ZNACZENIE EKSTENSYWNEGO UŻYTKOWANIA ŁĄKOWO- PASTWISKOWEGO WE WDRAŻANIU ZASAD CROSS- COMPLIANCE W OBSZARACH GÓRSKICH Prof. dr hab. Stanisław Twardy, Dr hab. inż. Marek Kopacz, prof. nadzw. ITP Instytut Technologiczno-Przyrodniczy, Małopolski Ośrodek Badawczy www.itp.edu.pl
Cel pracy Celem pracy była ocena zmian w zakresie produkcji rolniczej oraz sposobie i poziomie gospodarowania na trwałych użytkach zielonych w kontekście możliwości wdrażania zasad wzajemnej zgodności (z ang. cross compliance) wśród rolników, zamieszkujących i gospodarujących w terenach górskich.
Mogilany Skawina - obszar wiejski Wieliczka - obszar wiejskibiskupice Dobczyce - obszar wiejski Siepraw Gdów Nowy Wiśnicz - obszar wiejski Bochnia [cz.1] Nowy Wiśnicz - miasto Gnojnik Usytuowanie obu zlewni badawczych względem siebie Myślenice - obszar wiejski Dobczyce - miasto LanckoronaSułkowice - obszar wiejski [cz.1] Łapanów Raciechowice Sułkowice - miasto Myślenice - miasto Sułkowice - obszar wiejski [cz.2] Jodłownik Wiśniowa Budzów Pcim Trzciana Lipnica Murowana Czchów - miasto Żegocina Iwkowa Laskowa Tokarnia Maków Podhalański - obszar wiejski Jordanów [cz.1] Lubień Mszana Dolna (gm. miejska) Jordanów Mszana Dolna Bystra-Sidzina Rabka - miasto Jordanów [cz.2] Niedźwiedź Dobra Tymbark Łososina Dolna Limanowa (gm. miejska) Limanowa Słopnice Chełmiec [cz.1] Łukowica Kamienica Podegrodzie Spytkowice Rabka - obszar wiejski Raba Wyżna Jabłonka Ochotnica Dolna Łącko Stary Sącz - miasto Stary Sącz - obszar wiejski Czarny Dunajec Nowy Targ (gm. miejska) Nowy Targ Rytro Czorsztyn Krościenko nad Dunajcem Szczawnica Szaflary Łapsze Niżne Biały DunajecBukowina Tatrzańska Zlewnie górnego Dunajca po przekrój w Krościenku oraz górnej Raby po przekrój w Dobczycach. Kościelisko Zakopane Poronin Sąsiadują one ze sobą, a ich łączna powierzchnia obejmuje powierzchnię około 3650 km 2.
Zasada wzajemnej zgodności (ang. cross-compliance) to nowy element WPR, który warunkuje otrzymywanie płatności przez rolników od kompleksowego przestrzegania już obowiązującego prawodawstwa krajowego i unijnego. Zasada wzajemnej zgodności dotyczy: przestrzegania minimalnych norm Dobrej Kultury Rolnej zgodnej z ochroną środowiska, ochrony dzikiego ptactwa oraz siedlisk przyrodniczych i dzikiej fauny i flory, ochrony środowiska przed zanieczyszczeniami wynikającymi z prowadzonej w gospodarstwie działalności, identyfikacji i rejestracji zwierząt, wytwarzania produktów rolniczych w sposób nie zagrażający zdrowiu ludzi i zwierząt oraz zdrowotności roślin, zapewnienia warunków dobrostanu zwierząt.
OBSZARY WYMOGÓW CROSS COMPLIANCE 1. Dobra Kultura Rolna oraz podstawowe wymogi z zakresu gospodarowania (Statutory Management Requirements SMR) 2. Obszar A (obowiązuje od 1.01.2009 r.), który obejmuje: Zagadnienia ochrony środowiska naturalnego, Identyfikację i rejestrację zwierząt; 3. Obszar B (obowiązuje od 1.01.2011 r.), który obejmuje: Zdrowie publiczne, Zdrowie zwierząt, zgłaszanie niektórych chorób zakaźnych zwierząt, Zdrowotność roślin; 4. Obszar C (obowiązuje od 1.01.2013 r.), który obejmuje: Dobrostan zwierząt.
