Życie 145 Grecka aretè 153 Prawda i piękno 161 Obyczaje i wychowanie 167 Starość i śmierć 177 Natura 189 Przyczyna i nadzieja 193 Słowa i mówcy 197 Czyny i trud 205 Choroby i lekarstwa 211 Przyroda i świat 217 Mężczyzna i kobieta 221 Małżeństwo 227 Rodzina i młodość 233 Czas 241 Los 245 Dusza i sumienie 253 Przyjemność i rozkosz 257 Uczta 261 Charaktery 267 Ból i smutek 275 Aneks 279 Bibliografia 285
WSTĘP 7
8 Wstęp Wyraz s e n t e n c j a pochodzi od łacińskiego słowa sententia i oznacza, według słownika terminów literackich, ogólną myśl natury etycznej, psychologicznej lub filozoficznej, sformułowaną w sposób zwięzły i dobitny. Zajrzyjmy jeszcze do słownika łacińsko-polskiego i spójrzmy na znaczenie wyrazu sententia. Oznacza on mniemanie, pogląd, ale także zdanie, przysłowie. Książka ta zawiera sentencje dobrane według obu tych definicji, a zatem są to krótkie zdania zawierające jakąś myśl, która nawet w dzisiejszych czasach jest wciąż aktualna. Pojęcie Grecji jako państwa w starożytności nie istniało. Była to federacja samodzielnych państw miast (gr. poleis), które tylko na czas wojny łączyły się ze sobą określonym sojuszem. Grecja starożytna nazywana jest kolebką kulturalną Europy. To o niej możemy powiedzieć, że jako pierwsza na starym kontynencie miała wysoko rozwiniętą kulturę, obejmującą filozofię, sztukę, literaturę czy architekturę. I w każdej z tych dziedzin twórcy greccy osiągnęli swoisty szczyt rozwoju, mimo pewnego rodzaju izolacji wynikającej z odrębności każdego polis. Ale chyba dobrze się stało, że nie doszło w epoce klasycznej Grecji, czy nawet późniejszej, do zjednoczenia ich terytorium, bo dzięki temu możemy podziwiać różnorodność zarówno w języku (różne dialekty), obyczajach, jak i w sztuce, literaturze czy filozofii. Kiedy w III w. p.n.e. w całej Grecji zapanował język koine, możemy się pokusić o stwierdzenie, że pewne elementy kultury zubożały, ale jednocześnie na ich miejsce napłynęły elementy kultury wschodniej czy rzymskiej, które uzupełniły i na pewno wzbogaciły kulturę grecką.
Wstęp Mówi się, że przysłowia są mądrością narodu. Patrząc na kulturę starożytnych Greków i jej bogactwo, możemy stwierdzić to bezsprzecznie. Książka ta jest jedynie małą cząstką tej mądrości, wybraną z przebogatej literatury starożytnej, która do naszych czasów zachowała się tylko w pewnej części. Jeszcze kilka słów o samych autorach uwzględnionych w tym zbiorze i kompozycji. Postanowiłam dokonać wyboru sentencji, wyznaczając ramy czasowe od na pół legendarnego Homera do epoki hellenistycznej. Jest to więc przedział czasowy obejmujący około dziewięciu wieków. Zna - lazły się tu sentencje zawarte u najstarszych poetów (tj. Safona, Alkajos, Bakchylides), poprzez wiek V i najbardziej w tym okresie rozwiniętą tragedię i filozofię. Tu na pierwsze miejsce wysuwa się twórczość Eurypidesa i jego dzieła nasączone wręcz powiedzeniami, sentencjami i mądrościami, które aktualne są zawsze. Mamy tu także sentencje zaczerpnięte z komedii Menandra czy wreszcie poezji aleksandryjskiej, która, mimo swojej zwięzłości i błahości w treści, zawiera jednak mnóstwo mądrości dotyczącej życia człowieka tamtej epoki, ale też bardziej ogólne, pasujące do każdego miejsca i czasu. Jeśli chodzi o samą kompozycję książki, to sentencje zostały podzielone na kategorie, takie jak np. przyjaźń, obyczaje i wychowanie, grecka aretè i inne, dzięki czemu łatwiej będzie czytelnikowi zapoznać się z całym zbiorkiem. Na końcu dołączony został aneks zawierający wybrane sentencje napisane w oryginale dla tych, którzy chcieliby zobaczyć, jak wyglądał język starożytnych poetów i filozofów. 9
10 Wstęp Jaki był cel napisania tego zbiorku? Przede wszystkim zebranie w jednym miejscu, i przynajmniej w niewielkim stopniu, sentencji rozproszonych po całej literaturze greckiej. Dzięki temu powstał swoisty przegląd całej literatury od czasów najdawniejszych do epoki, kiedy wspaniałość świata greckiego zostaje powoli przysłaniana przez wzrastające imperium rzymskie. Po drugie to udostępnienie czytelnikowi kolejnej pozycji mówiącej o świecie starożytnym i jego kulturze poprzez słowa, jakich starożytni Grecy sami używali, aby go lepiej zrozumieć i objąć. Autorka
PRZYJAŹŃ 11
12 Przyjaźń Niech mnie bogowie strzegą od przyjaciół. Z nieprzyjaciółmi sam sobie dam radę. (Antygon III Doson) Drogi przyjaciel Plato, ale droższa prawda. (Arystoteles) Mieć wielu przyjaciół, to nie mieć żadnego. (Arystoteles) Nie ma przyjaźni w złym. (Arystoteles) By zapragnąć przyjaźni, nie potrzebujesz wiele czasu, ale sama przyjaźń jest owocem, który dojrzewa powoli. (Arystoteles) Doskonała przyjaźń rodzi się między dobrymi oraz między tymi, którzy osiągnęli jednoczący stopień cnoty. (Arystoteles) Prawdziwi przyjaciele to ci, którzy bezinteresownie pragną dobra swoich przyjaciół. (Arystoteles) Chętniej rozsądzam sprawy między wrogami niż między przyjaciółmi, bo z przyjaciół w każdym razie jedna strona stanie się moim wrogiem, z wrogów jedna ze stron przyjacielem. (Bias z Prieny) Chętniej idź do przyjaciół, gdy są w biedzie, niż gdy ich spotka powodzenie. (Chilon) Lepsza przyjaźń jednego człowieka rozumnego niż wszystkich głupców. (Demokryt z Abdery)
Przyjaźń Inne psy kąsają wrogów, ja przyjaciół dla ich dobra. (Diogenes z Synopy) Przyjaciel jedna dusza w dwóch ciałach. (Diogenes Laertios) Nie skarby są przyjaciółmi, ale przyjaciel skarbem. (Epiktet) Gdy prosi cię nieprzyjaciel, spełń jego prośbę, ale strzeż się go potem podwójnie. (Epikur) My nie tyle potrzebujemy pomocy przyjaciół, co wiary, że taką pomoc możemy uzyskać. (Epikur) Przyjaźń jest najlepszą gwarancją bezpieczeństwa nawet w naszych ograniczonych warunkach. (Epikur) Posiadanie przyjaciela czyni nasze życie naprawdę szczęśliwym. (Epikur) Przyjaźń jest najpiękniejszym ze wszystkich prezentów, jakimi możemy zostać obdarowani, aby uszczęśliwić swoje życie. (Epikur) Ze wszystkich środków, jakie ofiarowuje nam mądrość, abyśmy mogli osiągnąć szczęście w życiu, nic nie jest skuteczniejsze, płodniejsze ani słodsze od przyjaźni. (Epikur) 13