Dobra Kultura Rolna - zgodna z ochroną środowiska PRZECIWDZIAŁANIE EROZJI GLEBY I OCHRONA GLEBY (wybrane zagadnienia) Zasady dotyczące minimalnej pokrywy glebowej Grunt orny jest uprawiany lub jest ugorowany. Na gruntach ornych w obszarach erozyjnych należy utrzymać od 1.12 15.02 min. 40% gruntów ornych zielonych. Minimalne zagospodarowania terenu, odzwierciedlające warunki danego miejsca Grunty orne na stokach o nachyleniu powyżej 20 o nie można wykorzystać pod uprawy z redlinami wzdłuż stoku lub jako ugór czarny. Można je wykorzystywać np. pod uprawę roślin wieloletnich lub z okrywą roślinną. Sposoby przeciwdziałania wkraczaniu niepożądanej roślinności Na łąkach należy kosić raz w roku (w terminie do dnia 31 lipca). Na pastwiskach należy prowadzić wypas zwierząt w okresie wegetacyjnym lub kosić i usuwać trawę minimum raz w roku (do 31 lipca).
Erozja i ochrona gleby Mapa obszarów zagrożonych erozją wodną Mapa obszarów zagrożonych erozją wodną
Dobra Kultura Rolna - zgodna z ochroną środowiska OCHRONA TRWAŁYCH UŻYTKÓW ZIELONYCH Gdy w danym roku stosunek wielkości powierzchni TUZ do wielkości powierzchni całkowitego obszaru rolnego w Polsce zmaleje o więcej niż 5%, to zmiana sposobu użytkowania TUZ w danym roku wymaga zgody kierownika biura powiatowego ARiMR. O zgodę należy wystąpić do 30 dni przed zmianą. Gdy w danym roku stosunek TUZ w Polsce zmaleje o więcej niż 8%, kierownik biura powiatowego ARiMR odmawia udzielenia zgody na przekształcenie, a rolnicy posiadający grunty przekształcone z TUZ mają obowiązek przywrócenia ponownie wskazanej powierzchni do 15 maja roku następnego.
Obszar A Ochrona Środowiska WYMOGI (SMR 2) - DOTYCZĄ WSZYSTKICH ROLNIKÓW Obwieszczenie MRiRW z 8.04.2013 r. o zmianie wykazu wymogów określonych w przepisach UE z uwzględnieniem przepisów krajowych wdrażających te przepisy: zabrania się wprowadzania do wód podziemnych substancji niebezpiecznych określonych w zał. 11 w wykazie I do rozp. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków, zawartych w: 1) ściekach (art. 9 ust. 1 pkt 14 ust. Prawo wodne, bez ścieków bytowych i komunalnych); 2) odpadach (art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy o odpadach (Dz. U. z 2013 r. poz. 21). zabrania się wprowadzania do gleby substancji niebezpiecznych okr. w zał. 11 w wyk. II do rozp. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków: 1) ściekach w rozumieniu art. 9 ust. 1 pkt 14 ustawy Prawo wodne, bez ścieków bytowych i komunalnych; 2) odpadach w rozumieniu art. 3 ust. 1 pkt 6 ustawy o odpadach. Powyższy zakaz nie dotyczy rolnika, który posiada pozwolenie wydane na podstawie art. 140 ustawy Prawo wodne i przestrzega warunków w nim zawartych.
Ochrona wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi azotanami pochodzenia rolniczego OSN (Dyrektywa Azotanowa) SMR 4 Przechowywanie nawozów naturalnych i postępowania z odciekami Przechowywanie nawozów naturalnych (obornika, gnojówki, gnojowicy) rolnicy są zobowiązani do posiadania: szczelnej płyty obornikowej, zbiornika na gnojówkę i na gnojowicę, obornik, gnojówka i gnojowica nie może przenikać do wód lub do gruntu. od 1.03 do 31.10 można złożyć obornik na gruncie do 12 tygodni, poza zagłębieniem terenu, na płaskim terenie, o spadku do 3%, na terenie niepiaszczystym i niepodmokłym, 20 m od wód powierzchniowych. ponowne złożenie obornika na pryzmie w następnym sezonie musi być zlokalizowane w innym miejscu. kiszonki, pasze soczyste należy zabezpieczyć tak, aby soki nie wyciekały do gruntu, ponad 20 m od linii brzegu wód powierzchniowych oraz źródeł i ujęć wody.
Stosowanie dawek i sposobów nawożenia - Max. 170 kg azotu w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych. -Dawka azotu z płynnych nawozów naturalnych do 85 kg N*ha -1 *rok -1 na łąkach i pastwiskach. - Plany nawożenia dla rolników, którzy: prowadzą chów lub hodowlę drobiu pow. 40 000 stanowisk, świń pow. 2 000 stanowisk lub Ochrona wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi azotanami pochodzenia rolniczego OSN (Dyrektywa Azotanowa) SMR 4 nabyli nawóz naturalny od rolników, o których mowa wyżej, gospodarują na powierzchni przekraczającej 100 ha UR położonych na obszarze OSN.
Ochrona wód przed zanieczyszczeniami spowodowanymi azotanami pochodzenia rolniczego OSN (Dyrektywa Azotanowa) SMR 4 Nawozy płynne naturalne na łąkach trwałych i pastwiskach trwałych stosuje się od 1 marca do 15 sierpnia. Nawozy stałe naturalne stosuje się: na łąkach trwałych od 1 marca do 30 listopada, na pastwiskach trwałych od 1 marca do 15 kwietnia i od 15 października do 30 listopada. Nawozy azotowe mineralne stosuje się: na łąkach trwałych i pastwiskach trwałych od 1 marca do 15 sierpnia.
TUZ w Polsce w i Karpatach Polskich na tle innych krajów* *prezentacja: Barszczewski, Twardy, Liziński, Wasilewski Karpaty Polskie 37 Zlewnia górnej Raby 70 Badania własne autorów Zlewnia górnego Dunajca 77
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia łąk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Zmiany powierzchni łąk w zlewni górnego Dunajca w latach 1980-2010 60 górny Dunajec 50 40 Czarny Dunajec Biały Dunajec Białka Tat. Grajcarek 30 20 10 0 Okres przedakcesyjny Polska w UE Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia łąk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 45 Zmiany powierzchni łąk w zlewni górnej Raby w latach 1980-2010 40 Dobczyce Osieczany 35 30 25 Stróża Rabka Kasinka Raba Wyżna 20 15 10 5 0 Okres przedakcesyjny Polska w UE Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia łąk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Zmiany powierzchni łąk w zlewniach dopływów górnej Raby w latach 1980-2010 45 40 35 30 25 Trzemeśnianka Bysinka Trzebuńka Krzczonówka Mszanka 20 15 10 5 0 Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia pastwisk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Zmiany powierzchni pastwisk w zlewni górnego Dunajca w latach 1980-2010 20 18 16 14 12 10 8 górny Dunajec Biały Dunajec Grajcarek Czarny Dunajec Białka Tat. 6 4 2 0 Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia pastwisk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Zmiany powierzchni pastwisk w zlewni górnej Raby w latach 1980-2010 7 6 5 4 3 2 Dobczyce Stróża Rabka Osieczany Kasinka Raba Wyżna 1 Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Powierzchnia pastwisk [% pow. całkowitej] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 10 Zmiany powierzchni pastwisk w zlewniach dopływów górnej Raby w latach 1980-2010 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Trzemeśnianka Bysinka Trzebuńka Krzczonówka Mszanka Lata
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Relacja między gruntami ornymi oraz łąkami w zlewni górnego Dunajca [% pow. użytków rolnych] 80 70 grunty orne łąki trend dla gruntów ornych trend dla łąk 60 50 y = 4,67x + 19,5 R = 0,97 40 30 20 10 y = -4,29x + 65,6 R = 0,96 0
Użytkowanie w zlewni górnego Dunajca (klasyfikacja CLC) 2.3.1 Łąki, pastwiska 2.4.3 Tereny zajęte głównie przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej
Użytkowanie w zlewni górnej Raby (klasyfikacja CLC) 2.3.1 Łąki, pastwiska 2.4.3 Tereny zajęte głównie przez rolnictwo z dużym udziałem roślinności naturalnej
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Obsada zwięrząt [DJP*ha -1 UR] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Obsada zwierząt [DJP*ha -1 UR] w zlewni górnego Dunajca w latach 1980-2010 1,8 1,6 1,4 górny Dunajec Czarny Dunajec Biały Dunajec Białka Tat. Grajcarek 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Okres przedakcesyjny Polska w UE Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Obsada zwięrząt [DJP*ha -1 UR] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE Obsada zwierząt [DJP*ha -1 UR] w zlewni górnej Raby w latach 1980-2010 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Dobczyce Osieczany Stróża Kasinka Mała Rabka Raba Wyżna Okres przedakcesyjny Polska w UE Lata
1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Obsada zwięrząt [DJP*ha -1 UR] 6. Konferencja Naukowa "WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 1,4 Obsada zwierząt [DJP*ha -1 UR] w zlewniach dopływów górnej Raby w latach 1980-2010 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0 Trzemeśnianka Bysinka Trzebuńka Krzczonówka Mszanka Okres przedakcesyjny Polska w UE Lata
Intensywność produkcji rolniczej w zlewniach górnego Dunajca i Raby (Opracowanie własne na podstawie danych Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 r.) Zlewnia Obsada Dopływ składnika z wszystkich źródeł Bilans Nawożenie mineralne N P K N P K azotowe fosforowe potasowe wapniowe DJP*ha -1 kg czystego składnika na ha użytków rolnych UR Zlewnia górnego Dunajca górny Dunajec 0,48 59,16 7,47 45,49 3,17-1,94 7,00 2,08 0,31 0,33 0,28 Czarny Dunajec 0,67 76,90 8,45 62,44 11,75-0,85 18,61 2,21 0,39 0,42 0,39 Biały Dunajec 0,49 55,15 7,76 46,45 10,45-0,56 17,94 0,78 0,07 0,10 0,14 Białka Tat. 0,56 62,61 8,04 51,31 10,73-1,16 15,12 1,04 0,66 0,58 0,10 Grajcarek 0,16 42,74 4,27 19,58-23,22-9,42-30,19 0,00 0,00 0,00 0,00 Zlewnia górnej Raby Dobczyce 0,33 56,82 8,55 37,79-10,23-4,07-10,50 8,95 1,70 1,61 1,37 Osieczany 0,28 47,55 8,42 32,22-9,30-3,95-8,97 8,77 1,47 1,30 1,26 Stróża 0,32 49,44 8,75 34,96-3,46-3,38-1,34 6,03 1,67 1,29 1,14 Kasinka Mała 0,33 50,98 8,44 36,41-8,28-3,96-2,59 3,36 0,87 0,67 0,34 Rabka 0,25 39,62 8,87 28,36-0,11-2,97 0,49 2,30 0,42 0,37 0,67 Raba Wyżna 0,10 14,76 9,49 11,53 1,20-2,84 2,23 0,96 0,31 0,30 0,86 Zlewnie dopływów górnej Raby Trzemeśnianka 0,42 90,17 9,53 55,76-11,88-4,68-13,53 10,59 2,60 2,80 1,57 Bysinka 0,41 91,76 10,01 55,75-10,58-4,41-13,92 8,82 2,30 2,60 1,70 Trzebuńka 0,15 33,67 7,45 19,40-27,77-5,61-36,29 15,29 1,89 1,54 2,09 Krzczonówka 0,22 40,31 8,33 25,97-10,24-3,57-18,29 16,67 1,48 1,84 1,78 Mszanka 0,39 58,59 8,02 41,86-12,46-4,83-4,56 3,93 1,05 0,79 0,07
EKSTENSYWNA GOSPODARKA ŁĄKOWO-PASTWISKOWA A CROSS-COMPLIANCE W OBSZARACH GÓRSKICH Stan aktualny? spełnia nie spełnia Zasada wzajemnej zgodności Wzrostowy trend dotyczący powierzchni Trwałych użytków zielonych: Zlewnia górnego Dunajca Trwałe użytki zielone to 77% powierzchni UR (32464 ha) Zlewnia górnej Raby Trwałe użytki zielone to 70% powierzchni UR (28408 ha) przy średniej dla kraju 21 %? 1. Grunty orne na stokach o nachyleniu > 20 o można wykorzystać np. pod okrywę roślinną. (DKR) 2. Gdy powierzchnia TUZ w stosunku do UR zmaleje > 5% - zmiana sposobu użytkowania TUZ wymaga zgody ARiMR. (DKR) 3. Gdy powierzchnia TUZ w stosunku do UR zmaleje > 8% - zakaz zmiany sposobu użytkowania TUZ (DKR) 1. Na łąkach należy kosić raz w roku (w terminie do dnia 31 lipca). (DKR) 2. Na pastwiskach należy prowadzić wypas zwierząt w okresie wegetacyjnym lub kosić i usuwać trawę minimum raz w roku (do 31 lipca). (DKR) W 2011 roku wnioski złożyło 121 624 beneficjentów. Powierzchnia objęta dopłatami wyniosła w Małopolsce prawie 496 tys. ha., tj. 73% powierzchni UR.
EKSTENSYWNA GOSPODARKA ŁĄKOWO-PASTWISKOWA A CROSS-COMPLIANCE W OBSZARACH GÓRSKICH Stan aktualny? spełnia nie spełnia Zasada wzajemnej zgodności Niski poziom nawożenia mineralnego (do 11 kg N na ha UR) Niski poziom nawożenia naturalnego (31 kg N na ha UR) Znaczne ograniczenie w ostatnich 25 latach pogłowia zwierząt gospodarskich: w obu zlewniach badawczych Bydła: 69,2% (36337 szt.) Trzody: 83,4% (13275 szt.) Owiec: 74,0% (43412 szt.) Koni: 79,9% (3033 szt). Drobiu: 82,3% (426029 szt.) Aktualna średnia obsada zwierząt gospodarskich (za 2010 rok) (DJP*ha -1 użytków rolnych) wynosi w obu zlewniach: 0,42 DJP? Obszar A - Ochrona Środowiska (SMR 2) 1.Zabrania się wprowadzania do wód podziemnych i gleb substancji niebezpiecznych (m. in. zanieczyszczeń rolniczych i ścieków produkcyjnych) Ochrona wód przed azotanami pochodzenia rolniczego (Dyrektywa Azotanowa) Obszar A - SMR 4 1. Max. 170 kg azotu w czystym składniku z nawozów naturalnych na 1 ha użytków rolnych. 2. Dawka azotu z płynnych nawozów naturalnych do 85 kg N*ha -1 *rok -1 na łąkach i pastwiskach. 3. Plany nawożenia dla rolników, którzy: - prowadzą chów lub hodowlę drobiu pow. 40 000 stanowisk, świń pow. 2 000 stanowisk - nabyli nawóz naturalny od rolników, o których mowa wyżej, - gospodarują na powierzchni przekraczającej 100 ha UR położonych na obszarze OSN. 4. Max. obsada 1,5 DJP*ha -1 UR
Podsumowanie i wnioski - Obecnie w obszarach górskich dominują użytki zielone, co udowodniono na przykładzie zlewni górnego Dunajca i Raby. Z reguły są one jednak użytkowane ekstensywnie. - W ich obrębie nastąpiło wyraźne zwiększenie powierzchni kośnych z uwagi na zaniechanie użytkowania płużnego, występujące procesy samozadarnienia pól, a także aspekty ekonomiczne związane z dopłatami bezpośrednimi, płatnościami rolnośrodowiskowymi oraz płatnościami ONW. - Prośrodowiskowym elementem gospodarowania jest stosunkowo niewielkie obciążenie użytków rolnych składnikami nawozowymi, gdyż występuje tu bardzo niski poziom nawożenia mineralnego (np. azotowego 5,7 kg*ha -1 UR). Niskie jest również nawożenie naturalne wynikające z niewielkiej (0,42 DJP*ha -1 UR) obsady zwierząt gospodarskich. - Przedstawione uwarunkowania strukturalne i rolno-produkcyjne sprzyjają wdrażaniu zasad wzajemnej zgodności (cross-compliance), które obowiązują w naszym kraju już od 2009 roku. Szczególnie dotyczy to zagadnień ochrony środowiska naturalnego (obszar A - CC) oraz spełnienia przez rolników warunków tzw. Dobrej Kultury Rolnej.
Dziękujemy za uwagę